________________
દૈશિક શાસ્ત્ર
કરવો.પોતાની શક્તિ અને અધિકારોને સુરક્ષિત રાખવાનો પૂર્ણ પ્રયત્ન કરવો. ઈચ્છુક અનિચ્છક બધાને પોતાના અધિકાર નીચે રાખવા. યુક્તિ અને ચાતુર્યથી પોતાની દરેક વાત પર ભદ્ર રાજયનો ઢોળ ચઢાવી રાખવો, સાર્વજનિક અર્થની ખૂબ ચિંતા કરવી, જમા ખર્ચનો બરાબર હિસાબ રાખવો, એવું દર્શાવતા રહેવું કે પ્રજા પાસેથી કરરૂપે પ્રાપ્ત થનારું ધન પ્રજાના જ કામમાં વપરાય છે, નહીં કે વ્યક્તિગત કાર્યમાં, પ્રજાને આક્રાંત રાખવા માટે હંમેશાં ઉંચું અને પ્રભાવશાળી વ્યક્તિત્વ રાખવું, નીતિજ્ઞ હોવાનો ડોળ કરતા રહેવું, ભોગવિલાસો સીમિત માત્રામાં હોવા અથવા ઓછામાં ઓછું પ્રજાને તેવું જ મનાવવું, છળ કપટ દ્વારા લોકોના મનમાં એ વાત ઠસાવી દેવી કે તેમના ચારિત્ર્યનું રક્ષણ થાય છે. પહેલાંનાં રાજયો કરતાં પોતાને સારા દેખાડવાનો પ્રયત્ન કરવો, શહેરોને સુંદર અને સમૃદ્ધ રાખવાનો પ્રયત્ન કરવો જેથી તે રાજ્ય પ્રજારક્ષક હોવાનું દેખાઈ આવે, સદા આસ્તિક વેષ ધારણ કરી રાખવો, સ્વતંત્ર ન થવા દેવા માટે ગુણવાનોનો પણ આદર કરવો જેથી પોતાના લોકોથી અલગ થઈને વિદેશીઓને મળી જવાનો તેઓ પ્રયત્ન કરે, પરિણામે તે પક્ષહીન થઈને નકામા બની જાય અને સ્વતંત્ર થવાનો પ્રયત્ન જ ન કરે. સારું કાર્ય પોતે જ કરવું અને ખરાબ કાર્યો પોતાને આધીન લોકો પાસે કરાવવાં, કોઈનેય વધારે આગળ વધવા ન દેવા અને વિશેષ વિશેષ વ્યક્તિઓને તો જરાય આગળ આવવા ન દેવી, લોકોમાં પરસ્પર મેળ અને સહાનુભૂતિ ન થવા દેવાં, કોઈ ઉચ્ચ પદ અથવા અધિકાર માટે નિસ્તેજ મનુષ્યોને પસંદ કરવા, ધીરે ધીરે અવ્યક્ત રીતે પ્રજાનું સર્વાહરણ કરવું, પ્રજા સાથે કોઈ પણ પ્રકારે શારીરિક અસભ્ય વ્યવહાર ન કરવો, પોતાના પ્રાણની પરવા ન કરનારા લોકથી સાવધ રહેવું, ધનવાન અને નિર્ધન બન્નેનું સમાન રક્ષણ કરવું, કોઈ એક બીજાની હાનિ કરી શકે તેટલી શક્તિ જ ન રહેવા દેવી, વિશેષ સામર્થ્યશાળી લોકોને પોતાના પક્ષમાં લઈ લેવા. આ ઉપાયથી દરેક પ્રકારના વિરોધ અને વિપ્લવ એકદમ શાંત કરી દઈ શકાય છે.
આ પ્રકારના ઉપાયો આપણા કણિક અને કૌટિલ્ય નામના આચાર્યોએ પણ બતાવ્યા છે.
પરંતુ ભ્રષ્ટ રાજ્યો ભલે કોઈપણ પ્રકારની કૂટનીતિનો ઉપયોગ કરે તો પણ તેઓ ચિરંજીવ થઈ શક્તાં નથી, કારણ કે ખોટો વ્યવહાર લાંબા સમય સુધી સહાયતા કરી શકતો નથી. આવાં રાજ્યો કાં તો પ્રજાના કોધાગ્નિમાં ભસ્મ થઈ જાય છે અથવા તેમના અભિનય પર પડદો પડીને દેશરૂપી નાટકશાળામાં પરાજયનો પ્રવેશ થઈ જાય છે.
પરરાજય મુખ્યત્વે બે પ્રકારનાં હોય છે. (૧) દત્રિમક (૨) દ્રૌમુષાયણક
