Book Title: albeli amrapali
Author(s): Mohanlal Chunilal Dhami, Dulahrajmuni
Publisher: Lokchetna Prakashan
Catalog link: https://jainqq.org/explore/032425/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabalA amapAla // gujarAtI lekhaka : mohanalAla cunnIlAla dhAmI // ||ruupaantrkaar : muni dulaharAja // kAramA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ lokacetanA prakAzana Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI lekhaka mohanalAla cunnIlAla dhAmI rUpAntarakAra muni dulaharAja Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ svargIyA mAtuzrI gopIbAI maralecA kI puNya smRti meM campAlAla pArasamala maralecA, khir3akI, pUnA ke saujanya se / prakAzaka : lokacetanA prakAzana, 3 / 114, karNa galI vizvAsanagara, zAhadarA, dillI - 32 / mUlya : pacAsa rupaye / saMskaraNa : 1962 / mudraka : pavana priMTarsa, navIna zAhadarA, dillI-32 ALBELI AAMRAPALI by M. C. Dhami Rs. 50.00 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. teNaM samaeNaM 2. tejasvinI 3. mahAnAma kI manovedanA 4. prasenajita kI cintA 5. trailokya sundarI 6. janapadakalyANI kA abhiSeka 7. vINA kI sAdhanA 8. Aga laga gaI 6. deza kA tyAga 10. zaMbuka vana 11. zaMbuka 12. mahAghoSa 13. rahasyamaya khajAne kI ora 14. alaMbuSa kA khajAnA 15. dIpaka bujha gayA 16. zrAvaNI pUrNimA anukrama 17. pAgala hAthI 18. mRgayA ke lie prayANa 16. bhUtiyA AvAsa 20. raMga hiMDola rAga 21. vaizAlI kI ora 22. kAdaMbinI 23. madhuyAminI 24. AzA kI eka kiraNa 25. abhizapta nArI 8 15 20 25 30 Xxx o 35 38 43 46 42 56 61 66 68 73 76. 82 85 65 ee 100 106 106 112 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 123 126 131 142 146 150 162 175 180 184 26. vicitra svapna aura usakA phala 27. nartakI kAdaMbinI 28. pahalA zikAra 29. AzA kA dIpa bUjha gayA 30. vaha bhI marA 31. pahacAna zeSa thI 32. mahAn dhanurdhara sudAma 33. rAjakumArI rajanIgandhA 34. vAstavika paricaya 35. vaizAlI meM halacala 36. zIlabhadra kI IrSyA 37. rAgacandra naMdinI 38. AzA kA dIpa-1 36. AzA kA dIpa-2 40. abhizApa kA bojha 41. mRtyu kA rahasya 42. palAyana kA SaDyantra 43. nayI cintA 44. vAsanA kI cinagArI 45. zaMkA kA nivAraNa 46. vaizAlI ko chor3ane ke pazcAt 47. zyAmA kA mana 48. kauna hogI vaha aniMdya suMdarI 46. kAmaprabhA ke bhavana meM 50. mana kI mana meM raha gaI 51. Akasmika yoga 52. tejaMturI 53. svarNa kA saudA 54. harSa bhI vedanA bhI 55. viSamukti aura padmasuMdarI kA tyAga 56. pratyuttara 57. basaMta kI bahAra 58. rAjagRhI kA nimantraNa 56. prema aura kartavya 186 195 169 204 210 216 221 226 233 238 243 248 251 257 263 266 272 275 281 286 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 298 303 308 314 60. praznatIra 61. abhimAna kI jyoti 62. priyA kI yAda 63. adhIra hRdaya 64. priyA aura priyatama 65. kAla kI krIr3A 66. nimantraNa 67. tathAgata buddha 68. AzA ke motI 66. eka maTakA 70. buddhaM zaraNaM gacchAmi upasaMhAra 320 326 332 336 344 350 Page #9 -------------------------------------------------------------------------- Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1. teNaM samaeNaM bhArata ke svarNa yuga kA yaha citraNa hai / yaha kathA lagabhaga DhAI hajAra varSa pahale kI usa samaya bhArata meM do prakAra kI rAjya-vyavasthAeM pracalita thiiN| eka thI