________________
દૈશિક શાસ્ર
દર્શન પણ ન થયાં. તેનો ચિંતારૂપી દાવાગ્નિ વધતો જ ગયો, જેની જવાળામાં આજે આપણું ભારત પણ ભૂંજાઈ રહ્યું છે.
૪૭
(૬) પ્રત્યેક ગામ અને નગરની સ્વાધીન સામાજિક વ્યવસ્થા
પ્રત્યેક ગામ અને નગરની એવી સામાજિક વ્યવસ્થા બનાવવી જેથી તે આર્થિક રીતે બીજા નગર કે ગામને આધીન નથાય. આ પ્રકારની સામાજિક રચનાને કારણે પ્રત્યેક સ્થાન માટે આવશ્યક વસ્તુઓ ત્યાં જ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. સર્વ સ્થાને ભાવિક સ્વતંત્રતા કાયમ રહેછે. એક સ્થાને ઉત્પાત થતાં તેનાં આસન્નવર્તી સ્થાનોનાં સુખશાંતિમાં ભંગ પડતો નથી. એવું થઈ શકતું નથી કે યુદ્ધ થાય યુરોપમાં અને મોંધવારી વધે ભારતમાં.
(૭) સત્કાર્યમાં વધારાના ધનનો નિકાલ કરવો
આ પ્રથાને કારણે એક પંથ બે કાજ એમ થાય છે. એક બાજુ આવશ્યક કરતાં વધારાનું ધન વપરાઈ જવાથી લોકો સાંગિક અને નિનૈમિત્તિક પરતંત્રતામાં પડતા નથી અને બીજી બાજુ લોકોપકારનાં કાર્યો કરતાં ધનહીન બ્રાહ્મણ અથવા બીજા સત્પાત્ર લોકો અભાવિક પરતંત્રતાના કળણમાંથી બહાર નીકળી જાય છે. આ રિવાજ આપણા દેશમાં હજુ સુધી થોડે ઘણે અંશે ચાલુ છે. વિસ્મૃતિરૂપી કાદવમાં ડૂબતા શરણાર્થી સંસ્કૃત સાહિત્યરૂપી ગજેન્દ્રની સૂંઢમાં પકડાયેલું કમળ હજુ સુધી આ પ્રથાને કારણે દેખાઈ રહ્યું છે.
૪.
સ્વાભાવિક સ્વતંત્રતા
સ્વતંત્રતારૂપી શરીરનો પ્રાણ શાસનિક સ્વતંત્રતા અને કરોડરજ્જુ આર્થિક સ્વતંત્રતા છે. તો સ્વાભાવિક સ્વતંત્રતા તેની ચેતના છે. જેમ ચેતના સિવાય માત્ર પ્રાણનો સંચાર અને કરોડરજ્જુની દૃઢતાથી કોઈ જીવની રક્ષા થઈ શકતી નથી તે જ રીતે સ્વાભાવિક સ્વતંત્રતા વિના માત્ર શાસનિક અને આર્થિક સ્વતંત્રતાથી મનુષ્યના પ્રાકૃતિક હિતનું યોગક્ષેમ થઈ શકતું નથી. કારણ કે શાસનિક અને આર્થિક સ્વતંત્રતા સિવાયનાં અન્ય કારણોથી મનુષ્યના પ્રાકૃતિક હિતનો પ્રતિઘાત થાય છે. તે કારણોમાંથી કોઈક તો આત્મહૃદયદૌર્બલ્યજન્ય હોય છે, કોઈ પરવ્યક્તિઉત્પાતજન્ય તો કોઈ સામાજિક દુષ્પ્રવૃત્તિજન્ય.
આ ત્રણ કારણોને લીધે મનુષ્યનું પોતાનું પ્રાકૃતિક હિત સાધ્ય ન થઈ શકે તો તે અસ્વાભાવિક પરતંત્રતા કહેવાય છે. એના ત્રણ પ્રકાર છે. (૧) અસ્મિતાજન્ય (૨) પરજન્ય (૩) સમાજજન્ય
આત્મહૃદયદૌર્બલ્યજન્ય પરતંત્રતા અર્થાત્ ભય અને લોભનો પ્રતિરોધ ન કરી
