________________
૩૬
તૃતીય અધ્યાય
રાજયનું બહુવ્યક્તિ પ્રજા સામે કંઈ ચાલતું નથી, આથી વિપરીતાર્થી રાજ્ય વડે પ્રજાને દીનહીન બનાવવા માટે શાસનિક પરતંત્રતાની ધુરા અત્યંત આવશ્યક હોય છે, જેથી પ્રજા રાજ્યને પ્રતિકૂળ બને તે રીતે માથું ઊંચું ન કરી શકે. આથી વિપરીતાર્થી રાજ્ય શાસનિક પરતંત્રતાનો મુખ્ય હેતુ મનાય છે.
આપણા આચાર્યો અનુસાર શાસનિક સ્વતંત્રતાના મુખ્ય હેતુ આ પ્રમાણે છે :
(૧) ઉત્તમ કુળના, ઉત્તમ વારસો ધરાવતા અને ઉત્તમ પરિવેશજન્ય સંસ્કારવાળા ઉત્તમ પુરુષોના હાથમાં શાસન આપવું. આવા ઉત્તમ શાસકો આધિજનનિક અને આધ્યાપનિક શાસ્ત્રો દ્વારા બનાવી શકાય છે.
(૨) શાસકના હાથમાં, ભલે તે ગમે તેટલો શ્રેષ્ઠ કેમ ન હોય, સ્મૃતિરચનાનું કાર્ય ન રહેવું. તે બ્રહ્મપરાયણ, ઉત્તમ, ત્યાગી, બ્રાહ્મણોના હાથમાં હોવું. આપણી જેટલી મૃતિઓ છે તે બધી ઋષિ મુનિઓ દ્વારા રચાયેલી છે. (૩) શાસકનું મુખ્ય કર્તવ્ય વર્ણાશ્રમનું પાલન હોવું.
(૪) સમસ્ત સંન્યાસી, વાનપ્રસ્થ, બ્રાહ્મણ અને બ્રહ્મચારીઓ કરતાં શાસકનું ગૌરવ ઓછું હોવું. આને લીધે શાસકને અભિમાન અને આસક્તિની ભાવના થતી નથી. આચાર્ય પ્લેટોના મત અનુસાર પણ આસક્તિ ન થવાથી શાસક ઉત્તમ હોય છે.
(૫) બ્રહ્મચર્યાશ્રમ પ્રથાથી પ્રજાને તેજસ્વી બનાવવી, કારણ કે તેજસ્વી પ્રજાની સ્વતંત્રતામાં હસ્તક્ષેપ કરવાનું સાહસ કોઈ પણ શાસકમાં હોતું નથી.
આ ઉપરોક્ત ઉપાયો દ્વારા રાજ્યવાદી અને અરાજ્યવાદી બન્નેનો અર્થ સિદ્ધ થાય છે. રાજયવાદીઓને આદર્શરૂપ રાજા અને અરાજ્યવાદીઓને પૂર્ણ શાસનિક સ્વતંત્રતા પ્રાપ્ત થઈ જાય છે.
આર્થિક સ્વતંત્રતા જે પૌરુષરૂપી શરીરનો શાસનિક સ્વતંત્રતા એ પ્રાણ છે, તે શરીરની આર્થિક સ્વતંત્રતા કરોડરજ્જુ છે. જે રીતે કરોડરજ્જુ વિના શરીર ઉભું રહી શકે નહીં તે રીતે આર્થિક સ્વતંત્રતા વિના કોઈ મનુષ્ય પુરુષાર્થ કરી શકતો નથી. આર્થિક રીતે પરતંત્ર રહેવાથી મનુષ્યનું ધ્યાન પુરુષાર્થ તરફ જતું નથી. અને જો જાય તો પણ તેમાં હાથ નાખવાનું સાહસ તેનામાં હોતું નથી. અન્નવસની ચિંતા અથવા ભોગવિલાસોની આસક્તિ તેને એક પ્રકારે નપુંસક બનાવી દે છે. તદુપરાંત આર્થિક પરતંત્રતાને કારણે કોઈ પણ સમાજની શાસનિક સ્વતંત્રતા લાંબો સમય નભી શકે નહીં. પ્રતિક્ષણ તેની
