________________
૨૮
દ્વિતીય અધ્યાય
આથી જ આપણાં શાસ્ત્રોમાં દૈશિકશાસ્ત્ર સૌથી વધારે મહત્ત્વનું ગણાતું હતું. આપણી ભિન્ન ભિન્ન સ્મૃતિરૂપી નદીઓ ભિન્ન ભિન્ન માર્ગે દૈશિકશાસ્ત્રરૂપી સાગરમાં જઈને મળતી હતી. આથી પ્રાચીનકાળમાં આ શાસ્ત્ર સૌને ભણવું પડતું હતું. એનું અધ્યયન અનિવાર્ય મનાતું હતું. એનો સમષ્ટિગત પ્રચાર કરવા માટે અનેક ઉપાયો યોજવામાં આવતા હતા. આ શાસ્ત્રના પ્રભાવે જ આપણે યૂનાનમાં જ્ઞાનજાગૃતિ થવાના ઘણા સમય પહેલાં જ આ વિશાળ ભારતમાં એવી સમાજ રચના કરી બતાવી હતી જેને પ્લેટો અને એરિસ્ટોલ આદર્શરૂપ માનતા હતા, જે રચના તેઓ નાનકડા યુનાનમાં કરી શક્યા નહોતા, જે માટે વર્તમાન સમાજવાદીઓ લાળ ટપકાવી રહ્યા છે. આ જ શાસ્ત્રની કૃપાને કારણે અનાદિકાળથી આપણે દૈશિક સિદ્ધાંતો પ્રમાણે વર્તતા આવ્યા છીએ, જેને શતાબ્દીઓનું અનુભવી, ચતુર ઈંગ્લેન્ડ આજે આ મહાયુદ્ધમાં શીખી રહ્યું છે. આવું સુંદર દૈશિક શાસ્ત્ર કાં તો લાખો કરોડો વર્ષોના અનુભવનું પરિણામ અથવા સમાધિજન્ય જ્ઞાનનું સુફળ હોવું જોઈએ; કારણ કે બહુધા એમ કહેવાય છે કે દૈશિક શાસ્ત્રનો આધાર હોય છે ઈતિહાસ. અનેક વર્ષોમાં જ્યારે વિશેષ કારણ ઉત્પન્ન થાય છે ત્યારે કોઈ ઐતિહાસિક ઘટના ઘટે છે. આવી અનેક ઘટનાઓના મંથનમાંથી કોઈ ઐતિહાસિક સિદ્ધાંત સ્થપાય છે અને પછી આવા અનેક સિદ્ધાંતોના મંથનમાંથી કોઈક દૈશિક સિદ્ધાંત પ્રાપ્ત થાય છે. આવા અનેક સિદ્ધાંતોના સંગ્રહથી દૈશિક શાસ્ત્રની ઉત્પત્તિ થાય છે અને તે શાસ્ત્રના સિદ્ધાંતોને વ્યવહારમાં લાવવામાં અનેક શતાબ્દીઓ વીતી જાય છે, અને અનેક વર્ષો પછી તે વ્યવહારમાં નિષ્ઠા હોય છે. આ પરથી અનુમાન થઈ શકે છે કે આપણું દૈશિકશાસ્ત્ર કેટલી શતાબ્દીઓનો અનુભવ હશે. જો એમ કહેવામાં આવે કે આપણા દૈશિક શાસ્ત્રનો આધાર ઇતિહાસ હોઈ શકે નહીં, કારણ કે આપણા પૂર્વજોમાં ઈતિહાસ લખવાની પ્રથા નહોતી, તો એ માન્ય કરવું પડશે કે એનો આધાર સમાધિજન્ય જ્ઞાન હતું. જે શાસ્ત્રનો આધાર સમાધિજન્ય જ્ઞાન હોય તેનાથી શ્રેષ્ઠ અન્ય કોઈ શાસ્ત્ર હોઈ શકે નહીં. એનો આધાર ઇતિહાસ હોય કે સમાધિજન્ય જ્ઞાન, બન્ને રીતે એ જ સિદ્ધ થાય છે, કે આપણા દૈશિક શાસ્ત્ર કરતાં ઉત્તમ દૈશિક શાસ્ત્ર હોવું લગભગ અસંભવ છે. આપણા દેશમાં લાંબા સમય સુધી આ શાસ્ત્ર પ્રચારમાં રહ્યું. કાલાંતરે એ શાસ્ત્રની વિસ્મૃતિ થઈ ગઈ, એની શાખા અને પ્રશાખા રૂપી અન્ય શાસ્ત્રોમાં વિખરાયેલા તેના સિદ્ધાંતો દેખાતા રહ્યા. આમ થવું તે કોઈ અસામાન્ય બાબત નથી. ભગવતી પ્રકૃતિનો આ સનાતન નિયમ છે.
એ યાદ રાખવું જોઈએ કે આ શાસ્ત્ર અનુસાર ચિતિ અને વિરાટની ધારણા તથા તેને પ્રતિકૂળ કારણોનો નાશ કરવાના કર્મને દૈશિક ધર્મ અથવા જાતિ ધર્મ કહે છે.
