________________
દૈશિક શાસ્ત્ર
૭૯
તદુપરાંત સમસ્ત સમાજને દૈવી સંપદામય બનાવવા કરતાં થોડી વ્યક્તિઓને એવી બનાવવી તે વધારે સહેલું અને સુસાધ્ય હોય છે. જો થોડી વ્યક્તિઓને દેવી સંપદામય બનાવીને શાસન તેમના હાથમાં સોંપવામાં આવે અને તેમની નીતિનો પ્રચાર કરવામાં આવે તો પછી લોકોને બ્રાહ્મરાજ્યની આવશ્યકતા રહેતી નથી. તે સિવાય અસાત્ત્વિક સમયમાં પ્રતિનિધાન પદ્ધતિ દ્વારા જે શાસન થાય છે તેમાં આસુરી અને રાક્ષસી પ્રકૃતિવાળા લોકો આગળ આવવાની તથા દૈવી પ્રકૃતિવાળા લોકો પાછા પડવાની સંભાવના વધારે હોય છે.
બીજું એ કે જો રાજ્ય એક વ્યક્તિના હાથમાં હોય અને તે ભ્રષ્ટ થવાથી પ્રજા સાથે તેનું અર્થવપર્ય થઈ જાય તો થોડો પ્રયત્ન કરવાથી તે રાજ્ય સુધરી શકે છે. જો રાજ્ય ઘણા લોકોના હાથમાં હોય અને તે ભ્રષ્ટ થવાથી તેમનું પ્રજા સાથે અર્થવપર્ય થાય તો ઘણા પ્રયત્નો કરવા છતાં તે રાજ્યને સુધારવું મુશ્કેલ થઈ જાય છે. આ બાબતોનો વિચાર કરીને જ આપણા દૈશિકાચાર્યોએ રાજ્યના રૂપમાં પરિવર્તન કરવાને બદલે શાસકોની દૈવી સંપદામય પરંપરા ઉત્પન્ન કરવાનું અભીષ્ટ ગણ્યું. જ્યારે વેન રાજા જેવો કોઈ કુશાસક ઉત્પન્ન થતો તો તેનો વધ કરવામાં આવતો હતો, પરંતુ શાસન કોઈ પોતાના હાથમાં લેતું નહોતું. પૃથુ રાજા જેવા શાસકને ઉત્પન્ન કરીને રાજય તેને સોંપી દઈ ઉપદ્રવી રાજાઓનો વધ કર્યો પરંતુ રાજયનું રૂપ ક્યારેય બદલ્યું નહીં. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે આજે બ્રાહ્મ રાજ્ય કરતાં દેવ અને માનવ રાજ્ય વધુ સુકર અને સુસાધ્ય છે. એ યાદ રાખવું જોઈએ કે નાના દેશો માટે માનવ રાજ્ય અને મોટા દેશો માટે દૈવ રાજ્ય સર્વોત્તમ હોય છે. જર્મન આચાર્ય નિજોના મત અનુસાર પણ મોનાર્ક (દવ અથવા માનવ રાજ્ય) સર્વોત્તમ ગણાય છે.
સ્વરાજ્ય અને પરરાજય બંને કરતાં જુદું એક ત્રીજા પ્રકારનું રાજ્ય પણ હોય છે જે મુખ્ય અને આધીન રાજ્યોના સંયોગથી બને છે. આવું રાજ્ય દ્વન્દ્ર રાજય કહેવાય છે. દ્વન્દ્ર રાજ્ય ત્રણ પ્રકારનું હોય છે. ઉત્તમ, મધ્યમ અને અધમ.
જે દ્વન્દ્ર રાજ્યમાં મુખ્ય અને આધીન રાજ્યોમાં મિત્રભાવ હોય છે, મુખ્ય રાજ્ય આધીન રાજયો પાસેથી નિયત સમયે નિર્ધારિત ખંડણી ઉઘરાવતું હોય છે, તે સિવાય આધીન રાજ્ય પૂર્ણ સ્વતંત્ર હોય છે, તેને ઉત્તમ વન્દ્ર રાજય કહે છે. આવા રાજ્યમાં મુખ્ય રાજ્યને સામ્રાજ્ય અને આધીન રાજયને સામંત રાજ્ય કહે છે. સામ્રાજ્ય પદની પ્રાપ્તિ માટે રાજસૂય દ્વારા સ્વયંમાં ભગવાન વિષ્ણુ જેવા ગુણો દર્શાવવા પડતા હતા.
જે દ્વન્દ્ર રાજ્યમાં મુખ્ય અને આધીન રાજ્યો વચ્ચે પરસ્પર સેવ્યસેવક ભાવ હોય છે, મુખ્ય રાજ્ય આધીન રાજયના કારભારમાં હસ્તક્ષેપ કરે છે અને તેને પોતાની ઇચ્છાનુસાર ચાલવે છે તેને મધ્યમ વન્દ્ર રાજ્ય કહે છે. આ રાજ્યના મુખ્ય રાજ્યને અધિરાજ્ય અને આધીન રાજયને અનુરાજય કહે છે. અધિરાજ્ય પદ પ્રાપ્તિ માટે રાજ્યસભા દ્વારા પોતાનો ઉત્કર્ષ દર્શાવવો પડે છે.
