________________
ચતુર્થ અધ્યાય
જન્મારો કાર્ય કરતો રહે છે અને તેને માટે તે કંઈ પણ કરવા તત્પર રહે છે. કોઈ માનને શ્રેષ્ઠ સમજે છે, કોઈ ઐશ્વર્યને, કોઈ વિલાસને તો કોઈ નૈશ્ચિત્યને, પરંતુ કોઈ એક વિભૂતિ કરતાં વધારેને બધા જ શ્રેષ્ઠ ગણે છે. આથી જે કર્મ કરવાથી અનેક વિભૂતિઓ પ્રાપ્ત થાય તે કર્મ બધા જ કરવા લાગે છે અને ઓછી વિભૂતિઓ આપનાર કર્મ બધા છોડી દે છે. આથી વર્ણધર્મનું પાલન કરાવવા માટે સામાજિક વિભૂતિઓ આપનાર કર્મ બધા છોડી દે છે. આથી વર્ણધર્મનું પાલન કરાવવા માટે સામાજિક વિભૂતિઓના સંયમની આવશ્યકતા હોય છે. આ વિભૂતિઓના એવા વિભાગ અને એવો ઉપયોગ કરવો જેથી પ્રત્યેક વર્ગ પોતપોતાના ધર્મનું પાલન કરતો રહે અને કોઈ વર્ણ પોતાના ધર્મનો ત્યાગ કરીને બીજા વર્ણના ધર્મમાં હસ્તક્ષેપ ન કરી શકે તેને સામાજિક વિભૂતિસંયમ કહે છે.
એની રીત આવી હતી.
(૧) એક વર્ણને માત્ર એક જ વિભૂતિ આપવામાં આવતી હતી. બ્રાહ્મણોને ફક્ત માન, ક્ષત્રિયોને માત્ર ઐશ્વર્ય, વૈશ્યોને વિલાસ અને શૂદ્રોને માત્ર નૈશ્ચિત્ત્વ આપવામાં આવતું હતું. તદુપરાંત જેવું માન બ્રાહ્મણનું રહેતું તેવું બીજા કોઈનું રહેતું નહીં. જેવું ઐશ્વર્ય ક્ષત્રિયોને મળતું તેવું બીજા કોઈને મળતું નહીં. જેવા ભોગ વિલાસ વૈશ્યને ઘેર રહેતા તેવા બીજે ક્યાંય જોવા મળતા નહીં. જેવા નિશ્ચિત શૂદ્રો હતા તેવા બીજા કોઈ રહી શકતા નહીં.
(૨) પ્રત્યેક વર્ગ માટે એક વિભૂતિ નિશ્ચિત રહેતી હતી. અર્થાત વિદ્યા વડે પોતાની જાતિ પર ઉપકાર કરનારને માન, બળ વડે પોતાની જાતિનું રક્ષણ કરનારને ઐશ્વર્ય, અર્થ વડે પોતાની જાતિનું ભરણપોષણ કરનારને લક્ષ્મી, પરિશ્રમથી પોતાની જાતિ પર ઉપકાર કરનારને નૈશ્ચિન્ય નિશ્ચિત હતું. આનો અભિપ્રાય એવો નથી કે બળ, ધન અથવા પરિશ્રમ દ્વારા પોતાની જાતિ પર ઉપકાર કરનારને માન મળતું નહોતું. વિદ્યા, અર્થ કે પરિશ્રમ દ્વારા પોતાની જાતિની રક્ષા કરનારને ઐશ્વર્ય મળતું નહોતું. તાત્પર્ય એ છે કે જેટલું માન વિદ્યા વડે જાતિ ઉપકાર કરનારને મળતું હતું તેટલું અન્ય કોઈને મળતું નહીં, જેટલી લક્ષ્મી અર્થ દ્વારા જાન્યુપકાર કરનારને આપવામાં આવતી હતી તેટલી અન્ય કોઈને આપવામાં આવતી નહીં, જેટલું નૈશિન્ય સેવા દ્વારા જાયુપકાર કરનારને મળતું હતું તેટલું અન્ય કોઈને મળતું નહીં.
(૩) આ વિભૂતિઓ જાન્યુપકારને અનુરૂપ રહેતી હતી. અર્થાતુ પોતાના વર્ણધર્મપાલન દ્વારા જે જેટલો જાન્યુપકાર કરતું તેટલી વિભૂતિ તેને મળતી હતી. જાયુપકાર કર્યા વિના કોઈ પણ આ વિભૂતિનું હક્કદાર ગણાતું નહીં.
