________________
૪૨
તૃતીય અધ્યાય
ધનપરાયણ માલિકને પોતાના હૃદયનું શૂળ કહ્યું છે.
(૬) વ્યાપારની અતિશય વૃદ્ધિ
વ્યાપારની વૃદ્ધિથી ભોગવિલાસની વસ્તુઓનો પ્રચાર, વિનિમય પ્રથાનો છાસ, દ્રવ્યની શક્તિની વૃદ્ધિ અને દ્રવ્યનો વધુ ઉપયોગ થવા લાગે છે. આ કારણોસર દ્રવ્યમાં મનુષ્યનો ભરોસો વધી જાય છે. સાથે સાથે આ ભરોસાનું દ્રવ્ય સુધાર્ય અને સુવાહ્ય હોવાથી તેમાં મનુષ્યનો મોહ ઉત્પન્ન થઈ જાય છે. જો વસ્તુ દુર્ધાર્ય અને દુર્વાહ્ય હોય તો કોઈ તેનો સંચય કરતું નથી. આથી તેમાં કોઈનો સંગ થતો નથી. જો કોઈ રાજ્યમાં દ્રવ્યને બદલ ધન વડે વેતન ચુકવાય અને તે ધનને ખરીદનારા પણ ઓછા હોય તો તે રાજ્યનો કોઈ પણ કર્મચારી આવશ્યક કરતાં વધુ વેતન લેશે નહીં. તે રાજ્યમાં વેતનવૃદ્ધિ માટે ધાંધલ પણ થશે નહીં.
દુર્ધાર્ય અને દુર્વાહ્ય હોવાથી સરકારી હૂંડીઓની ચોરી પણ થતી નથી, કે કોઈ ધનનો અનાવશ્યક સંચય પણ કરતું નથી. આ ઉપરથી એ અનુમાન કરી શકાય છે કે સાંગિક પરતંત્રતાનું મૂળ કારણ છે દ્રવ્ય, અને દ્રવ્યનો અતિપ્રચાર થાય છે વ્યાપાર વૃદ્ધિથી.
(૭) પરિચર્યાત્મક વૃત્તિ
પરિચર્યાને કારણે બુદ્ધિ મલિન થઈ જાય છે. મલિન બુદ્ધિવાળા નૈસર્ગિક સુખનું અનુમાન કરી શકતા નથી. દ્રવ્યસંચયને જ તેઓ પરમ સુખ સમજતા રહે છે. આથી બહુધા એ જોવા મળે છે કે પરિચર્યાબુદ્ધિવાળા કરતાં સ્વતંત્રબુદ્ધિવાળા વધુ નિઃસંગ હોય છે, અને વધુ સાત્ત્વિક દાન કરે છે.
(૮) સંતાનોત્પત્તિનું આધિક્ય
આ કારણે મનુષ્ય તંગ રહે છે. આથી તેને સદા ધનોપાર્જનની ધૂન વળગેલી રહે છે.
(૯) વિકારોના સામીપ્યની સાથે સાથે ધીરજ અને તિતિક્ષાની ન્યૂનતા
જ્યારે વિકારો ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે ઇંદ્રિયો સ્વાભાવિક રીતે તેમના પ્રત્યે ખેંચાય છે. ધીરજ અને તિતિક્ષાની ન્યૂનતાને લીધે મનુષ્ય પોતાને રોકી શકતો નથી. જેટલું તેની પાસે ધન હોય છે તેટલો જ તે ભોગવિલાસમાં લિપ્ત રહે છે.
જ્યારે અર્થ અભાવરૂપે અને સંગોત્પાદક રૂપે માનવી સ્વતંત્રતાનું પ્રતિઘાતી થતું નથી ત્યારે મનુષ્ય ધારે તે કરી શકે છે. તેને પ્રચુર સમય અને યથેષ્ટ અવકાશ મળી રહે છે, જેથી જેને એક પ્રકારે યથેષ્ટગામી વિમાન પ્રાપ્ત થઈ જાય છે. પરંતુ આ અદ્વિતીય
