________________
४६
તૃતીય અધ્યાય
(૨) વાણિજ્યને કૃષિ અને ગોરક્ષા કરતાં નીચું સ્થાન આપવું
દ્રવ્ય વગર વાણિજ્ય દુષ્કર હોય છે. વાણિજ્યને સુગમતાપૂર્વક ચલાવવા માટે દ્રવ્યનો પ્રચાર કરવો પડે છે. આથી જેમ જેમ વાણિજ્યની વૃદ્ધિ થાય છે તેમ તેમ દ્રવ્યનો પ્રચાર પણ વધતો જાય છે. વાણિજયને કૃષિ અને ગોરક્ષા કરતાં ઊંચુ સ્થાન આપવાથી દ્રવ્યનું મહત્ત્વ ધન કરતાં વધારે થઈ જાય છે. આથી લોકો ધનનું ઉપાર્જન છોડીને દ્રવ્ય સંચય તરફ વળે છે. પરિણામે કૃષિ અને ગોરક્ષાની ઉપેક્ષા થઈ જાય છે. અંતે એ વિપત્તિ ઉત્પન્ન થાય છે જે આ યુદ્ધને કારણે ઇંગ્લેન્ડમાં થઈ રહી છે. જર્મનીના ભૂતપૂર્વ પ્રધાનમંત્રી પ્રિન્સ બુલોની ૧૯૦૨ની કૃષિ પુનરુદ્ધાર સંબંધી નીતિથી એ સિદ્ધ થાય છે કે જર્મન લોકોના મત અનુસાર પણ કૃષિ જ આર્થિક સ્વતંત્રતાનો મુખ્ય આધાર છે. આથી વાણિજયને કૃષિ અને ગોરક્ષા કરતાં વધવા ન દેવું જોઈએ.
(૩) અર્થનું ઘણું ગૌરવ ન હોવું
અર્થનું ગૌરવ ઓછું હોવાથી લોકો અનાવશ્યક અર્થસંચય કરતા નથી. રાજા અને પ્રજામાં પરસ્પર અર્થવૈમનસ્ય થતું નથી. દ્રવ્ય માટે લોકોની પ્રાણશક્તિનો વૃથા ક્ષય થતો નથી. યવનાચાર્યોના મત અનુસાર પણ અર્થનું ગૌરવ ન હોવું તે જાતિ માટે શ્રેયસ્કર છે. વર્તમાન બોલ્વેશિકોનો પણ આ જ સિદ્ધાંત છે. બ્રહ્મવર્ચસ અને ક્ષાત્રતેજ કરતાં અર્થબળને નીચું સ્થાન આપીને આપણા આચાર્યોએ એક ઘણી જટિલ સામાજિક સમસ્યાને ઉકેલી છે.
(૪) વૈશ્યો સિવાય વાણિજ્ય અધિકાર બીજા કોઈને ન હોવો
આ નિયમને કારણે બીજા વર્ષો પોતપોતાનાં ઉપયોગી કાર્યો છોડીને વાણિજ્ય તરફ વળતા નથી. લોકો દ્વારા પોતાપોતાનાં કાર્યો છોડીને વાણિજ્યમાં પ્રવૃત્ત થઈ જવાથી જાતિ સાંગિક પરતંત્રતામાં અને ક્યારેક વિશેષ કારણો ઉપસ્થિત થતાં ઘોર અભાવિક પરતંત્રતામાં પડી જાય છે.
(૫) વ્યવસાયોનું અન્વયાગત હોવું
આનાથી લોકોને પોતપોતાનો વ્યવસાય શીખવામાં સુગમતા રહે છે. પરિણામે અન્ય કામો શીખવા અને કરવા માટે યથેષ્ઠ સમય મળી શકે છે. કલાકારીગરીનો લોપ થતો નથી. પેટની સમસ્યા સમાજને વિપર્યસ્ત કરી શકતી નથી. વ્યક્તિગત અને જાતિગત આર્થિક સ્વતંત્રતા જળવાઈ રહે છે. શતાબ્દીઓથી પ્રતિકૂળ કારણો હોવા છતાં પણ આ અન્વયાગત વ્યવસાયપ્રથાને કારણે ભારતમાં સુખશાંતિ કાયમ હતી. આથી ઉલટું અનુકૂળ કારણો હોવા છતાં પણ આ પ્રથાના અભાવને કારણે યુરોપને સુખશાંતિનાં
