________________
ચતુર્થ અધ્યાય
દ્વારા જ મુખ્ય અર્થનું ઉત્પાદન થતું હોય છે. ગામોમાં જેટલો સિક્કાનો પ્રચાર હોય છે, તેટલો જ ત્યાં આળસ અને ભોગવિલાસનો પ્રચાર થાય છે. પરિણામે ત્યાં મુખ્ય અર્થ ઉત્પાદકોની સંખ્યા ઓછી થવા લાગે છે. ગામોમાં મુખ્ય અર્થ ઉત્પાદકોની સંખ્યા જેટલી ઓછી થાય છે, તેટલાં જ પોતાના નગરો ધર્મમાંથી ચ્યુત થાય છે. નગરો સ્વધર્મચ્યુત થવાથી સમાજનો અવપાત થવા લાગે છે. તદુપરાંત ગામોમાં સિક્કાનો પ્રચાર થવાથી ત્યાં અન્ન વગેરેનો ઝડપથી ઝાસ થવા લાગે છે. તે તદન ખોખલાં થઈ જાય છે.
૧૦૪
(૪) નગરોમાં કેટલાક લોકો એવા પણ રહેતા હોય છે જેઓ ન તો મુખ્ય અર્થનું ઉત્પાદન કરે છે, કે ન તો વિનિમય પ્રથાનો ઉપયોગ કરી શકે છે; પરંતુ સમાજ માટે તેઓ અત્યંત ઉપયોગી અને આવશ્યક હોય છે ; તદુપરાંત નગરોમાં અનેક કામ એવાં હોય છે જે વિનિયમ પ્રથાથી કરી શકાતાં નથી, અને ત્યાં અનેક વસ્તુઓ પણ એવી હોય છે જેમની લેણદેણ વિનિમય પ્રથાથી થઈ શકતી નથી. પરંતુ તે કામો અને તે વસ્તુઓની લેણદેણ સમાજ માટે ઘણી આવશ્યક હોય છે. આથી એવા આવશ્યક મનુષ્યો માટે, એવાં આવશ્યક કામ અને વસ્તુઓ માટે નગરોમાં બન્ને પ્રથાઓનું ચલણ હોવું આવશ્યક મનાય છે.
(૫) આંતરવાણિજ્યમાં માત્ર સિક્કાનો પ્રચાર હોવો
આંતરવાણિજ્યમાં વિનિમય પ્રથા કામમાં લાવવાથી નિમ્નલિખિત હાનિ થાય છે. (ક) વિનિયમ પ્રથા દ્વારા વાણિજ્ય કરનારા દેશો આર્થિક દૃષ્ટિએ પરસ્પરાવલંબી બની જાય છે.
(ખ) આ પ્રકારના પરસ્પરાવલંબી દેશોમાંથી એક દેશમાં આર્થિક સંકટ થવાથી બીજા દેશમાં પણ આર્થિક સંકટ થઈ જાય છે ; જેમ આ મહાયુદ્ધને કારણે અનેક દેશોમાં થયું.
(ગ) ઉક્ત પ્રકારના પરસ્પરાધીન દેશોમાં જે નિર્બળ હોય છે તેમનો આવશ્યક અને ઉપયોગી માલ બહાર જતો રહે છે, અને તેના બદલામાં તેમનો અનાવશ્યક અને નિરુપયોગી માલ મળે છે; જેમ આજે ભારતને ઘઉં અને રૂ ના બદલામાં જીનતાન અને કાગળનાં ફાનસ મળે છે.
(ઘ) ઉક્ત પ્રકારના પરસ્પરાવલંબી દેશોમાં જે પ્રબળ હોય છે તેઓ તે અર્થનું ઉત્પાદન બંધ કરીને વૈલાસિક વસ્તુઓનું ઉત્પાદન કરવા લાગે છે. ઉદાહરણાર્થ ફ્રાંસ અને ઈંગ્લેંડ.
(ચ) આ રીતે પરાસ્પરાવલંબી દેશોમાં જે પ્રબળ હોય છે તે નિર્બળને પોતાની પ્રજા અથવા પોતાનો મજૂર બનાવી લે છે અને પોતે પણ ભોગવિલાસમાં ડૂબીને નાશ પામે છે.
