________________
૪૮
તૃતીય અધ્યાય
શકવાને કારણે મનુષ્યનું પોતાના પ્રાકૃતિક હિતને સાધ્ય ન કરી શકવું તે અસ્મિતાજન્ય પરતંત્રતા કહેવાય છે, જેમ કે આપણા લોકોનું સરકારી નોકરી ન મળવાના ભયને કારણે પોતાના બાળકોને સુંદર જાતીય શિક્ષણ ન આપી શકવું, અથવા સરકારી નોકરી મળવાના લોભને કારણે તેમને નિરર્થક વિજાતીય શિક્ષણ આપવું.
પરવ્યુત્પાપતજન્ય પરતંત્રતા અર્થાત્ બીજા દ્વારા કરાયેલા ઉત્પાતોને કારણે મનુષ્યનું પોતાનું પ્રાકૃતિક હિત સાધ્ય ન કરી શકવું તે પરજન્ય પરતંત્રતા કહેવાય છે, જેમ કે વિશ્વાસઘાતી, દેશઘાતી જાતિદ્રોહીઓના ભયથી ઘણા લોકોનું દૈશિક ધર્મ ન સ્વીકારી શકવું.
સામાજિક દુષ્પવૃત્તિજન્ય પરતંત્રતા અર્થાત સમાજની દુપ્રવૃત્તિને કારણે મનુષ્યનું પોતાનું પ્રાકૃતિક હિત સાધ્ય ન કરી શકવું તે સમાજજન્ય પરતંત્રતા કહેવાય છે. જેમ કે અસુર સમાજની દુષ્યવૃત્તિને કારણે પ્રહ્નાદની હરિભક્તિમાં વિઘ્ન આવવું. આપણા સમાજની દુષ્યવૃત્તિને કારણે જાતીય શિક્ષણ શૈલીનું ન ચાલી શકવું.
આ ત્રણે પ્રકારની પરતંત્રતાનું કારણ છે સત્ત્વષ્ટાસ. સત્ત્વષ્ટાસને લીધે મનુષ્ય રાગદ્વેષને વશ થઈ જાય છે. રાગદ્વેષને વશ થવાથી તેનામાં બે પ્રકારની દુર્બળતાઓ ઉપસ્થિત થાય છે, એક બુદ્ધિસંબંધી અને બીજી હૃદયસંબંધી. બુદ્ધિસંબંધી દુર્બળતાને કારણે મનુષ્યને સ્વતંત્રતા અને પરતંત્રતાની ઓળખ રહેતી નથી. હૃદયસંબંધી દુર્બળતાને કારણે તેનામાં સ્વતંત્રતાને ગ્રહણ કરવાની અને પરતંત્રતાનો ત્યાગ કરવાની શક્તિ રહેતી નથી. જે મનુષ્યનાં બુદ્ધિ અને હૃદય દુર્બળ હોય છે તે હીનાવસ્થામાં ઉદરપરાયણ અને સંપન્નાવસ્થામાં ઈંદ્રિયપરાયણ હોય છે. સબળા માટે તે પોતાના પ્રાકૃતિક હિતની હાનિ અને પોતાને માટે નિર્બળોના પ્રાકૃતિક હિતની હાનિ કરતો રહે છે. સ્વયં પ્રબળોના દાસ બની રહેવું અને નિઃસત્વોને પોતાના દાસ બનાવી રાખવા એ આવા મનુષ્યની વિશેષતા હોય છે. આવો મનુષ્ય પોતાના બુદ્ધિસંબંધી અને હૃદયસંબંધી દૌર્બલ્યને કારણે પોતે જ પોતાના પ્રાકૃતિક હિતની હાનિ કરે છે, અને
જ્યારે તેનામાં થોડુંક બળ હોય છે ત્યારે કામાદિ ષટુ મનોવિકારોને વશીભૂત થઈને અનેક પ્રકારના ઉત્પાત મચાવીને બીજાના પ્રાકૃતિક હિતની પણ હાનિ કરતો હોય છે.
જ્યારે રાગદ્વેષજન્ય દૌર્બલ્ય સમષ્ટિગત હોય છે ત્યારે સમાજની એવી જ ચિંતાજનક દુષ્યવૃત્તિ થઈ જાય છે જે આ દૌર્બલ્યને કારણે વ્યક્તિની થાય છે. આ રાગદ્વેષજન્ય દૌર્બલ્ય બધા પ્રકારની પરતંત્રતાનું કારણ હોય છે.
(૧) સારરૂપે કહીએ તો જ્યારે બાહ્ય સનિકર્ષો સ્વતંત્રતાને પ્રતિકૂળ હોતા