rAjataMtra kI vyavasthA aura dUsarI thI gaNatantra kI vyvsthaa| usa samaya aneka svatantra rAjya the / unake adhipati rAjA kahalAte the| dharma, samAja-racanA aura vyaktigata hita meM kahIM avarodha na Ae, isakI cintA rAjA karatA thA aura pUrI rAjya-vyavasthA ina sabako sahI saMcAlita karane ke lie kaTibaddha thii| rAjyavyavasthA ke aneka vibhAga the aura pratyeka vibhAga ko eka kuzala vyakti, jo rAjanIti meM nipuNa hotA thA, sambhAlatA thaa| ve saba mantrI kahalAte the / rAjA ke lie kucheka maryAdAeM thIM aura ina maryAdAoM kA pAlana usake lie anivArya hotA thA / pUrA rAjya aura rAjya kI pUrI sampadA rAjA kI mAnI jAtI thii| usa samaya bhAratavarSa meM aneka choTe-bar3e gaNatantra bhI the| gaNatantra kI lahara sarvatra sthira nahIM ho pAyI thI, phira bhI yatra-tatra gaNatantroM kA astitva thaa| ve gaNatantra aneka kuloM dvArA zAsita hote the aura jina-jina kula kA gaNatantra hotA, ve unhIM ke pratinidhiyoM dvArA saMcAlita hote the| janatA kI sarva-sammati se hI kAnUna yA maryAdAoM kA gaThana hotA thaa| jahAM ye jana-pratinidhi ekatrita hote the, use 'saMthAgAra' kahA jAtA thaa| bhAratavarSa ke buddhizAlI rAjanayikoM ne yaha taya kara rakhA thA ki aisI sabhAoM ke kAmakAja ko kriyAnvita karane ke lie sarva-sammati kA honA anivArya hai| unake mana meM yaha bhaya vyApta thA ki kabhI kahIM mUrkha vyaktiyoM ke bahumata ke nirNaya se janatA ko kaSTa uThAnA na par3a jAe, isalie pratyeka saMthAgAra meM sarvasammati se nirNaya liye jAte the / jaba taka sabhI sadasya ekamata nahIM hote taba taka viSaya kA vimarza, cintana calatA rhtaa| sarvAnumata kI yaha prathA dhArmika, sAmAjika aura Arthika viSayoM meM bhI pracalita thii| usa samaya pUrva bhArata meM dasa-gyAraha choTe-bar3e gaNatantra the / ina sabhI Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 alabelI AmrapAlI gaNatantroM meM vaizAlI kA gaNatantra samRddha aura sukhI thaa| yaha sabhI kI AMkhoM meM khaTaka rahA thaa| ___ usa samaya magadha kA svatantra rAjya thaa| vahAM kA rAjA prasenajita thaa| vaha atyanta vRddha aura azakta thaa| magadha kI rAjadhAnI kuzAgrapura thii| kintu mahArAja prasenajita rAjagRha ko rAjadhAnI banA, sukhapUrvaka raha rahA thaa| usa samaya rAjagRha pUrvabhArata kI samRddha aura ramaNIya nagarI thI / usake cAroM ora kamanIya parvatamAlAeM thiiN| ve durga kI bhAMti nagarI kI rakSA karatI thiiN| rAjA prasenajita ne aneka vivAha kie the aura vaha aneka putroM kA pitA thaa| usane apane uttarAdhikArI kI parIkSA karane ke lie aneka prayatna kie aura zreNika ko sabase yogya paayaa| kintu yahAM usake sAmane eka samasyA upasthita ho gii| usane abhI-abhI vRddha avasthA meM eka vivAha kiyaa| patnI yuvatI thii| usane isI zarta para vivAha kiyA ki usase utpanna putra magadha kA rAjA banegA, prasenajita kA uttarAdhikArI hogaa| use putra kI prApti huI, para usameM bimbisAra zreNika jaisA teja nahIM thaa| magadha rAjya kI surakSA aura samRddhi ko banAe rakhane kA usameM parAkrama dRggocara nahIM ho rahA thaa| aMga deza kI rAjadhAnI campA nagarI atyanta samRddha thI / mahArAja jitazatru dadhivAhana vahAM kA rAjA thaa| kauzala deza kA adhipati rAjA prasenajita yA / usakI rAjadhAnI zrAvastI thii| usake pAsa apAra sainyabala thaa| rAjA praur3ha thA, kintu vaha vilAsapriya thaa| usake