________________
૬૦
ચતુર્થ અધ્યાય
રાજય, ભૂખ અને સંઘ એ બધાનું મૂળ કારણ વિરાટ જ છે. જેમ જેમ વિરાટ પ્રબળતાપૂર્વક બહુગત થતો જાય છે, તેમ તેમ અનવસ્થિત સમાજ સંઘમાં, સંઘ બૃહમાં અને બૃહ રાજ્યમાં પરિણત થતા જાય છે અને જેમ જેમ વિરાટનો છાસ થતો જાય છે, તેમ તેમ રાજય બૃહમાં, બૂહ સંઘમાં અને સંઘ અનવસ્થિત સમાજમાં ભ્રષ્ટ થતા જાય છે અને જ્યારે કાલાંતરે વિરાટનો લોપ થઈ જાય છે, ત્યારે રાજ અતિ દીધ, સંસ્કારને કારણે ચક્કીની જેમ સ્વયં ચાલતું રહે છે અને ધીરે ધીરે પોતાના કર્તવ્યથી ભ્રષ્ટ થઈ જાય છે. તે સમયે આ વિરાટ પ્રજામાં સંઘરૂપે પ્રગટ થવા લાગે છે. પછી આ સંઘોના સંયોગથી ભૂહ બને છે અને અંતે તે ભૂહ કર્તવ્યભ્રષ્ટ રાજ્યને દૂર ખસેડીને તેને સ્થાને નવીન રાજ્યની સ્થાપના કરે છે. જો મિથ્યા આચાર વિચારને કારણે અથવા પ્રલયક્રમનો આરંભ થઈ જવાથી અર્થાત વિનાશનો સમય નજીક આવવાથી તે સમાજ નિર્વિરાટ થઈ ગયો હોય તો કોઈ બીજી જાતિ આવીને તે વિરાટન્ય જાતિના રાજયને દૂર કરીને તેને સ્થાને પોતાનું રાજય સ્થાપિત કરી દે છે અને જયારે તે વિપર્યસ્ત જાતિમાં વિરાટનો પુનરોદય થવા લાગે છે ત્યારે તેનું ધ્યાન સૌપ્રથમ રાજ્ય તરફ વળે છે. કારણ કે સમાજરૂપી શરીરનું આમાશય એ રાજ્ય હોય છે. જેમ શરીરમાં બધા રસોનો સંચાર આમાશય દ્વારા થાય છે તે રીતે સમાજમાં સમસ્ત સારા નરસાનો સંચાર રાજય દ્વારા થાય છે. જેમ મિથ્યા આહારવિહારને કારણે આમાશયની ક્રિયામાં થોડા પણ ફેરફાર થવાથી સંપૂર્ણ શરીર બગડી જાય છે તે જ રીતે રાજય પણ પોતાના ધર્મમાંથી થોડું વિચલિત થતાં સમસ્ત સમાજ વિપર્યસ્ત થઈ જાય છે. જેમ કોઈ ચતુર વૈદ્ય કોઈ રોગીના શારીરિક રોગનું નિદાન કરતી વેળાએ સૌ પ્રથમ તેના આમાશય વિશે પૂછપરછ કરે છે. જો આમાશય સ્વસ્થ હોય અથવા તેના સુધરવાની આશા હોય તો રોગને સાધ્ય સમજે છે, અન્યથા રોગને અસાધ્ય ગણે છે, તે જ પ્રમાણે ચતુર દૈશિકાચાર્ય કોઈ જાતિના રોગનું નિદાન કરતી વેળાએ સૌ પ્રથમ રાજ્યવિષયક પૂછપરછ કરે છે. જો રાજ્ય અનુકૂળ હોય અથવા તેની અનુકૂળ થવાની આશા હોય તો રોગને સાધ્ય સમજે છે અને ન હોય તો અસાધ્ય સમજે છે. આથી વિરાટના પુનરોદયના સમયે વિપર્યસ્ત જાતિનું ધ્યાન રાજય તરફ જાય તે સ્વાભાવિક છે.
આથી મનુષ્યસમાજમાં રાજયને સૌથી વધુ આવશ્યક અંગ માનવામાં આવે છે. રજોગુણના અધિક્યને કારણે ઉત્પન્ન થયેલી સામાજિક સમસ્યાના ઉકેલ માટે વિરાટ તેને ઉત્પન્ન કરે છે અને જેમ જેમ સમાજમાં રજસનું આધિક્ય થાય છે તેમ તેમ રાજયની આવશ્યકતા પણ વધતી જાય છે. રાજ્યનો એક માત્ર ઉદેશ છે સામાજિક જટિલતાઓને સરળ બનાવવી, નહીં કે તેમને વધારવી. જે રાજ્ય સામાજિક જટિલતાઓ વધારે છે તે અસામાજિક હોય છે. વિરાટ્યુક્ત સમાજમાં રાજ્ય અસામાજિક
