________________
દેશિક શાસ્ત્ર
૪૯
નથી ત્યારે એ અમિતાજન્ય પરતંત્રતાનો હેતુ હોય છે.
(૨) કુરાજય અને કુશાસનકાળમાં જયારે તે વ્યષ્ટિગત હોય છે ત્યારે તે પરજન્ય પરતંત્રતાનો હેતુ હોય છે.
(૩) કુરાજ્ય અને કુશાસનકાળમાં જયારે તે સમષ્ટિગત હોય છે ત્યારે તે સમાજજન્ય પરંતત્રતાનો હેતુ હોય છે.
(૪) રાજ્ય અને પ્રજાની વચ્ચે જ્યારે અર્થપર્ય હોય છે અને જો તે સમયે આ દિૌર્બલ્ય સમષ્ટિગત હોય તો તે શાસનિક પરતંત્રતાનો હેતુ હોય છે.
(૫) રાજ્ય જ્યારે વિપરીતાર્થ અને લોભી હોય છે ત્યારે તે આર્થિક પરતંત્રતાનો હેતુ હોય છે.
(૬) આ દૌર્બલ્યના સંસ્કાર જ્યારે ચિત્તગત હોય છે ત્યારે તે આધ્યાત્મિક બંધનોનું કારણ હોય છે.
અસ્મિતાજન્ય પરતંત્રતાનાં મુખ્ય કારણો આ પ્રમાણે છે. (૧) તામસી ભોજન
આવા ભોજનને લીધે શરીર વ્યાધિગ્રસ્ત, ચિત્ત અપ્રસન્ન, બુદ્ધિ અને ધૃતિ તામસી થઈ જાય છે.આવા શરીર અને ચિત્તમાં આવી બુદ્ધિ અને ધૃતિ વડે સત્યનું યોગક્ષેમ થઈ શકતું નથી. પરિણામે મનુષ્યમાં રાગદ્વેષજન્ય દૌર્બલ્ય આવી જાય છે, જેને કારણે તે પોતાનું પ્રાકૃતિક હિત સાધ્ય કરી શકતો નથી.
(૨) તામસી સનિકર્ષ - સન્નિકર્ષ અનેક પ્રકારના હોય છે. એમાંથી ત્રણ ઘણા મહત્ત્વના હોય છે પહેલો રાજિયક, બીજો સામાજિક અને ત્રીજો સાહચર્યક આ ત્રણેના સંયોગથી જેવો જોઈએ તેવો યુગ બની શકે છે. ભગવાન ઉશનાના મત અનુસાર રાજા જેવો યુગ ઈચ્છે તેવો બનાવી શકે છે. રાજા વેણુના દુઃશાસનને કારણે જે સમય કળિયુગ બની ગયો હતો તે જ સમયે પૃથના સુશાસનથી સતયુગમાં ફેરવાઈ ગયો હતો. સમાજમાં જે પદાર્થનું માન હોય છે તેનો પ્રચાર થઈ જાય છે. જે બાજુ પ્રચાર રૂપી પવન વહે છે તે જ બાજુએ મનુષ્યની બુદ્ધિરૂપી લતા મૂકે છે. જે પ્રચારે એક સમયે ક્ષત્રિયો પાસે રણભૂમિમાં સમાધિ બનાવડાવી હતી તેણે જ આજે બ્રાહ્મણો પાસે નોકરી માટે નીચમાં નીચ કાર્યો કરાવ્યાં છે. સંલાપ, સહવાસ અને ઉપદેશ દ્વારા મનુષ્યમાં સહચરોના ચિત્ત સંસ્કારોનો સંચાર થાય છે. આ સંસ્કાર મહારથીને કાયર અને કાયરને મહારથી બનાવે છે. શબ્દના સંતાપે તેજસ્વી કર્ણને નિસ્તેજ બનાવ્યો હતો, તો વિદુલાના ઉપદેશે નિસ્તેજ બાળકને
