________________
દૈશિક શાસ
II
આથી શાસિત જાતિ સાથે તેનું અર્થવપર્ય વધારે હોતું નથી. શાસિત જતિમાં વિરાટ જેટલો વધારે અવશિષ્ટ રહે છે તેટલા પ્રમાણમાં વિદેશી શાસક ઓછું દમન કરી શકે છે. કારણ કે સિંહના બચ્ચાની કોઈ સતામણી કરવા ઈચ્છતું નથી, ન તો કોઈની ઈચ્છા કાંટાળા માર્ગ પર ચાલવાની હોય છે કે ન તો કોઈ વિરાટ જાતિનો રોષ વહોરવાનું સાહસ કરે છે. પરંતુ બળદની કાંધ પર બધા જ ધૂંસરી મૂકે છે. બધા જ મખમલ પર ચાલવાનું પસંદ કરે છે. વિરાટહીન જતિનો માર્ગ બધા જ રુંધે છે. આ રીતે શાસિત જાતિમાં વિરાટના અવિશિષ્ટ પ્રમાણ અનુસાર પરરાજ્યની શાસન પદ્ધતિ નિર્ધારિત થતી હોય છે. આથી જો વિદેશી શાસકનો પોતાના દેશ સાથેનો સંબંધ તૂટી ગયો હોય અને જો શાસિત જાતિમાં વિરાટની શેષાંશ માત્રા વધારે હોય તો રાજય ગોધક રૂપે રહે છે જે શાસિત જાતિમાં વિરાટની શેષાંશ માત્રા ઓછી હોય તો રાજ્ય મહિષક રૂપે રહે છે. જો શાસકોનો પોતાના દેશ સાથેનો સંબંધ પૂર્વવત હોય અને શાસિત જાતિમાં વિરાટની શેષાંશમાત્રા વધુ હોય તો રાજ્ય વિશાસિતૃક રૂપે હોય છે અને જો શાસિત જાતિમાં વિરાટની શેષાંશમાત્રા ઓછી હોય તો રાજ્ય વ્યાપક રૂપે રહે છે.
દત્રિમક અને દ્રૌમુષાયણના રાજયોમાં મૂળભૂત રીતે માત્ર આ એક સૂક્ષ્મ તફાવત હોય છે કે દત્રિમક રાજયનો પોતાના દેશ સાથે કોઈ સંબંધ હોતો નથી, જ્યારે દ્રૌમુષાયણક રાજયનો પોતાના દેશ સાથે પૂર્વવત સંબંધ ચાલુ રહે છે. પરંતુ પરિણામની દષ્ટિએ આ રાજયો વચ્ચે મહત્ત્વનો ભેદ હોય છે. એક એ કે દત્રિમક રાજયમાં શાસિત જાતિના અર્થસાધનાના ઉપાયોમાં બહુધા પરિવર્તન થતું નથી. ક્યારેક તો તેમાં પહેલાં કરતાં પણ સુધારો થાય છે. પરંતુ દ્રૌમુષાયણક રાજ્યમાં શાસિત જાતિના અર્થસાધનાના ઉપાયો દિન પ્રતિદિન ક્ષીણ થતા હોય છે. બીજું એ કે દત્રિમક રાજયો ક્યારેક ક્યારેક થોડી પેઢીઓ પછી સ્વરાજયમાં પરિવર્તિત થઈ જાય છે અથવા સ્વરાજ્ય જેવા જ થઈ જાય છે, કારણકે પોતાના દેશ સાથેનો સંબંધ છૂટી જવાથી દત્રિમક રાજ્યના નાના મોટા કર્મચારીઓ પ્રાયઃ શાસિત જાતિના લોકો જ હોય છે. એની દરેક પ્રકારની કાર્યવાહી બહુધા શાસિત જાતિના લોકો દ્વારા જ થાય છે. તેનું હિત અહિત બધું જ શાસિત જાતિના લોકોના હાથમાં હોય છે. વિરાટ જાગ્રત થતાં અનાયાસે જ તે સ્વરાજ્યમાં પરિવર્તિત થઈ જાય છે. અથવા સ્વયં સ્વરાજયનું રૂપ ધારણ કરી લે છે. પરંતુ દ્રૌમુષાયણક રાજ્ય ક્યારેય સ્વરાજ્યમાં પરિવર્તિત થતું નથી. અને જો થાય તો પણ તે જુદા જ પ્રકારનું સ્વરાજ્ય હોય છે. તેમનો શાસિત જાતિ સાથે કોઈ સંબંધ હોતો નથી. તે શાસક જાતિના લોકોનું સ્વરાજય હોય છે. જ્યારે શાસિત જાતિ નષ્ટપ્રાય થઈ જાય છે, તેની જાગૃતિની સંભાવના જ રહેતી નથી, અને શાસક જાતિના લોકો બળ અને સંખ્યામાં પર્યાપ્ત થઈ જાય છે ત્યારે સર્વથા તેમનો આત્મવિશ્વાસ વધી જાય છે
