________________
૧૦૮
ચતુર્થ અધ્યાય
(૭) વાણિજ્યરક્ષા
આપણા દેશિક આચાર્યોના મત અનુસાર વાણિજ્યનો ઉદેશ છે દેશમાં વિવિધ કલા કારીગરીની વૃદ્ધિ કરવી, સમાજની આર્થિક સ્વતંત્રતાનું યોગક્ષેમ કરવું. આને માટે એ આવશ્યક છે કે વાણિજય અપરમાત્રિક હોય અર્થાત એવું હોય કે જેને ક્રયવિક્રય માટે બજા દેશોના ભરોસે ન રહેવું પડે. જે દેશ પોતાના માલના આય વ્યય માટે બીજા દેશના ભરોસે રહે છે તે આર્થિકરૂપે સ્વતંત્ર ન કહી શકાય. પ્રતિકૂળ નિયમ ઉપસ્થિત થતાં તેમની દશા ખૂબ બગડી જાય છે. ઉદાહરણરૂપે માની લો કે માંચેસ્ટર રૂ માટે મિસર ઈજિપ્ત પર અને ઘઉં માટે ભારત પર નિર્ભર છે. જો પરિસ્થિતિ બદલાતાં કેટલાંક વર્ષો સુધી ઇજિપ્તમાં કપાસની અને ભારતમાં ઘઉંની ખેતી બગડી જાય તો માંચેસ્ટરની શું દશા થાય તેનું અનુમાન કરી શકાય છે. એથી ઉલટું માંચેસ્ટર જો ઇજિપ્તના રૂ ને બદલે પોતાના દેશના ઉન પર અને ભારતના ઘઉંને બદલે પોતાના દેશનાં જવ બાજરી પર નિર્ભર રહે તો ઇજિપ્તમાં કપાસનો અને ભારતમાં ઘઉંનો પાક બગડી જવા છતાં તેનો વાળ પણ વાંકો થઈ શકે નહીં. આ પરથી એમ ન માની લેવું જોઈએ કે આંતરજાતીય વાણિજય ન હોવું જોઈએ. માત્ર આંતરજાતીય વાણિજ્ય એવું હોવું જોઈએ જેથી પોતાના દેશનો અતિરિક્ત અને વધેલો માલ બહાર જતો રહે; એવું નહીં કે આપણો દેશ આર્થિક રીતે બીજા દેશને આધીન થઈ જાય. આપણા દેશમાંથી બહાર જનારો માલ ખૂબ સારો હોવો જોઈએ. જેથી આપણા દેશ પ્રત્યે અન્ય દેશવાસીઓને શ્રદ્ધા અને પ્રેમ ઉત્પન્ન થાય. જ્યારે ઉક્ત ઉદેશ કરતાં વાણિજ્યનો બીજો ઉદેશ ઉત્પન્ન થાય તો તેમાં હસ્તક્ષેપ કરવો આવશ્યક હોય છે. વાણિજ્ય ઉક્ત ઉદેશાનુસાર ચલાવવું તેને વાણિજ્યરક્ષા કહેવાય છે.
(૮) ખેડૂતોની જૂથબંધી અને હડતાલ ન થવા દેવાં.
સમાજમાં ખેડૂતોની જૂથબંધી અને હડતાલ વધુ અનર્થકારી હોય છે. જો કોઈ સમાજમાં ખેડૂતો આપસમાં જૂથબંધી કરીને અન્નના ભાવ સદા ઉચકાયેલા રાખે અથવા હડતાલ કરીને તે વેચે જ નહીં તો સમાજમાં મોટો અનર્થ થઈ શકે છે. જો સમાજ તેમની જૂથબંધી અને હડતાલથી સદા દબાયેલી રહે તો સમાજમાં સદા દુર્ભિક્ષ અને વિપર્યાસ રહે છે. અને જો સમાજ તેમને દબાવવાનો પ્રયત્ન કરે તો દેશમાં અશાંતિ થાય છે, નિત્ય વિપ્લવ થતા રહે છે, કોઈની શરીર સંપત્તિની સલામતી રહેતી નથી. બન્ને રીતે સમાજ વિપર્યસ્ત રહે છે. બધાં જ પેટની ચિતાથી વ્યાકુળ રહે છે. આવી અવસ્થામાં ધર્મનું ભાન કોઈને રહી શકતું નથી. આથી ખેડૂતોની જૂથબંધી અને હડતાલ ન થવા દેવાં તે વિશાપતિનું મુખ્ય કર્તવ્ય મનાય છે. પરંતુ આપણા ધર્મશાસ્ત્ર અનુસાર કોઈ વસ્તુનું બળપૂર્વક વેચાણ કરાવવું અથવા બળપૂર્વક કોઈ કામ કરાવવું એ નીતિ અને લોકવ્યવહાર વિરુદ્ધ ગણાય છે. આથી