yoga se usakI eka rUpavatI dAsI se eka putra jnmaa| usakA nAma vipuDabha rkhaa| vaha atyanta balavAna aura tejasvI thaa| vaha svayaM rAjA ke lie siradarda banA huA thaa| caMDapradyota mAlava deza kA adhipati thaa| avaMtI rAjadhAnI thii| avaMtI kI samRddhi prakhyAta thii| mAlavapati kA parAkrama bahucarcita thA aura vaha sulagatI Aga jaisA saba kucha bhasmasAt karane meM samartha ginA jAtA thaa| vatsa deza kA rAjA udayana bahuta pratApI thA / zAkya pradeza kI rAjadhAnI kapilavastu thii| usakI avasthiti himagiri kI talahaTI meM thii| vaha bhI eka zaktizAlI gaNatantra thaa| vahAM kI prajA kauzeya banAne kI kalA meM nipuNa thii| ___bhArata ke pUrvIya kone meM kAmarUpa deza thaa| usakI rAjadhAnI thI maNipura / samagra kAmarUpa kI prajA kalA, maMtra-taMtra aura saMgIta kI upAsaka pratIta hotI thii| kAmarUpa kI pUrva dizA meM nAgaloka sthita thaa| vahAM kA rAjA zreyAMsaputra pratApI rAjA thaa| kAmarUpa aura nAgaloka ke rAjAoM ne kabhI bhI apane rAjyoM kA Page #12 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 3 vistAra karane kI bAta nahIM socii| isalie yuddha se ve aparicita the| prajA sukhI aura AnaMdita thii| yuddha AtaMka hai| yuddha meM vijayI hone vAlA aura parAjita hone vAlA-- donoM ko yuddha kA vidhvaMsa AMkhoM meM kirakirI banakara jIvanabhara khaTakatA rahatA hai| jItane vAlA bhI duHkhI hotA hai aura hArane vAlA bhI du:khI hotA hai| uttara dizA ke sudUra meM gAMdhAra deza thaa| vaha apane vidyApITha takSazilA ke kAraNa sampUrNa bhArata meM carita thaa| takSazilA meM bhArata ke kone-kone se vidyArthI Ate aura vibhinna vidyAoM kA abhyAsa karate the| vahAM zastravidyA, rAjanIti, Ayurveda, saMgIta, nRtya, tattvajJAna kA talasparzI adhyayana karAyA jAtA aura hajAroM-hajAroM vidyArthI vahAM par3hane aate| videha deza kI rAjadhAnI mithilA aneka paNDitoM ko janma dene ke kAraNa prasiddha thii| kAzI kA rAjya svarga kA mAnavIya rUpa jaisA mAnA jAtA thaa| inake atirikta baMga, gauDa, Anarta, gurjara, sindhu-sauvIra Adi aneka choTemoTe rAjya astitva meM the| usa samaya ke bar3e rAjyoM kI eka mahattvAkAMkSA yaha thI ki sampUrNa bhAratavarSa ko eka bar3e rAjya ke rUpa meM gaThita kiyA jAe aura isakI pariNati ke lie yadAkadA choTe-moTe yuddha hote rahate the| kintu ina choTI-moTI lar3AiyoM se prajA kA jIvana kabhI asta-vyasta nahIM huA thaa| unakI ekatA meM kabhI saMgharSa nahIM huA thaa| pratyeka rAjya ke apane-apane svarNa, rupyaka aura tAmra ke sikke the / ve apanITaMkaNazAlAoM meM nirmita kie jAte the| unameM rAjya kA cihna aMkita rahatA thaa| pUre deza meM ve samAna rUpa se pracalita the| pUre bhArata meM tola-mApa ke lie magadhamAna aura kaliMgamAna-ye do prakAra pracalita the| kintu| rASTra kI dharma-sampadA aura jJAna-sampadA kI rakSA ke lie hajAroM varSoM se apanI sukha-suvidhAoM kI paravAha na kara, prANapaNa se isa pravRtti meM lage rahane vAle brAhmaNoM ke mana meM sampatti, bhoga aura lAlasA kI cinagAriyAM uchalane lagI thiiN| - pUrva bhArata kI janatA samRddha aura sukhI thii| sampadA kI pracuratA ne logoM meM bhoga-vilAsa, madya-mAMsa aura nArI-saundarya ke prati apAra AkarSaNa paidA kara diyA thA aura ve saba inakI prApti meM apanA pauruSa mAnate the / hiMsAmaya yajJa, mAMsAhAra aura dAsaprathA ke vistAra ne AryoM ke AdarzoM