________________
૩)
તૃતીય અધ્યાય
આમ કર્મવાદ અને આનંદવાદ બન્ને રીતે દૈશિકધર્મ માટે સ્વતંત્રતા અનિવાર્ય છે તેમ સિદ્ધ થાય છે.
એમ ન સમજશો કે અંગ્રેજી શિક્ષણના પ્રભાવથી આપણી દષ્ટિ સ્વતંત્રતા પ્રત્યે વળી. જે જાતિ ભગવતી પ્રકૃતિને પણ અધીન રહેવા નથી ઈચ્છતી, જે જાતિનું લક્ષ્ય સર્વે બંધનોથી મુક્ત થઈને કૈવલ્યપદ પ્રાપ્ત કરવાનું છે, એ જાતિને વિશ્વમાં કોણ સ્વતંત્રતાનું શિક્ષણ આપી શકે? આપણા પૂર્વજો જેટલું સ્વતંત્રતાને નથી તો આજ સુધી કોઈ સમજી શક્યું અને નથી શતાબ્દીઓ સુધી કોઈ સમજવાની સંભાવના દેખાય છે.
હવે મીમાંસા એ વાતની છે કે સ્વતંત્રતા શું ચીજ છે? આપણા આચાર્યોના મતાનુસાર સ્વતંત્રતા એ અવસ્થા છે જ્યાં પોતાનું હિત કોઈ પણ પ્રકારે અન્ય કોઈના હાથમાં ન રહેતાં સર્વત્ર અને સર્વથા આપણા જ હાથમાં હોય. પરંતુ મનુષ્ય જન્મમાં આવી અવસ્થા પૂર્ણરૂપે પ્રાપ્ત થઈ શકતી નથી ; કારણ કે ભગવતી પ્રકૃતિએ મનુષ્યને દેવ અને પશુની વચ્ચેની અવસ્થા આપી છે. દેવાવસ્થામાં માત્ર સંકલ્પ કરવાથી પ્રકૃતિ ભોગોને ઉપસ્થિત કરી દે છે, અને પશુ અવસ્થામાં પ્રકૃતિદત્ત ભોગ ભોગવવા માટે પણ બીજા પર આધાર રાખવો પડે છે. આ બે અવસ્થાઓની મધ્ય કોટિ એ મનુષ્યની પ્રાકૃતિક અવસ્થા કહેવાય છે, જ્યારે મનુષ્ય આ અવસ્થાથી ઊંચો જાય છે ત્યારે તે દેવત્વને અને ત્યાંથી નીચે જવા લાગે તો પશુત્વને પ્રાપ્ત કરે છે. દેવાવસ્થા અને પાશવાવસ્થાની મધ્યવર્તી મનુષ્યની ઉક્ત પ્રાકૃતિક અવસ્થા, કે જેમાં તેના પ્રાકૃતિક હિતમાં કોઈ પણ પ્રકારે બાહ્યાભંતરિક હસ્તક્ષેપ થતો નથી, તે માનવી સ્વતંત્રતા કહેવાય છે.
હવે પ્રશ્ન એ છે કે મનુષ્યનું પ્રાકૃતિક હિત શું છે? એ સમજવા માટે ચાર બાબતો યાદ રાખવી જોઈએ.
(૧) જગજ્જનની પ્રકૃતિએ મનુષ્યને સામાજિક જીવ બનાવ્યો છે. અર્થાત એવો જીવ જે એકલો રહી શકતો નથી. એક સાથે રહ્યા વગર તેનો નિર્વાહ થઈ શકતો નથી. પરંતુ ચિતિભેદ દ્વારા તેમને એવી રીતે વિભક્ત પણ કરી દીધા કે બે ભિન્ન જાતિઓ એક સાથે નિશ્ચિત અને સુખેથી રહી શકતી નથી. તેમાંથી એક ભોક્તા અને બીજી ભોગ્ય બની જાય છે. એકનો ઉદય બીજીના પતન પર નિર્ભર થઈ જાય છે.
(૨) ચિતિનો વિરાટ સાથે, વિરાટનો જાતિ સાથે અને જાતિનો વ્યક્તિ સાથે એ જ સંબંધ હોય છે જે ચૈતન્યનો પ્રાણ સાથે, પ્રાણનો શરીર સાથે, અને શરીરના અંગો સાથે હોય છે ; જેમ ચૈતન્ય અને પ્રાણ સ્વસ્થ ન હોય તો શરીર સ્વસ્થ રહેતું નથી,
