________________
પ્રથમ અધ્યાય
મનુષ્યની જેમ જ પશુ અને કીટક પણ સામાજિક છે. એમનામાં જે સામાજિક નિયમ પ્રવર્તે છે તે જ મનુષ્યો માટે પ્રાકૃતિક નિયમ સમજવો જોઈએ; કારણ કે પ્રકૃતિના નિયમોને પશુ અને કીટકો મનુષ્ય કરતાં વધારે સારી રીતે સમજે છે. આવા સામાજિક કીટકોમાં આપણો સૌથી વધારે પરિચય ભ્રમરો સાથે છે, જેમાં જોઈ શકાય છે કે પોતાના સામાજિક હિત સિવાય અન્ય કોઈ વાત પ્રત્યે તેમનું ધ્યાન હોતું જ નથી. પ્રત્યેક ભ્રમર પોતાના બળબુદ્ધિ અનુસાર નિત્ય પોતાના સમાજની હિતસાધના માટે કાર્યરત હોય છે. કોઈ મીણનો સંચય કરે છે, કોઈ કેસરકુંજોમાં ભ્રમણ કરતો રહે છે, કોઈ મધપૂડો બનાવવામાં વ્યસ્ત હોય છે, કોઈ તેમાં મધ ભરવાનું કાર્ય કરે છે, કોઈ કોષની રક્ષા કરે છે. એ પ્રમાણે કોઈ ને કોઈ સામાજિક કાર્ય કરવામાં નિમગ્ન રહે છે. કીડીઓમાં પણ આ જ વાત જોવા મળે છે. વિશેષરૂપે એ સમયે જ્યારે બે ભિન્ન જાતિઓની કીડીઓ વચ્ચે યુદ્ધ થઈ જાય છે. અન્ય સામાજિક પશુઓમાં પણ આ નિયમ જોઈ શકાય છે. આથી આધિજીવિક રીતે સિદ્ધ થાય છે કે મનુષ્ય માટે દેશભક્તિ પરમ આવશ્યક કર્મ છે.
ઉપયોગિતાની દૃષ્ટિએ પણ દેશભક્તિ પરોપકારનો સુગમ અને સરળ માર્ગ છે. વધારે લોકોનું વધારે સુખ જે રીતે દેશભક્તિ દ્વારા પ્રાપ્ત થાય છે એવું બીજી કોઈ રીતે થતું નથી, કારણ દેશભક્તિનો ઉદેશ્ય જ સમષ્ટિહિતની સાધના છે. જે રીતે ઘણી ગાયોના દાન કરતાં એક એવું કાર્ય વધારે ઉપયોગી અને શ્રેયકર હોય છે જેનાથી ગાયો સુલભ અને સુપાલનીય બને છે; જેવી રીતે ઘણી શાળા, મહાશાળાઓ કરતાં જે દ્વારા લોકોનું દૈન્ય અને અજ્ઞાન દૂર થાય એવું એક કાર્ય વધુ હિતકર હોય છે; જે રીતે જુદાં જુદાં ખેતરોની સિંચાઈ માટે જુદા જુદા ઘડાથી પાણી લાવવા કરતાં એકી સાથે બધાંની સિંચાઈ માટે નહેર બનાવવી વધારે ઉપયોગી હોય છે એ જ રીતે નાનાં નાનાં પરોપકારનાં કાર્યો કરતાં એક દેશભક્તિ અનેક રીતે શ્રેયસ્કર હોય છે.
આમુખિક દષ્ટિથી પણ દેશભક્તિ પરમ પુણ્યકાર્ય મનાય છે, કારણ હમણાં જ કહેવાયું છે તેમ દેશભક્તિનો ઉદેશ્ય છે જાતિગત સુખ અને જે કાર્ય “વહુનન હિતાયા વિદુઝન મુરબ્રાય” કરવામાં આવે છે. તેનો કર્તા ઘણા સમય સુધી સ્વર્ગમાં રહે છે. જે કાર્યથી જેટલાં વધારે પ્રાણીઓનું હિત થાય છે એટલા વધારે સમય માટે કર્તા સ્વર્ગમાં રહે છે.
તેથી જ એમ કહેવાયું છે કે “મને યા મતિઃ સા તિઃ” અર્થાત મનુષ્યના ચિત્તમાં મૃત્યુ સમયે જેવા સંસ્કાર હોય છે તેવી તેની ગતિ થાય છે. અને એ સ્વાભાવિક છે કે અંતકાળે દેશભક્તના હૃદયમાં વીર સંસ્કાર હોય છે. આપણા આચાર્યોના કથન