ko chinna-bhinna kara DAlA thaa| Page #13 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4 alabelI AmrapAlI ____ janatA laukika AkarSaNa se abhibhUta thii| usa samaya saMta, RSi, vaijJAnika, taMtra-maMtra ke jJAtA aura jJAnI jana idhara-udhara vicaraNa karate the / kucheka loga ina sampadAoM ke prati AkRSTa the| usa samaya zAkyaputra gautama bhagavAn pArzva kI chinna-bhinna paramparA se bhinna eka naye mArga kA nirUpaNa karane lage the| kucha samaya ke lie jaina dharma kA prakAza manda ho gayA thaa| sarvatra hiMsA kA ghora tAMDava ho rahA thaa| vargabheda kI dIvAreM majabUta ho cukI thiiN| usa samaya zrI vardhamAna nAma ke kSatriya yuvaka ne sarvatyAga ke patha para calane kA nizcaya kiyaa| zrI vardhamAna kI sAdhanA cala rahI thii| kaivalya-prApti kA samaya dUra thaa| ve sAdhanA meM AkaNTha magna the| phira bhI janatA ne isa yuvaka meM adhyAtma kA teja dekhA aura jana-jIvana ko Aloka se bharane kA sAmarthya paayaa| magadha deza ke mahArAja prasenajita ne apane kulaguru ke putra varSakAra aura dAsaputra jIvaka ko takSazilA bhejA thaa| varSakAra takSazilA meM rAjanIti-zAstra kA adhyayana kara rahA thaa| vaha mAtra bAIsa varSa kA thaa| abhI use tIna varSa aura gambhIra adhyayana karane kI AvazyakatA thii| ___ aura jIvaka takSazilA ke mahAn jJAnI Atreya kA pradhAna ziSya bana gyaa| Atreya ne jIvaka meM Ayurveda ke nUtana avatAra kI sambhAvanA ko sAkSAt dekhaa| jIvaka kI umra teIsa varSa kI thI aura use abhI do varSa taka Ayurveda kA adhyayana karanA thaa| vRddha prasenajita ina donoM kI pratIkSA kara rahA thaa| inake Ane se pUrva hI rAjA prasenajita isa cintA se AkrAnta ho gayA thA ki magadha ke bhAvI samrATa ke rUpa meM zreNika bimbasAra ko kaise surakSita rakhA jAe ? usa samaya vaizAlI kA gaNanAyaka siMha senApati thaa| do varSa pUrva vaizAlI ke yuvakoM meM caMcalatA ugra banI thii| gaNatantra ke eka senAnAyaka 'mahAnAma' nivRtta ho gae the / unakI putrI kA nAma thA AmrapAlI / vaha atyanta rUpavatI thii| pratyeka licchavI yuvaka kI AMkhoM meM vaha rama rahI thii| gaNanAyaka siMha ne yaha sambhAvanA kara lI thI ki kahIM AmrapAlI ke kAraNa licchavI yuvAvarga ekatA ko bhUlakara paraspara saMgharSa meM na juTa jAeM, licchaviyoM kI tapta talavAra kI tIkhI dhAra paraspara viSa rUpa hokara eka-dUsare ke prANa haraNa na kara le, licchaviyoM kI zaurya-paramparA AmrapAlI kI rUpa jvAlA meM bhasmasAt na ho jaae| Page #14 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI siMha senApati kA yaha bhaya asthAnIya nahIM thA / usane sabhI gaNoM ke sAtha carcA kara eka nirNaya kiyA thA ki AmrapAlI jaba solahaveM varSa meM praveza kare taba usakA pitA mahAnAma gaNasabhA ke samakSa isa tathya kA udghATana kare aura sarvAnumata se aisA nirNaya bhI le liyA gayA ki vaizAlI kI koI mI kanyA, jo atyanta rUpavatI ho, vaha kisI eka kI na bne| vaha samagra vaizAlI janapada kI kalyANI ke gaurava se maNDita ho / gaNasabhA kA yaha nirNaya mahAnAma ke prANoM kA viloDana kara rahA thA, kyoMki AmrapAlI usakI ekamAtra santAna thI / mahAnAma jaba yuvAvasthA meM thA, taba usakI patnI kA dehAvasAna ho cukA thA, kintu mahAnAma kA yauvana padmA nAma kI eka sundara nartakI ke caraNoM meM nyochAvara ho gayA thA / ataH usane dUsarA vivAha nahIM kiyA aura apanI sArI