________________
શિક શાસ્ર
વિમાન પ્રાપ્ત કર્યા પછી મનષ્ય એક ક્ષણ પણ સ્થિર રહી શકતો નથી. કાં તો તે ઉંચે ચઢતો જાય છે અથવા નીચે પડતો જાય છે. નિમિત્તરૂપી પ્રેરક વિના આ વિમાન મનુષ્યને પ્રમાદ અને આળસમાં ડુબાવી દે છે, જેને કારણે તેનામાં તમસ પ્રવેશી જાય છે. તમસને કારણે તે અનેક પ્રકારનાં બંધનોમાં પડે છે. જ્યારે મનુષ્યની જીવનયાત્રા અનાયાસ ચાલતી રહે છે, અને તેને વધુ ધન અથવા વિષયભોગોની ઇચ્છા થતી નથી ત્યારે તે નિરુદેશ્ય થઈ જાય છે. પરિણામે તેની પ્રવૃત્તિ તામસી થતી જાય છે. પરંતુ તે કોઈ શ્રેષ્ઠ ઉદ્દેશની સાધનામાં રત રહે તો આમ થઈ શકતું નથી. આથી આપણા દૈશિકાચાર્યોના મતાનુસાર પૂર્ણ ભાવિક સ્વતંત્રતા એને જ મળવી જોઈએ જેને કોઈ શ્રેષ્ઠ ઉદ્દેશ સાધ્ય કરવો હોય, નહીં કે નિરુદ્દેશ મનુષ્યને. આવા મનુષ્યની ભાવિક સ્વતંત્રતાનું પરિણામ સમાજ માટે અહિતકારી હોય છે. આ જ સિદ્ધાંત અનુસાર આપણા સમાજમાં અર્થ વિભાગ કરવામાં આવ્યો હતો. આપણા આચાર્યોના મત અનુસાર કોઈ પણ મનુષ્યને પૂર્ણ ભાવિક સ્વતંત્રતા પ્રાપ્ત થવા દેવી ન જોઈએ. જો આવા કોઈ મનુષ્ય પાસે આવશ્યક કરતાં વધારે ધન આવી જાય તો તેના દ્વારા કોઈ યજ્ઞાદિ સત્કાર્ય કરાવડાવીને તે ધનનો નિકાલ કરાવવો જોઈએ, અન્યથા તેમાં તમસ આવી જાય છે. તમોગુણનો સ્વાભાવિક ધર્મ છે બંધનમાં નાખવું. આથી નિરુદેશ મનુષ્ય ભાવિક અને નૈસર્ગિક સ્વતંત્રતા હોવા છતાં કરોળિયાની જેમ પોતે જ પોતાના બંધનની રચના કરે છે. અર્થના આ દોષને નિનૈમિત્તિક પરતંત્રતા કહે છે. આ પરતંત્રતાએ એવા ભારતને આવું બનાવ્યું છે. જ્યાં સુધી ભારતે પોતાની ભાવિક અને નૈસર્ગિક સ્વતંત્રતાનું કોઈ નિમિત્ત ધ્યાનમાં રાખ્યું હતું ત્યાં સુધી કોઈ તેની સામે આંખ ઉઠાવીને જોઈ શકતું ન હતું. અને જ્યારે તે નિમિત્ત અંતર્હિત થવા લાગ્યું ત્યારે ભરી સભામાં ભારતરૂપી દ્રૌપદીનાં ચીર હરણ થવા લાગ્યાં. કોઈનેય તેને બચાવવાનું સાહસ ન થયું. જોતજોતામાં ભારતનો નાશ થવા લાગ્યો. ભારતનો જ નહીં, તો જે ધનાઢ્ય વ્યક્તિ અથવા સંપન્ન સમાજનો નાશ થાય છે તેમાં પહેલાં નિનૈમિત્તિક પરતંત્રતાનો સડો લાગી જાય છે. તે પછી સમાજમાં પ્રમાદ અને આળસનો અથવા તૃષ્ણા અને મોહનો સંચાર થાય છે.
આ પરતંત્રતાનાં મુખ્ય કારણો આ છે.
૪૩
૧. ચિતિનું અંતર્ધાન
જેમ ચૈતન્યના સાન્નિધ્યથી પ્રાણ જાગ્રત થાય છે, પ્રાણની જાગૃતિથી વિભિન્ન પ્રકારની વિભિન્ન શક્તિઓનો આવિર્ભાવ થાય છે અને ચૈતન્યના તિરોધાન થવાથી પ્રાણ અંતર્લીન થઈ જાય છે અને પ્રાણ અંર્તલીન થતાં બધી શક્તિઓ વિલીન થઈ જાય છે, તે જ રીતે ચિતિના ઉદયાવપાતની સાથે જ વિરાટનો પણ ઉદયાસ્ત થાય છે, વિરાટના
