________________
૯૮
ચતુર્થ અધ્યાય
એરિસ્ટોટલના ઉક્ત વિચારોમાં પણ આપણા વર્ણાશ્રમધર્મનું પ્રતિબિંબ દેખાય છે, પરંતુ એટલું સ્પષ્ટ રીતે નહીં જેટલું પ્લેટોના વિચારોમાં છે. એનું કારણ એ છે કે પ્લેટોનું લક્ષ્ય હતું સર્વશ્રેષ્ઠ સમાજનું નિરૂપણ કરવાનું. આથી તેમના “રીપબ્લિકમાં વર્ણાશ્રમધર્મનું પ્રતિબિંબ સ્પષ્ટ દેખાય છે. એરિસ્ટોટલનું લક્ષ્ય હતું વિભિન્ન પ્રકારનાં રાજયોનું વર્ણન કરવાનું. કેવળ પ્રસંગવશાત્ તેમાં શ્રેષ્ઠ સમાજનું વર્ણન આવી ગયું છે. આથી તેમના દૈશિકશાસ્ત્રમાં વર્ણાશ્રમ ધર્મની છાયા અધૂરી જણાય છે.
આજે પાશ્ચાત્ય દેશોમાં આચાર્ય પ્લેટોના બરિપબ્લિક અને આચાર્ય એરિસ્ટોટલના દૈશિકશાસ્ત્ર પર આધારિત સમાજ રચનાનો કંઈક પ્રયાસ ચાલે છે, જે સોશિયાલિઝમ અથવા બોલ્શવિઝમ અર્થાત્ સામ્યવાદ કહેવાય છે. સામ્યવાદીઓના મત અનુસાર તેમની વર્તમાન સામાજિક અવસ્થા અનભીષ્ટ છે. પરંતુ પોતાના દેશમાં અનભીષ્ટ ગણાતા આ પાશ્ચાત્ય સમાજના બીબામાં આપણા સમાજને ઢાળવા માગતા આપણા લોકોના મત અનુસાર વર્ણાશ્રમ ધર્મ અત્યંત અનભીષ્ટ વસ્તુ છે અને વર્ણપ્રથા જ આપણી ઉન્નતિના માર્ગમાં બાધારૂપ છે, જેનો નાશ થયા સિવાય આપણી ઉન્નતિ થઈ શકતી નથી અને આ પ્રથાનો નાશ થવાથી જ આપણી ઉન્નતિ થઈ શકશે.
જો કે વિશ્વમાં, વિશ્વમાં તો શું આપણા ભારતમાં ઘણા લોકો એવા છે કે જેઓમાં વર્ણવ્યવસ્થા નથી. છતાં પણ તેઓ આપણા કરતાં ઘણી ઉતરતી કક્ષામાં છે. પરંતુ તેમના પ્રત્યે આપણું ધ્યાન જતું નથી. અધોમુખી જાતિઓની બુદ્ધિ બહુધા આવી જ થતી હોય છે. વર્તમાન યુરોપ સાથે આજના ભારતની તુલના કરીને આપણે વર્ણાશ્રમ ધર્મનું માહાભ્ય કાલ્પનિક અને અતિશયોક્તિપૂર્ણ માનીએ છીએ, પરંતુ આપણે એ વિચાર નથી કરતા કે આજના સવિરાટ યુરોપ સાથે વર્તમાન નિર્વિરાટ ભારતની તુલના થઈ શકે નહીં. આવી તુલના મોટે ભાગે ભ્રમ ઉત્પન્ન કરનારી હોય છે. એ વાત બધા જાણે છે કે મૃત મૃગરાજ કરતાં જીવતો ચિત્તો ઘણો ઓજસ્વી હોય છે, સુકાયેલા ગુલાબની તુલનામાં લીલું ઘાસ ઘણુ સુગંધીયુક્ત હોય છે, કિનારે બેઠેલા હંસ કરતાં સરોવરમાં તરતું બતક વધુ શોભાયમાન હોય છે. તદુપરાંત એ પણ યાદ રાખવું જોઈએ કે આપણું આદર્શરૂપ એવું વિદ્યમાન યુરોપ જીવનયાત્રાની જટિલતા તથા કામ, ક્રોધ, લોભ, મોહ, મદ, મત્સરની વૃદ્ધિને લીધે દિન પ્રતિદિન વિપર્યસ્ત થતું જાય છે. પરિણામે આજે ત્યાં રાજા અને પ્રજા વચ્ચે, અધિકારીઓ અને પ્રજા વચ્ચે, શેઠ અને નોકર વચ્ચે, સ્ત્રીઓ અને પુરુષો વચ્ચે જૂથબંધી થઈ રહી છે. જે સમાજમાં આવું અર્થપર્ય હોય, અને જ્યાં લોકો એક તરફ તો કામક્રોધાદિને કારણે વિપર્યસ્ત હોય અને બીજી તરફ તેમાં જીવનયાત્રાની સમસ્યા જટિલ થતી હોય, તો વિચારો કે એ સમાજ કેવી રીતે અભીષ્ટ અને આદર્શરૂપ ગણાય ? વાસ્તવિક રીતે આવા