sampadA ke sAtha vaha padmA ke nivAsasthAna para hI rahane lagA thA / 5 padmA bhI mahAnAma ko hRdaya se cAhatI thii| usake pAsa apAra sampadA thI / vaha apanI nRtya kalA ko abAdhita rakhate hue mahAnAma ke sAtha vivAha ke baMdhana meM baMdha gii| vivAha ke kaI varSa bIta ge| para usakI santAna kI bhUkha nahIM miTI | mahAnAma kI umra ar3atAlIsa kI ho gaI thii| padmA bhI ar3atIsa varSa kI ho cukI thii| donoM ke mana ko saMtAna kI aprApti kI nirAzA kacoTa rahI thI / padmA kA bhavana ati vizAla aura ramaNIya thA / bhavana meM zatAdhika dAsadAsI rahate the / bhavana ke bhAMDAgAra meM svarNa aura ratnoM ke Dhera lage the / padmA ke pAsa ratha, azva Adi pracura sukha-sAmagrI thI / kintu eka santAna nahIM thI / vivAhita jIvana ko jIne vAlI padmA saMtAna ke binA sUkha rahI thI / usane saMtAna prApti ke lie aneka maMtra-taMtra aura auSadhopacAra kie para saba vyartha hI hue / saMtAna kI prApti kA AdhAra hotA hai bhAgya | maMtra-taMtra yA auSadha bhAgya ko badala nahIM sakate, para zArIrika doSoM kA zamana kara sakate haiM / donoM padmA aura mahAnAma - eka dUsare ke prati vaphAdAra, premArdra aura sukhI the / kintu bacce kI kilakAriyoM ke binA vaha bhavana kAMToM kI cubhana paidA kara rahA thA / yaha paristhiti caudaha varSa pUrva kI thI / aura eka dina senAnAyaka mahAnAma prAtaH bhramaNa ke lie ghara se nikalA / vaha eka vATikA meM gyaa| vahAM eka sundara AmrakuMja thA / mahAnAma ghUmate-ghUmate usa AmrakuMja ke nikaTa pahuMcA / Page #15 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 6 alabelI AmrapAlI aura usa samaya kisI bAlaka ke rudana ke zabda usake kAnoM se ttkraae| vaha zabda kI dizA meM gyaa| usane dekhA, eka AmravRkSa ke nIce eka sundara bAlaka pattoM kI goda meM so rahA hai| mahAnAma bAlaka ke nikaTa gyaa| usakA gulAbI lAvaNya aura candramA-sA mukhar3A dekhakara vaha stabdha raha gayA / ___ usane tatkAla bAlaka ko uThA liyA ! usako lagA ki bAlaka muzkila se ekAdha mAsa kA hai| bAlaka kA zarIra eka kauzeya vastra se DhakA huA thaa| mahAnAma ne usa vastra ko ThIka kiyA aura usane jAna liyA ki vaha sundaratama kanyAratna hai| usa kanyA ke mukha meM Amra kA eka kisalaya thA / vaha use cUsa rahI thii| mahAnAma kA mana vikalpoM se bhara gyaa| usane socA, aisI sundara aura tejasvI kanyA ko kisane chor3A hai? yaha kanyAratna kisakA hai? usane AsapAsa meM dekhaa| koI najara nahIM aayaa| mahAnAma ne vATikA ke mAlI se pUchatAcha kI, para koI jAnakArI prApta nahIM ho skii| ___ mahAnAma ke prANa AzA se pradIpta ho ge| usane socA, vidhAtA ne varadAna svarUpa isa kanyA ko yahAM bhejA hai| vaha usa kanyA ko hRdaya se cipakAkara daur3atA-daur3atA apane bhavana ke pAsa aayaa| padmA usa samaya snAnagRha se nikalakara vastragRha meM gaI thii| ___ mahAnAma sIdhA padmA ke pAsa gayA aura bolA- "dekha ! vidhAtA ne hamAre manoratha ko pUrA kara diyA hai|" padmA ne svAmI kI ora dekhaa| svAmI ke hAtha meM Tike hue rUpa ke puMja ko dekhakara usake mAtRtva kI abhilASA nAca utthii| padmA ne tatkAla kanyA ko svAmI ke hAtha se le apane hRdaya se cipakA liyA aura usake sira ko usane bAra-bAra cUmA : vaha cUmatI hI rhii| saba kucha bhUla-sI gii| donoM kI AzA isa prakAra pUrI ho gii| ___ AmravRkSa ke nIce prApta hone ke kAraNa tathA Amra kisalaya ko cUsane ke kAraNa