________________
દૈશિક શાસ્ર
રાજ્યમાં જે અનિષ્ટ પરિણામ એક પ્રકારે જ અને ધીમે ધીમે થાય છે તે જ પરિણામ
આ રાજ્યમાં અનેક પ્રકારે અને શીઘ્ર થાય છે. કારણ કે ગોધુક રાજ્યનું અર્થવૈપર્ય શાસિત જાતિની એકાદી વ્યક્તિ સાથે હોય છે, પરંતુ વિશસિતૃક રાજ્યનું અર્થવૈષમ્ય સમસ્ત શાસિત જાતિ સાથે હોય છે.
૭૫
વ્યાધક રાજ્યમાં ઉઘાડેછોગ મારામારી થતી રહે છે. કોઈની પણ શરીરસંપત્તિ સલામત રહેતી નથી. સર્વત્ર પીડા, ત્રાસ અને આતંક વ્યાપ્ત રહે છે, પરંતુ આ રાજ્યમાં નિત્ય સંઘર્ષને કારણે શાસિત જાતિમાં તેજનો પુનરોદય થવાની શક્યતા રહે છે. પણ આ શક્યતા ત્યારે જ હોય છે જ્યારે પરરાજ્યે આરંભથી જ વ્યાકરૂપ ધારણ કર્યું હોય. વિશસિતૃકમાંથી ધીરે ધીરે વ્યાધકરૂપ ધારણ કરતા રાજ્યમાં આવી શક્યતા રહેતી નથી. ધીમે ધીમે વ્યાધકરૂપમાં પરિવર્તિત થયેલા રાજ્યમાં શાસિત જાતિને કુષ્ઠરોગીની જેમ પોતાનાં અંગોનો દાહ જણાતો નથી.
૫૨રાજ્યની શાસનનીતિ બહુધા આધીન રાષ્ટ્રની પ્રકૃતિ પર પણ નિર્ભર કરે છે. આધીન રાષ્ટ્રો ચાર પ્રકારનાં હોય છે (૧) વ્યાઘ્રક (૨) હસ્તિક (૩) મહિષક (૪) સુરભિક
વિરાટની શેષાંશ માત્રાના આધિક્યને કારણે જે રાષ્ટ્રનું શાસન મુશ્કેલ હોય છે, જેને વશમાં રાખવા માટે વધારે વ્યય કરવો પડે છે અને તેમાંથી લાભ કંઈ મળતો નથી તે વ્યાઘક રાષ્ટ્ર કહેવાય છે.
વ્યાઘક રાષ્ટ્ર સાથે કોઈ પણ પ્રકારની રમત કોઈ કરતું નથી. તેની ઇચ્છા પ્રમાણેનું શાસન ત્યાં ચાલે છે. આવું રાષ્ટ્ર હંમેશાં સ્વતંત્ર થવાની ચિંતા કરતું રહે છે અને એક વાર સ્વતંત્ર થઈ ગયા પછી ફરી કોઈ તેને બંધનમાં રાખી શકતું નથી. વિરાટની શેષાંશ માત્રાની ન્યૂનતાને કારણે જે રાષ્ટ્રનું શાસન મુશ્કેલ હોતું નથી અને જેને વશમાં રાખવા માટે વ્યય વધારે કરવો પડે છે, પણ લાભ તેના પ્રમાણમાં ઘણો ઓછો થાય છે તેને હસ્તિક રાષ્ટ્ર કહે છે.
હસ્તિક રાષ્ટ્રમાં અનુનય અને પ્રલોભનથી થોડું કામ કઢાવી લેવાય છે. તેમાં સુખનું ધ્યાન રાખીને શાસન થતું હોય છે. આવું રાષ્ટ્ર થોડા સમય પછી સ્વતંત્રતાનો સ્વાદ ભૂલી જાય છે, ક્રોધવશાત્ ક્યારેક ક્યારેક સ્વતંત્ર થવાનો પ્રયત્ન કરે છે પણ એકાદ વાર સ્વતંત્ર થયા પછી પણ તેને બંધનમાં નાખવા માટે અનેક પ્રયત્નો થતા રહે છે.
વિરાટની શેષાંશ માત્રા લોપ થઈ જવાને કારણે જે રાષ્ટ્રનું શાસન સુકર હોય છે, જેને વશમાં રાખવા માટે વ્યય અને શ્રમ તો કરવો પડે છે, પણ તે અનુસાર લાભ પણ થાય છે તે મહિષક રાષ્ટ્ર કહેવાય છે.
