________________
દૈશિક શાસ્ત્ર
૨૧
જેમ જુદાં જુદાં કાર્યો માટે પ્રાણ શરીરમાં જુદા જુદા પ્રકારની ઇંદ્રિય, ઉપઈન્દ્રિય, અવયવ અને ઉપઅવયવ ઉત્પન્ન કરીને તેમના દ્વારા ભિન્ન ભિન્ન રૂપે પોતે જ કાર્ય કરે છે તે જ પ્રમાણે જુદાં જુદાં કાર્યો માટે વિરાટ જાતિમાં જુદાં જુદાં પ્રકારના વર્ણ ઉપવર્ણ અર્થાત જુદી જુદી પ્રવૃત્તિના લોકોને ઉત્પન્ન કરીને તેમના દ્વારા જુદા જુદા રૂપે પોતે જ કાર્ય કરતો રહે છે. જ્યાં સુધી જાતિના ઉપરોક્ત અવયવ પોતપોતાના કાર્યમાં તત્પર હોય છે ત્યાં સુધી તે અનામય રહે છે. પ્રતિકૂળ કારણોથી તેમાં વિપર્યાસ થઈ શકતો નથી. પરંતુ સ્વાર્થવશાત જયારે તે અંગો પોતપોતાના કર્તવ્યથી વિમુખ થવા માંડે છે ત્યારે તેની એ જ દશા થાય છે જે ઈંદ્રિયો કામ કરતી બંધ થતાં શરીરની થાય છે. વિરાટના તેજને લીધે જ વર્ણ અને ઉપવર્ણ પોતપોતાનાં કાર્યોમાં તત્પર રહે છે. તેના અદશ્ય થવાની સાથે જ તેમાં સ્વાર્થ આવી જાય છે. પ્રત્યેક વર્ણ પોતાના ધર્મનો ત્યાગ કરીને બીજા વર્ષોની વિભૂતિને અપનાવવા ઈચ્છે છે.
પ્રત્યેક જાતિ ભગવતી પ્રકૃતિના કોઈને કોઈ કાર્યવિશેષ માટે ઉત્પન્ન થાય છે. જ્યારે તે કાર્ય પૂર્ણ થઈ જાય છે અને પ્રકૃતિને તેની આવશ્યકતા રહેતી નથી ત્યારે તે અંતર્ધાન થઈ જાય છે, અથવા તેનો લોપ થઈ જાય છે. જેમ આપણે જાણતા નથી એવા જેને કોઈ જગતની અમ્મુન્નતિ તો કોઈ પુનરાવૃત્તિ કહે છે એવા કોઈ કાર્ય વિશેષ માટે મહામાયાએ પશુ,પક્ષી અને વનસ્પતિની જુદી જુદી જાતિઓ ઉત્પન્ન કરી છે; તે જ રીતે એણે કાર્ય વિશેષ માટે મનુષ્યોની પણ ભિન્ન ભિન્ન જાતિઓ ઉત્પન્ન કરી છે.
જ્યારે કોઈ જાતિનું કાર્ય પૂર્ણ થઈ જાય છે ત્યારે તે અંતર્ધાન થઈ જાય છે અથવા તેનો લોપ થઈ જાય છે.
હવે પ્રશ્ન એ છે કે ક્યારે કઈ જાતિ અંતર્ધાન થાય છે અને ક્યારે કઈ જાતિનો લોપ થઈ જાય છે. જ્યારે કોઈ જાતિનું કાર્ય એક વાર પૂર્ણ થઈ જાય છે પરંતુ ભવિષ્યમાં અનેક વાર તેની આવશ્યકતા રહેવાની હોય છે તે જાતિ અંતર્ધાન થઈ જાય છે, તો જયારે કોઈ જાતિનું કાર્ય એકવાર પૂર્ણ થઈ જાય છે અને ભવિષ્યમાં તેની આવશ્યકતા પણ રહેતી નથી તેનો નાશ થઈ જાય છે. તેમાં શુદ્ધવંશના લોકો રહી શકતા નથી, તેમાંથી સંકર જાતિઓ ઉત્પન્ન થવા માંડે છે. જેમ વિશ્વમાં અનેક ઔષધિઓ એવી હોય છે જેની આવશ્યકતા પ્રકૃતિને વચ્ચે વચ્ચે હોય છે, પરંતુ નિરંતર નથી હોતી.
જ્યારે જયારે પ્રકૃતિને તેની આવશ્યકતા હોય છે ત્યારે ત્યારે તેમનામાં પ્રાણ જાગૃત હોય છે જેથી તે હરીભરી રહે છે અને જ્યારે પ્રકૃતિને તેની આવશ્યકતા રહેતી નથી ત્યારે તેનું ઓજ તેમાં અંતર્લીન થઈ જાય છે જેથી તે નીરસ અને ટૂંઠા જેવી થઈ જાય છે. એ જ રીતે અનેક જાતિઓ એવી હોય છે જેમનો વારવાર ઉદય અને વારંવાર અવપાત થતો રહે છે. જ્યારે પ્રકૃતિ તેમની પાસેથી કોઈ કાર્ય કરાવવા ઈચ્છે છે ત્યારે તેમનામાં
