________________
દૈશિક શાસ્ત્ર
૩૭
પ્રાકૃતિક સ્વતંત્રતાનો પ્રપાત થવાનો અંદેશો રહે છે. એમ કહેવાય છે કે આવી આર્થિક પરતંત્રતાને કારણે જ એક વાર મેવાડરત્ન મહારાણા પ્રતાપ પણ મોગલ બાદશાહ સામે મસ્તક નમાવવા તૈયાર થઈ ગયા હતા. આ કારણે જ આપણા અનેક યુવકો જે શાળા કોલેજમાં સિંહબાળ જેવા દેખાય છે, તેઓ ગૃહસ્થ જીવનમાં પ્રવેશ કરતાં ગાડું ખેંચતા બળદ બની જાય છે. આને કારણે જ મનુષ્યની પ્રવૃત્તિ નીચ કાર્યો તરફ વળે છે. વ્યભિચાર બાદ કરતાં જેટલાં પણ નીચ કર્મો હોય છે તે બધાનું કારણ પ્રાયઃ આ પરતંત્રતા જ છે. આથી સમષ્ટિરૂપે અને વ્યક્તિરૂપે પ્રજાની આર્થિક સ્વતંત્રતા જાળવી રાખવી તે રાજયનો પરમધર્મ મનાય છે. આ માટે જ આપણા અર્થશાસ્ત્રની ઉત્પત્તિ થઈ હતી. કાળક્રમે આપણા આ શાસ્ત્રનો પણ લોપ થઈ ગયો છે. આ શાસ્ત્ર અનુસાર આપણા સમાજની રચના એવી કરવામાં આવી કે જેના પ્રભાવથી વર્ષોથી વિવિધ પ્રતિકૂળ કારણો હોવા છતાં પણ આપણા દેશની આર્થિક અવસ્થા હજુ સુધી મહદંશે યથાવત રહી છે, જેનો હવે દિનપ્રતિદિન ત્વરિત ગતિથી લોપ થઈ રહ્યો છે.
આ સ્વતંત્રતાનું તાત્પર્ય સમજવા માટે અર્થનું તત્ત્વ સમજવું આવશ્યક છે. સાધારણ રીતે અર્થ એ વસ્તુને કહે છે જે મનુષ્યના જીવન માટે આવશ્યક હોય; પરંતુ અર્થશાસ્ત્રમાં સ્વચ્છંદરૂપે અનાયાસે પ્રાપ્ત થનારી વસ્તુ અર્થ કહેવાતી નથી. જેમ કે વાયુ, જળ, પ્રકાશ વગેરે. અર્થશાસ્ત્રમાં માત્ર એ જ વસ્તુ અર્થ કહેવાય છે જે સામાન્ય રીતે ઉદ્યમથી પ્રાપ્ત થાય છે અને જે મનુષ્યના જીવન માટે આવશ્યક અથવા આવશ્યક વસ્તુઓને પ્રાપ્ત કરાવી આપનાર હોય છે. જે વસ્તુ ઉદ્યમથી પ્રાપ્ત થતી ન હોય તે વસ્તુ અર્થ કહેવાતી નથી. જેમ કે મિસરના પિરામીડ. હા, જો તે પિરામીડની ઇંટો વેચાય તો તે અર્થ કહેવાય. જે વસ્તુ મનુષ્ય જીવન માટે આવશ્યક હોય પરંતુ કોઈ મનુષ્યને ઉદ્યમ વગર જ પ્રાપ્ત થઈ શકે તો તે પણ અર્થ કહેવાતી નથી, જેમ કે જળ. જો તે જ જળ પ્રાપ્ત કરવા માટે ઉદ્યમ કરવો પડે તો તે અર્થ ગણાય છે ; જેમ કે મારવાડ પ્રદેશમાં.
અર્થ બે પ્રકારનું હોય છે. (૧) મુખ્ય અર્થ અથવા ધન (૨) ગૌણ અર્થ અથવા દ્રવ્ય.
જે વસ્તુ મનુષ્યજીવનનો આધાર હોય છે, અથવા એવી વસ્તુને ઉત્પન્ન કરે છે તે મુખ્ય અર્થ અથવા ધન કહેવાય છે. જેમ કે અન્ન, વસ્ત્ર, ગાય, ભૂમિ વગેરે.
(૨) જે વસ્તુ મુખ્ય અર્થના વિનિમયનું માત્ર સાધન હોય છે તે ગૌણ અર્થ અથવા દ્રવ્ય કહેવાય છે. જેમ કે સોનામહોર, રૂપિયા વગેરે.
અર્થનું કોઈ પણ રૂપે માનવી સ્વતંત્રતા માટે પ્રતિઘાતી ન હોવું તે આર્થિક સ્વતંત્રતા કહેવાય છે. આપણા દૈશિકશાસ્ત્ર અનુસાર મુખ્ય અર્થસંબંધી સ્વતંત્રતા સિવાય, માત્ર