kanyAratna kA nAma rakhA 'AmrapAlI' / caudaha varSa pUrva kI yaha ghaTanA thii| kanyAratna ke bhavana meM pahuMcate hI sArA bhavana prakAza se bhara gyaa| aba padmA kI sArI bhAvanAeM kanyA ko susaMskArita banAne meM udyata huii| AmrapAlI tIna varSa kI huI aura padmA ne mahAnAma ke samakSa yaha bAta Page #16 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 7 prastuta kI ki vaha apanI rUpazAlinI kanyA ko mahAn nartakI banAnA cAhatI mahAnAma ne apanI priyatamA kI icchA ko svIkAra kiyaa| padmA ne AmrapAlI ko nartana-kalA sikhAnI prArambha kii| jyoM-jyoM AmrapAlI bar3I hotI gaI, padmA ne saMgIta, nRtya-kalA Adi meM pravINa AcAryoM ko apane bhavana meM nivAsa sthAna dekara AmrapAlI ko nayI-nayI tAlImeM dene lgii| dina biite| mahIne biite| varSa biite| AmrapAlI bAraha varSa kI ho gii| isake tejasvI nayana zukra tArA ko bhI lajjita karate haiM, aisA sabako pratIta hone lgaa| isakA aMga-pratyaMga nRtyamaya aura saMgItamaya bana cukA thaa| ___ AmrapAlI ko zrRMgAra, nRtya aura saMgIta kI zikSA dene vAle sabhI AcArya apane Apako dhanya mAnane lge| ziSya kI pravINatA ko dekha, guru ko apanI kalA mUrta hotI dIkhatI hai / ve prasanna hote haiM, yaha dekhakara ki unakI kalA raMga dikhA rahI hai aura unakA prayatna sAkAra ho rahA hai / kintu vidhi kI viDambanA ! padmA apanI prANapyArI putrI AmrapAlI kA pUrNa vikAsa najaroM se nahIM dekha skii| vaha acAnaka cala bsii| mAtra tIna dina rogAkrAnta rahakara, vaha usa bhare-pUre bhavana ko chor3akara calI gii| AmrapAlI ne dekhA, sunaa| vaha usa samaya kevala bAraha varSa kI thii| vaha mAM ke zava se lipaTakara ro pdd'ii| usake rudana se sArA bhavana prakampita ho gayA / mAno koI bar3A bhUcAla AyA ho| AmrapAlI mAtRsneha se vaMcita ho gii| mahAnAma ke hRdaya para vajra kA-sA AghAta lgaa| aba mahAnAma ko do kartavya nibhAne par3a rahe the| eka pitA kA kartavya aura eka mAM kA kartavya / jisakI talavAra zatruoM ke rakta se aneka bAra snAna kara cukI thI, vahI mahAnAma kevala kanyA ke lie apane mahAn dAyitva se nivRtta huA thaa| jaba AmrapAlI caudaha varSa kI huI, taba mahAnAma ko gaNasabhA kA nirNaya yAda AyA aura vaha eka zalya kI taraha cubhane lgaa| usakA hRdaya TUka-TUka ho gayA, zatakhaMDa hokara bikharane lgaa| kyoMki gaNasabhA ke nirNaya ko koI bhI vyakti asvIkAra nahIM kara sakatA thaa| do varSa aura bIta ge| ___ AmrapAlI kA yauvana zarIra se phUTakara bAhara nikala rahA thaa| pratyeka vyakti usake yauvana kI lAlimA se hataprabha hue binA nahIM rahatA thaa| Page #17 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8 alabelI AmrapAlI usakI AMkhoM meM vaha vidyut kI camakatI thI jo dekhane vAle ko pAtAla meM pahuMcA de| usake adharoM para nAcane vAlA hAsya tapasviyoM ko bhI tapovana se khisakA detA thaa| usameM vaha AkarSaNa thA, jo vizva ke kisI bhI AkarSaNa ko apane meM sameTane meM sakSama thaa| aura mahAnAma cintA kI jvAlA se ghira rahA thaa| kala hI AmrapAlI kI solahavIM sAlagiraha hai| 'kala use kAla-sA pratIta hone lagA thaa| kala hI mahAnAma ko gaNanAyaka ke samakSa apanI putrI ko janapada kalyANI ke rUpa meM prastuta karanA thaa| hAM, kala hii| 2. tejasvinI saMdhyA bIta cukI thii| caitra zuklA caturdazI kI rAta prasRta ho rahI thii| nIlapadma prAsAda meM dIpaka jala uThe the / kalarava