________________
ચતુર્થ અધ્યાય
બાહ્ય રાજ્યમાં લોકોમાં અખંડ સામ્ય ભાવ અને પૂર્ણ આનંદ છવાયેલા રહે છે. શ્રી સોળે કળાએ સર્વત્ર વિરાજે છે. આથી તેમની કામના માત્ર વિશ્વજન્ય બુદ્ધિ માટે હોય છે. વિશ્વરૂપા સહાનુભૂતિ અને મહાસંકલ્પશક્તિ તેમનામાં એટલી વ્યાપક રહે છે કે તેમની સમસ્ત પ્રવૃત્તિ, સમસ્ત ઉદ્યોગ આબ્રહ્મસ્તમ્બપર્યત બધાને તૃપ્ત કરવા માટે હોય છે. તેઓ ન તો બીજા દેશ પર નજર કરે છે, ન તો કોઈ બીજું તેમના દેશ પર નજર કરે છે. આ રાજયનું ચિત્ર મહાલય પક્ષના પહેલા નવ દિવસોમાં દોરાયેલું જોવા મળે છે, જ્યારે ઘેર ઘેર દેવર્ષિઓ, પિતૃઓ જન્મજન્માંતરના બાંધવો અને મિત્રોની, સપ્તદ્વીપ નિવાસીઓની આબ્રહ્મસ્તમ્બપર્યત પ્રાણીમાત્રની તૃપ્તિ અને સુખ શાંતિની કામના કરાય છે, સર્વત્ર વિવિધ પ્રકારના નવીન અન્ન વડે અતિથિ સત્કાર થાય છે, સર્વત્ર પરસ્પર પ્રેમપૂર્વક નિમંત્રણો હોય છે.
જ્યારે સમાજમાં વિરાટ ક્યાંક ક્યાંક નિર્બળ થઈ જાય છે, દૈવી સંપદા સમષ્ટિરૂપે વિરાજતી નથી, સાર્વત્રિક સમભાવમાં થોડી ત્રુટિ જણાય છે પણ કોઈ કોઈનાથી નાનો કે મોટો ગણાતો નથી, સત્ત્વનો છાસ અને રજસની વૃદ્ધિ થવા લાગે છે, જેને કારણે સમાજવ્યસ્થા ક્યાંક ક્યાંક જટિલ થવા લાગે છે, આથી ખૂબ હળવા નિત્ય શાસનની આવશ્યકતા હોય છે, આસુરી સંપદાના પ્રાબલ્યને રોકી રાખવા માટે દૈવી સંપદાયુક્ત વિશેષ જનસમુદાયના મત પ્રમાણે ઋજુ, ઉદાર, સ્વતંત્ર શાસન હોય છે, ત્યારે તે રાજ્ય આર્ષ રાજ્ય કહેવાય છે.
આર્ષ રાજયમાં મહદંશે બ્રાહ્મરાજ્ય જેવી જ બાબતો હોય છે પરંતુ સામ્યભાવ થોડો ખંડિત થઈ જાય છે. વિશ્વજન્યા બુદ્ધિમાં થોડી શિથિલતા આવી જાય છે. શક્તિસંચયની આવશ્યકતા તેમને જણાવા લાગે છે. મહાલયપક્ષના છેલ્લા ૬ દિવસોમાં તે રાજ્યનું ચિત્ર સર્જાયેલું હોય છે જ્યારે પહેલાં જેવી જ વિશ્વતૃપ્તિ કામના અને તેવો જ અતિથિ સત્કાર અને તેનાં પરસ્પર નિમંત્રણ ક્યાંક ક્યાંક જ જોવા મળે છે. સર્વત્ર શક્તિપૂજાની તૈયારી થવા લાગે છે.
જયારે સમાજમાં વિરાટ ક્યાંક ક્યાંક ખંડિત થઈ જાય છે, દૈવી સંપદાનો વધારે છાસ થવા લાગે છે, ક્યાંક સમભાવ તો ક્યાંક વિષમભાવ જોવા મળે છે, ગુણભેદ અનુસાર લોકો નાના મોટા ગણાવા લાગે છે, સત્ત્વ અને રજસ સમાન હોય છે, જેને કારણે સમાજની અવસ્થા સર્વત્ર કંઈક જટિલ થઈ જાય છે, આથી હળવા નિત્ય શાસનની આવશ્યકતા હોય છે. રજસને કારણે ઉત્પન્ન થયેલી સામાજિક જટિલતાના ઉકેલ માટે વિશેષ ગુણ ધરાવતા લોકો દ્વારા ચૂંટાયેલા દૈવી સંપદાયુક્ત વિશેષ જનસમુદાયની ઇચ્છાનુસાર ઋજુ ઉદાર કુલપતિનું શાસન હોય છે ત્યારે રાજ્ય પ્રાજાપત્ય કહેવાય છે.
