________________
૨૬
દ્વિતીય અધ્યાય
વ્યવસાયશૂન્ય, આક્રાન્તબુદ્ધિ, ઢોંગી (છબચારી), સ્વાર્થપરાયણ લોકાચારના લોકો પવન અનુસાર વહેતા ઉત્કર્ષ પ્રાપ્ત કરવા લાગે છે.
આપણા આચાર્યો અનુસાર દેશ અથવા જાતિનું શ્રેય થાય છે માત્ર ચિતિ અને વિરાટની ધારણાથી અને તેને પ્રતિકૂળ કારણોનો નાશ કરવાથી, પરંતુ ચિતિ પ્રત્યે માત્ર પ્રેમ હોવાથી આમ થઈ શકે નહીં. તે થાય છે માત્ર કર્મ કરવાથી, એ સ્મરણ રહેવું જોઈએ કે ધર્મ શબ્દથી કર્મ પ્રવૃત્તિની સૂચના મળે છે, નહીં કે માનસિક અવસ્થાની, અર્થાત માત્ર દેશહિતની ઈચ્છા હોવી તે દૈશિક ધર્મ કહેવાતો નથી, દૈશિક ધર્મ ઉચ્ચકોટિનો કર્મયોગ છે.
કર્મયોગ કોને કહેવાય છે? ફળની ઈચ્છા ન રાખતાં જે કર્મ કરવામાં આવે છે, તેને સાધારણ રીતે તેને કર્મયોગ કહે છે. પરંતુ વિક્ષિપ્ત માણસનાં બધાં જ કાર્યો કોઈ પણ ફળની ઈચ્છા વગરનાં હોય છે. તો શું તે કર્મયોગી કહેવાશે ? અથવા ફળની ઈચ્છા રાખ્યા વગર ખાલી અહીં તહીં ફરવું, અથવા “મોમ તત્ સત્' કહેતાં આખો દિવસ દેવાર્ચન અને સ્વાધ્યાયમાં વિતાવવો એને કર્મયોગ કહી શકાય ખરો? ગીતામાં શું આવાં જ કર્મો માટે કહેવાયું છે કે
नेहाभिकमनाशोऽस्ति प्रत्यवायो न विद्यते ।
स्वल्पमप्यस्य धर्मस्य त्रायते महतो भयात् ॥ કર્મયોગ એવાં કર્મોને કહે છે કે જેના દ્વારા સંચિત સંસ્કારોનો નાશ થાય અને નવા સંસ્કાર બને નહીં. પરંતુ આ ત્યારે જ શક્ય છે જ્યારે રજોગુણનો નાશ કરવામાં આવે. રજોગુણનો છાસ થાય એવા કર્મો કરવાથી તેમનામાં ત્યાગ, ઓજ અને વિવેકનો સંયોગ થયેલો હોય છે. ત્યાગથી અર્થાત્ ફલેચ્છારહિત કર્મો કરવાથી ચિત્તમાં રાગ ઉત્પન્ન થતો નથી, તે નિરાધાર થવાથી રજોગુણનો છાસ થવા માંડે છે. તદુપરાંત આવા કર્મો કરવાથી ચિત્તમાં નવીન સંસ્કાર પણ ઉત્પન્ન થતા નથી. જ્યારે મનુષ્ય કોઈ પણ કર્મ કરે છે ત્યારે તેમાં કોઈ ને કોઈ સંચિત સંસ્કાર વપરાઈને નાશ પામે છે. જે પ્રકારનું કર્મ હોય છે તે અનુસાર સંચિત સંસ્કાર પણ નષ્ટ થાય છે; અર્થાત નિસ્તેજ કર્મો કરવાથી ખૂબ ઓછા સંચિત સંસ્કાર નષ્ટ થાય છે અને અત્યંત તેજસ્વી કર્મો કરવાથી જન્મજન્માંતરના સંસ્કાર ઉજાગર થાય છે. આથી ઓજસ્વી કર્મો કર્યા સિવાય કર્મયોગ થઈ શકે નહીં. વિવેકની આવશ્યકતા એટલા માટે હોય છે કે અવિક્ષિપ્ત મનુષ્યનું કોઈ પણ કામ ભલે તેમાં ફલાશા હોય કે ન હોય, ઉદેશ કે વિધાન વગરનું હોઈ શકે નહીં. ઉદેશ અને વિધાન બે પ્રકારનાં હોય છે.
જેમાં સાધુઓનું પરિત્રાણ, દુષ્ટોનો નાશ, ધર્મની સંસ્થાપના અને અધર્મનો વિનાશ હોય તેને દૈવી ઉદેશ કહે છે.
