________________
૭૪
ચતુર્થ અધ્યાય
અને તેઓ શાસિત દેશને જ પોતાનો દેશ સમજવા લાગે છે. પોતાના પહેલાંના દેશ સાથે તેમને મમતા રહેતી નથી. પોતાની રાજ્યકાર્યવાહીમાં તેમને પોતાના પહેલા દેશનો હસ્તક્ષેપ ગમતો નથી. આથી તેઓ તેનાથી સ્વતંત્ર થવાની પ્રવૃત્તિ શરૂ કરે છે. અને જયારે તેઓ તેમની આ પ્રવૃત્તિમાં સફળ થાય છે ત્યારે તેમનું રાજય તેમને માટે સ્વરાજ્યમાં પરિવર્તિત થઈ જાય છે, નહીં કે શાસિત જાતિના લોકો માટે. અમેરિકાનાં સંયુક્ત રાજ્યો અને ઓસ્ટ્રેલિયાનું રિપબ્લિક રાજ્ય આ પ્રકારના સ્વરાજ્યનાં ઉદાહરણો છે.
એ વાતનું સ્મરણ રહેવું જોઈએ કે પરરાજ્ય લાંબા સમય સુધી ગોધક રૂપે રહી શકતું નથી, કારણ કે ગોધુક રાજ્ય માટે ચાર બાબતોનો સંયોગ થવો જોઈએ
(૧) રાજ્યની સાત્વિક વૃત્તિ (ર) રાજ્યાધિકારીઓનું સદાચારી રહેવું (૩) શાસક જાતિના લોકો શાસિત જાતિના લોકો કરતાં સંખ્યામાં ઓછા હોવા અને (૪) શાસિત જાતિના લોકોમાં વિરાટની જાગૃતિની સંભાવના રહેવી. પરંતુ આવો સંયોગ લાંબો સમય ટકી શકતો નથી. આથી ગોધુક રાજ્યમાં ઉપર દર્શાવ્યું છે તેમ સમયાંતરે કાં તો સ્વરાજ્યના અંકુર ફૂટે છે અથવા તો તે મહિષધુક રૂપ ધારણ કરે છે, કારણ કે ગોધુક રાજયમાં શાસિત જાતિ તંદ્રાળુ બની જાય છે. તંદ્રાને કારણે તેને વિદેશી શાસનની ટેવ પડી જવાથી તે નિસ્તેજ થતી જાય છે. નિસ્તેજ થવાથી તેમાં તમસ પ્રવેશ કરે છે. તમોગુણને કારણે તેનાં સુખ, ધૃતિ અને કર્મ બધાં જ તામસિક થઈ જાય છે. આથી બધી રીતે તેનો વિનિપાત થવા લાગે છે. તારતમ્ય વિચારથી શાસક જાતિનો ઉદય શરૂ થાય છે. તેનાં મૂળ મજબૂત થતાં જાય છે. તેનો સ્વયંમાં ભરોસો થવા લાગે છે. પરિણામે તે શાસિત જાતિની ઉપેક્ષા કરવા લાગે છે અને અંતે ગોધુક રાજ્ય મહિષધુક રાજયનું રૂપ ધારણ કરે છે. જો મહિષધુક રાજ્યમાં વિરાટનો ઉદય ન થાય અને શાસક જાતિની સંખ્યામાં ઘણી વૃદ્ધિ થઈ જાય તો શાસિત જાતિ માટે ટકી રહેવું અઘરું થઈ જાય છે. કારણ કે રાજ્યમાં ધીમે ધીમે બદલ થતો હોવાથી શાસિત જાતિને કોઈ પરિવર્તન જણાતું જ નથી. તે નિદ્રામાં જ રહે છે. વંશપરંપરાની ટેવને કારણે તે જાતિમાં પરાધીનતા એ રીતે અભિનિવેશ બનીને સમાઈ જાય છે જે રીતે ક્ષય કોઠે પડી જાય છે.
મહિષધુક રાજ્યમાં લગભગ બધી જ વાતો ગોધુક રાજ્ય જેવી હોય છે. ફક્ત ક્યારેક મારકૂટને કારણે શાસિત જાતિ ચકળ વકળ થઈ જાય છે. જેથી તેને બહેલાવવા માટે શાસકોને પોતાની શાસનનીતિ બદલવી પડે છે.
વિશસિતૃક રાજયમાં શાસકોનું પોતાના સ્વાર્થથી જ શાસિતોની ભૌતિક સુખસમૃદ્ધિ પ્રત્યે ધ્યાન રહે છે તેમ જ બીજી બાબતો પણ ગોધક રાજ્ય જેવી હોય છે, પરંતુ શાસિત જાતિના તેજની સાથે જ તેની સંખ્યાનો પણ છાસ થતો જાય છે. ગોધુક