ke miSa se saMgIta kA nAda karate hue pakSIgaNa apane-apane nIr3oM meM jA cuke the| prAsAda meM pratidina kI bhAMti Aja bhI rAtri kA abhinandana karane vAlA saMgIta saMpanna ho gayA thaa| rAtri kI do ghaTikAeM pUrI ho gaI thiiN| usa nIlapadma prAsAda meM eka vizAla snAnagRha thaa| usa samaya AmrapAlI nirAvaraNa hokara vahAM nirmita kRtrima kuNDa meM snAna kara rahI thiiN| zarIra kA sugaMdhita ubaTana gala-galakara ghula gayA thA / vaha apane muMha para lage ubaTana ko dho rahI thii| usa samaya usakI aMguliyoM meM suzobhita vajraratna -kI mudrikAeM zukra ke tAre kI taraha jhilamila-jhilamila kara rahI thiiN| maha para lage vilepana ke dhula jAne para AmrapAlI ke candravadana kA teja aura adhika saumya aura gulAbI ho gayA thaa| vaha mRdu maMda svara meM bolI-"mAdhvikA! kl..|" bIca meM hI mAdhvikA bola uThI- "mujhe yAda hai devI ! zizirA Apako prAtaHkAla hI jgaaegii|" __snAna se nivRtta hokara jala sundarI AmrapAlI usa kuNDa se bAhara niklii| usake aga-aMga se tribhuvana ko vimohita karane vAlA lAvaNya Tapaka rahA thaa| paricArikAoM ne tatkAla usake zarIra ko poMchA / dUsarI paricArikAoM ne usake nirAvaraNa zarIra ko pIle raMga ke kauzeya vastra se DhaMka diyaa| mAvikA Age AI aura usane AmrapAlI ke gale meM puSpoM kI mAlA pahanA dii| Page #18 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 6 bhIta para eka vizAla darpaNa lagA huA thaa| AmrapAlI usa ora na dekhatI huI snAnagRha ke dvAra kI ora mRdu caraNoM se cala pdd'ii| mAdhvikA ne dvAra kholaa| bAhara zizirA aura anya do paricArikAeM khar3I thiiN| eka paricArikA ke svarNapAtra meM kauzeya kI pAdarakSikAeM thiiN| jyoMhI AmrapAlI bAhara AI, usane unheM sammukha rakha diyaa| AmrapAlI ne donoM pairoM meM kauzeya kI pAdarakSikAeM pahanakara zizirA se pUchA-''kyoM ?" "devI ! bhojana taiyAra hai|" "kyA pitAjI bhojana kara cuke haiM ?" "nahIM, ve saMdhyA samaya se hI apane kakSa meM gambhIra mudrA meM baiThe haiM"-zizirA ne khaa| AmrapAlI ne mAdhvikA kI ora dekhakara kahA- "maiM vastra pahanakara bhojanagRha meM A rahI hUM / tU pitAjI ko lekara vahAM A jaa|" "jI", kahakara mAvikA calI gii| AmrapAlI apane vastragRha meM gii| vahAM do paricArikAeM pratIkSA me khar3I thiiN| eka tripadI para svarNa kA thAla par3A thaa| usa thAla meM AmrapAlI ke dhAraNa karane yogya rAtrikAlIna kauzeya vastra the| AmrapAlI eka paricArikA kI ora unmukha hokara bolI-"reNukA ! vilaMba nahIM honA caahie|" vastroM ko dhAraNa kara AmrapAlI ne Adamakada darpaNa meM apanA pratibimba dekhaa| reNakA ne aMjanazalAkA taiyAra kii| itane meM hI mAdhvikA ne vastragRha meM praviSTa hokara kahA-'devi...!" "kyA pitAjI bhojanagRha meM cale gae ?" "nhiiN| ve kucha cintAgrasta-se lagate haiM / unhoMne bhojana karane se inakAra kiyA hai|" ___ "unakA svAsthya to 'maiM svayaM vahAM A rahI hUM"- kahakara AmrapAlI ne reNukA kI ora dekhaa| reNukA ne tatkAla usakI AMkheM usa aMjanazalAkA se Aja dii| aMjana karane ke pazcAt reNukA ne svarNathAla meM par3e alaMkAroM ko utthaayaa| tatkAla AmrapAlI bolI- "rahane do|" darpaNa meM aMjana kA nirIkSaNa kara AmrapAlI apane kakSa se bAhara nikalI aura Age jAne ke lie agrasara huii| mAdhvikA aura zizirA donoM Age-Age calane lgiiN| Page #19 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 