________________
દેશિક શાસ્ત્ર
૮૧
આ રાજ્યોમાં છેલ્લાં ત્રણ રાજ્યો પહેલાં ત્રણ રાજ્યોનાં ભ્રષ્ટ રૂપ હોય છે. આ છ પ્રકારનાં રાજ્યોમાં જે તફાવત છે તેનું મુખ્ય કારણ છે અધિકારભેદ. જ્યારે અધિકારી પ્રજાના પ્રતિનિધિ રૂપ વંશપરાપરાગત એક મનુષ્યના હાથમાં હોય છે ત્યારે રાજય મોનાર્ક રૂપે હોય છે. જ્યારે અધિકાર પ્રજાના પ્રતિનિધિરૂપે વંશપરંપરાગત અલ્પસંખ્યક અનેક મનુષ્યોના હાથમાં હોય છે ત્યારે રાજ્ય એરિસ્ટોક્રસી રૂપે હોય છે. જ્યારે અધિકાર સ્વયં પ્રજાના હાથમાં હોય છે ત્યારે રાજ્ય સ્ટેટ રૂપમાં હોય છે. જ્યારે અધિકાર વંશપરંપરાગત એક સ્વેચ્છાચારી મનુષ્યના હાથમાં હોય છે ત્યારે રાજ્ય ટિરેની રૂપે હોય છે. જ્યારે અધિકાર ધનવાનોના પ્રતિનિધિઓના હાથમાં હોય છે ત્યારે રાજ્ય ઓલિગાર્ની કહેવાય છે. જ્યારે અધિકાર ગરીબોના પ્રતિનિધિઓના હાથમાં હોય છે ત્યારે રાજય ડેમોક્રસી રૂપે હોય છે.
ઉક્ત છ રાજ્યો સિવાય પ્રાચીન યૂનાનમાં એક વધુ રાજ્ય હતું જે યજગ્નેટ કહેવાતું હતું. યજમ્નેટ રાજયમાં એક વ્યક્તિને કોઈ વિશેષ કાર્ય અને નિયત સમય માટે પૂર્ણ અધિકાર આપીને ચૂંટવામાં આવતી હતી અને તે વિશેષ કાર્ય પૂર્ણ થઈ જતું અને નિયત સમય વીતી જતો ત્યારે તે વ્યક્તિના શાસનનો અંત થતો.
સ્ટેટ રાજ્યમાં રાષ્ટ્ર જ્યારે મોટું હોય છે તો પ્રતિનિધાન પદ્ધતિનો ઉપયોગ કર્યા સિવાય રાજય બરાબર થઈ શકતું નથી. બધી જ વ્યક્તિઓના હાથમાં શાસન હોઈ શકે નહીં. આથી પ્રતિનિધિઓના હાથમાં શાસન આપવું પડે છે. રાષ્ટ્ર મોટું હોવાથી જો શાસન પ્રતિનિધિઓના હાથમાં હોય તો તે રાજ્ય રિપબ્લિક કહેવાય છે.
એરિસ્ટોક્રસી, ઓલિગાર્કી, ડેમોક્રસી અને રિપબ્લિકમાં એટલો જ તફાવત છે કે એરિસ્ટોક્રસીમાં પ્રતિનિધિ આજીવન હોય છે, ઓલિગાર્ટીમાં પ્રતિનિધિ નિયત સમય માટે હોય છે, તદુપરાંત તે ધનવાનોના જ પ્રતિનિધિઓ હોય છે. ડેમોક્રસીમાં પણ તે નિયત સમય માટે જ હોય છે પણ તે પ્રતિનિધિ નિધનોના હોય છે. રિપબ્લિકમાં તે નિયત સમય માટે હોય છે અને બધાના પ્રતિનિધિ હોય છે.
- ઉપરોક્ત બધાં રાજયોનો લોપ થઈ ગયો છે. પાશ્ચાત્ય દૈશિકશાસ્ત્ર અનુસાર હવે વિશ્વમાં માત્ર ચાર પ્રકારનાં સ્વરાજ્ય અને ત્રણ પ્રકારનાં પરરાજ્ય શેષ રહ્યાં છે. વર્તમાનમાં જે સ્વરાજ્ય જોવા મળે છે તે આ પ્રમાણે છે – રાજતંત્ર, પરિમિત રાજતંત્ર, પ્રજાતંત્ર, સંયુક્તરાય.
જે રાજયમાં બધા અધિકાર વંશપરંપરાગત એક વ્યક્તિ અર્થાત્ રાજ્યના હાથમાં હોય છે તે રાજતંત્ર કહેવાય છે.
જે રાજ્યમાં થોડા અધિકાર રાજાના હાથમાં અને થોડા પ્રજા પ્રતિનિધિ મંડળના હાથમાં હોય છે અને જ્યારે કોઈ મહત્ત્વનો વિષય ઉપસ્થિત થાય છે ત્યારે રાજા અને
