________________
દેશિક શાસ્ત્ર
૩પ
ચારિત્ર્યનું આવાહન કરવાથી, શિક્ષણ આપવાથી શાસકને શ્રેષ્ઠ બનાવી શકાય છે.
જ્યારે આપણા આચાર્યોના મત અનુસાર દૈવી સંપદાહીન મનુષ્યમાં ચારિત્ર્ય પાંગળું અને શિક્ષણ વાંઝિયું હોય છે.
આપણા અને પાશ્ચાત્યોના ઉપાયોમાં ભલે ભેદ હોય પરંતુ બંને મત અનુસાર મનુષ્યો માટે શાસનિક સ્વતંત્રતા પરમાભીષ્ટ પદાર્થ છે. જેટલી શાસનિક સ્વતંત્રતા અભીષ્ટ છે તેટલી જ શાસનિક પરતંત્રતા અનભીષ્ટ છે. આવી પરતંત્રતા ત્રણ બાબતોના સંયોગથી થાય છે. સમષ્ટિગત તમસ, સસંસ્કારોનો અભાવ, અને વિપરીતાર્થી રાજય.
સમષ્ટિગત તમસ
સમષ્ટિગત તમસને લીધે આખી જાતિની બુદ્ધિ વિપરીત થઈ જાય છે. તેને બધી ઉલટી વાતો જ સૂઝે છે. તેની બધી જ પ્રવૃત્તિ વિપરીત થવા લાગે છે. પરિણામે નીચ લોકોનો અભ્યદય અને મહાત્માઓનું અધ:પતન થવા લાગે છે. જેમ જેમ પરતંત્રતાનો પાશ ઘટ્ટ થતો જાય છે તેમ તેમ લોકો પોતાને સ્વતંત્ર સમજવા લાગે છે. આસુરી બાબતો આસુરી સંપદા માટે અનૂકુળ થવા લાગે છે. જોતજોતામાં દૈવી સંપદાનો ક્ષય અને આસુરી સંપદાની વૃદ્ધિ થવા લાગે છે. જેમ જેમ આસુરી સંપદાની વૃદ્ધિ થાય છે તેમ તેમ બંધનોની વૃદ્ધિ પણ થતી જાય છે. કારણ કે “વીસપૂત્ વિમોક્ષા નિવધાયાપુરી મતા ”
સત્સંસ્કારોનો અભાવ
સત્સંસ્કારોના અભાવને કારણે લોકોમાં મહાન કાર્યો કરવાની રુચિ અને યોગ્યતા તેમ જ તેને પ્રતિકૂળ કારણોનું નિવારણ કરવાની શક્તિ રહેતી નથી. તામસી સુખ પ્રત્યે તેમની પ્રવૃત્તિ થવા લાગે છે. તેમનામાં એક પ્રકારે સહિષ્ણુતા આવી જાય છે. આ બધાં કારણોને લીધે તેમનામાં કોઈ પણ બંધનો તોડવાની રુચિ અને શક્તિ રહેતાં નથી. વિપરીતાર્થી રાજ્ય
જો રાજ્ય વિપરીતાર્થી ન હોય તો માત્ર સમષ્ટિગત તમસ અને સત્સંસ્કારોના અભાવને લીધે શાસનિક પરતંત્રતા સંભવી શકે નહીં. કારણ કે પ્રજા ભલે તામસી તથા સત્સંસ્કારહીન હોય પરંતુ જ્યાં સુધી રાજ્યનું પ્રજા સાથે અર્થવૈપર્ય થતું નથી ત્યાં સુધી રાજ્ય પ્રજાના પ્રાકૃતિક હિતમાં હસ્તક્ષેપ કરતું નથી. પ્રજાના પ્રાકૃતિક હિતમાં હસ્તક્ષેપ ન થવાથી શાસનિક પરતંત્રતા થઈ શકતી નથી. જ્યારે રાજ્યનું પ્રજાથી અર્થવૈપર્ય થઈ જાય છે ત્યારે રાજય પોતાના સ્વાર્થના રક્ષણ માટે પ્રજાના પ્રાકૃતિક અર્થનો નાશ કરવા સ્વાભાવિક રીતે તૈયાર થઈ જાય છે. આથી રાજ્ય પ્રજાના પ્રાકૃતિક હિતમાં હસ્તક્ષેપ કરતું રહે છે. પરંતુ જ્યાં સુધી પ્રજા બધી રીતે દીનહીન ન થઈ જાય ત્યાં સુધી અલ્પવ્યક્તિ
