________________
દૈશિક શાસ્ત્ર
બ્રહ્મચર્યાશ્રમ પૂર્ણ થયા પછી બટુક ગુરુની આજ્ઞા અને આશીર્વાદ લઈને જાતિધર્મ, વર્ણધર્મ અને આશ્રમધર્મનું પાલન કરવાનો સંકલ્પ કરીને ગૃહસ્થાશ્રમમાં પ્રવેશ કરતો હતો. આ આશ્રમમાં તેની બધી જ ગતિવિધિ વર્લંગનસુય દુઝનહતા રહેતી હતી. દેશ અને જાતિ પ્રત્યે તેની એવી જ ભાવના રહેતી જેવી બ્રહ્મચર્યાશ્રમમાં ગુરુ પ્રત્યે રહેતી. ઓજ, વિવેક અને ત્યાગના ઉપયોગ દ્વારા રજોહનન કરીને તે વ્યક્તિગત અને જાતિગત હિત કરતાં કરતાં ચતુર્વર્ગ સાધ્ય કરતો હતો.
આ રીતે ગૃહસ્થાશ્રમરૂપી રંગશાળામાં વીસ પચીસ વર્ષ સુંદર અભિનય કરીને તથા તે નાટકમાં પોતાના પુત્રરૂપી બીજા પાત્રનો પ્રવેશ થઈ ગયા પછી દર્શકમંડળીના હર્ષધ્વનિ વચ્ચે નિષ્ક્રમણ કરીને વાનપ્રસ્થાશ્રમમાં પ્રવેશ કરવામાં આવતો હતો. આ આશ્રમમાં ભગવાનનાં ચરણારવિંદ સિવાય અન્ય કોઈ વાતનું ધ્યાન રાખવામાં આવતું નહીં. આ આશ્રમમાં ભગવાન પ્રત્યે એવોજ ભાવ રાખવામાં આવતો જેવો ગૃહસ્થાશ્રમમાં દેશ પ્રત્યે રહેતો હતો. આ આશ્રમની વિશેષતા એ હતી કે એક તરફ ગૃહસ્થીમાંથી નિવૃત્ત થઈને ધ્યાનયોગજન્ય પરમાનંદનો ઉપભોગ લઈ શકાતો હતો, તો બીજી તરફ જીર્ણ અને નિઃસત્વ વ્યક્તિ રૂપી શાખાઓ કપાઈને સમાજરૂપી વૃક્ષની કલમ થઈ જતી હતી.
વાનપ્રસ્થાશ્રમમાં નિષ્ઠા થઈ ગયા પછી સંન્યાસ ધારણ કરવામાં આવતો હતો. શેષ આયુષ્ય સમાધિ અવસ્થામાં અથવા જીવનમુક્ત અવસ્થામાં વિતાવવામાં આવતું હતું. શરીરનું પ્રયોજન ખૂબ ઓછું રહેતું હતું. આ આશ્રમમાં હું-તું કે મારું-તારું કંઈ રહેતું નહીં. સમસ્ત જગત બ્રહ્મમય થઈ જતું હતું. પરંતુ આ અવસ્થા કોઈ વિરલ ભાગ્યશાળીને જ પ્રાપ્ત થતી હતી. આથી આ આશ્રમના વિષયમાં ઋતિકારોના ભિન્ન ભિન્ન મત પ્રાપ્ત થાય છે. કોઈકના મત અનુસાર કળિયુગમાં માત્ર બ્રાહ્મણો જ સંન્યાસ ધારણ કરી શકે છે, જે પહેલાં ઋતાશી અથવા અમૃતાશી રહ્યા હોય. કોઈકના મત અનુસાર જેમને સમાધિ પ્રાપ્ત થતી હોય તેઓ સદાયે સંન્યાસ ધારણ કરી શકે છે, પરંતુ દૈશિકશાસ્ત્રનું આ વિવાદ સાથે કોઈ પ્રયોજન નથી.
સમાજમાં વર્ણાશ્રમ ધર્મનું યોગ્ય રીતે પાલન થવાથી નીચે જણાવેલા ઉદેશ સિદ્ધ થાય છે.
(૧) વ્યક્તિ અથવા સમાજના બાહ્યાભંતરિક પરસ્પર પ્રતિદ્વન્દી વિષયોમાં સામ્ય થઈ જાય છે.
(૨) વ્યષ્ટિગત અને સમષ્ટિગત હિતોનો સંયોગ થઈ જાય છે જેને લીધે સમાજના હિતાર્થે બ્રાહ્મણ દારિદ્યનો, ક્ષત્રિય પ્રાણભયનો, વૈશ્ય ચિંતાનો અને શૂદ્ર સેવાનો આનંદપૂર્વક સ્વીકાર કરે છે.
