________________
૫૬
તૃતીય અધ્યાય
સમાજરૂપી સમુદ્રને વલોવી નાખ્યો છે. એની વ્યાખ્યા કરવા માટે ત્યાં અનેક ગ્રંથો લખાયા છે અને લખાઈ રહ્યા છે. આચાર્ય મિલનું લિબર્ટી' નામનું પુસ્તક એક પ્રકારે આની વિસ્તૃત વ્યાખ્યા જ છે. આજે એ જ સોશિયાલિઝમનું મૂળ અને બોલ્શવિઝમનો મંત્ર થઈ રહ્યો છે. પરંતુ એ કહી શકાય ન કે આપણા આર્ષ દૈશિકશાસ્ત્રનો આધાર લીધા સિવાય તેઓ ક્યાં સુધી સફળ થશે.
અંગ્રેજી દૈશિકશાસ્ત્રમાં સ્વતંત્રતાની કોઈ ચોક્કસ વ્યાખ્યા જોવામાં આવતી નથી. તેમાં જુદી જુદી અનેક વ્યાખ્યાઓ મળે છે. એનું કારણ એ છે કે ઈંગ્લેન્ડમાં લોકોને જે સમયે જે પ્રકારનાં દુઃખો પડ્યાં તે સમયે તે દુઃખોમાંથી છુટકારો મેળવવો તે જ સ્વતંત્રતા કહેવાઈ. આથી -
(૧) કેટલાકના મત અનુસાર જે દેશમાં અન્નની બહુલતા નથી હોતી ત્યાં સ્વતંત્રતા પણ હોઈ શકે નહીં.
(૨) કોઈના મત અનુસાર પાર્લામેન્ટ પદ્ધતિનું રાજ્ય સ્વતંત્રતા કહેવાય છે.
(૩) કેટલાકના મત અનુસાર શાસકનું ન હોવું તે સ્વતંત્રતા કહેવાય છે. જેટલું શાસનનું પ્રમાણ ઓછું તેટલું સ્વતંત્રતાનું પ્રમાણ વધારે હોય છે અને પૂર્ણ અશાસકતા પૂર્ણ સ્વતંત્રતા કહેવાય છે.
(૪) કેટલાકના મત અનુસાર અત્યંત શાસન ન હોવું તે સ્વતંત્રતા કહેવાય છે.
(૫) કોઈના મત અનુસાર શાસનનું પ્રજાના અંતઃકરણ સાથે અનુકૂળ હોવું અને લોકો દ્વારા તે શાસનનું સહર્ષ પાલન થવું તે સ્વતંત્રતા કહેવાય છે.
(૬) કોઈકના મત અનુસાર બધા ગુણવાન મનુષ્યોનો રાજ્યકાર્યમાં હસ્તક્ષેપ થઈ શકવો તે સ્વતંત્રતા કહેવાય છે.
આવી બીજી પણ અનેક વ્યાખ્યાઓ છે જેનો ઉલ્લેખ અહીં થઈ શકે તેમ નથી.
પ્રોફેસર સીલીએ ઉપરોક્ત બધી વ્યાખ્યાઓનો સાર લઈને સ્વતંત્રતાના ત્રણ અર્થ આપ્યા છે.
(૧) જાતીય સ્વતંત્રતા અર્થાત પોતાની જાતિનું કોઈ બીજી જાતિને આધીન ન હોવું. (૨) રાજ્યનું ઉત્તરદાયિત્વ
અર્થાત પ્રજાના પ્રશ્નના ઉત્તરમાં રાજ્યની કાર્યવાહી પ્રજાને સમજાવવી અને જો તે કાર્યવાહી પ્રજાને પોતાના મત અનુસાર ન જણાય તો પ્રજા પાસે રાજ્ય પરિવર્તન કરવાની શક્તિ હોવી.
(૩) રાજ્યની શક્તિ પરિમિત હોવી