alabelI AmrapAlI mahAnAma apane kakSa meM gaMbhIra vicAroM meM khoyA huA baiThA thaa| prakhaMDa meM prajvalita dIpamAlAoM ke prakAza meM usakI mudrA ko sahaja rUpa meM par3hA jA sakatA thaa| mahAnAma vRddha thA, parAkramI thaa| usakA bhavya lalATa usake vIratva kI sAkSI de rahA thaa| usakI sabala bhujAeM usake svAsthya kI pratIti karA rahI thiiN| usa vaya meM bhI usake nayana-yugala tejasvI the / phira bhI Aja usakA mana cintA se grasta thaa| usake mana meM eka hI vicAra aneka prazna ubhAra rahA thaa| kala prAtaH AmrapAlI solahaveM varSa meM praveza karegI aura aSTakula ke gaNanAthakoM ke samakSa isakI ghoSaNA karanI hogii| phira kyA hogA? gaNasabhA meM yaha bAta prastuta hogI aura usake niyamAnusAra AmrapAlI ko / Age Ane vAle vicAroM se mahAnAma kAMpa utthtaa| vaha bAra-bAra itanA hI socakara ruka jAtA--usake mana meM AtA. 'bhAgya ne varadAna svarUpa eka putrI dii| isa pradatta putrI ko kitane lAr3a-pyAra aura Adara se pAlA-posA 'isako bar3A kiyaa| padmA kI icchA ke anusAra isake aMga-aMga meM nRtya saura saMgIta ke saMskAra bhare / padmA cAhatI thI ki kisI sundara yuvaka ke sAtha AmrapAlI kA vivAha ho aura vaha kulavadhU ke maMgalamaya gaurava se maMDita ho| kintu licchaviyoM ke nayana kisI rUpavatI kanyA ko saha nahIM ske| gaNanAyakoM ne licchavI yuvakoM kI ekatA ko khatare meM DAlanA nahIM cAhA islie'| oha ! __mahAnAma kA hRdaya kAMpa uThatA thaa| apanI priya putrI AmrapAlI vaizAlI gaNatantra kI AjJA ke anusAra janapada kalyANI bnegii| hAya ! kyA pariNAma hogA? Aja taka AmrapAlI se yaha bAta chupAI thI / kintu kala usake solahaveM janma-dina para jaba vaha yaha sunegI to nizcita hai ki usake komala hRdaya para AghAta lgegaa| yaha AghAta kitanA asahya hogA? aise aneka praznoM meM ulajhA huA mahAnAma gaMbhIra cintA ke garta meM utara cukA thA / aura taba apanI priya putrI kA maMjula svara usake kAnoM se TakarAyA"bApU!" mahAnAma cauMkA 'usane dvAra kI ora dekhA "priya putrI A rahI thii| Page #20 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 11 AmrapAlI ne dekhA pitAjI ke cehare para aisI cintA kI rekhAeM ubhara rahI thIM, jinako samajha pAnA kaThina thaa| vaha bolI-"kyoM pitAjI ! kyA asvastha "nahIM, bettii|" "to phira bhojana lene se inakAra kyoM kiyA ?" kahatI hue AmrapAlI pitAjI ke najadIka AI aura unake mastaka para hAtha rakhakara nizcaya karanA cAhA ki pitAjI jvaragrasta to nahIM haiN| mahAnAma ne putrI kA hAtha pakar3ate hue kahA--"pAlI ! jvara jaisA kucha bhI nhiiN|" "to phira Apake cehare para itanI dardabharI rekhAeM kaise ubhara rahI haiM ?" "beTI ! saMsAra kA dUsarA nAma hai cintaa'|" "parantu aisI kyA cintA hai ki Apa itane udAsa ho gae hai ?" kahatI huI AmrapAlI eka AsAna para baiTha gii| mahAnAma putrI kI ora dekhane lgaa| do kSaNa dekhane ke pazcAt usane apanI donoM hatheliyoM se apanA muMha Dhaka liyA aura usa samaya jo cintA kI rekhAeM cehare para ubharI AmrapAlI se vaha chipI nahIM raha skiiN| zizirA aura mAdhvikA dvAra ke pAsa hI khar3I thIM / AmrapAlI bolI--- "pitAzrI...!" "haM..." kucha rudana kI AvAja mahAnAma ke muMha se niklii| "kyA huA ? kyA kisI ne ApakA apamAna kiyA hai ? kyA merI mAM kI smRti..." "nahIM, beTI! nahIM / tU mujhe kucha bhI mata pUcha / tU jA aura bhojana kara le|" "pitAzrI ! Apake mana ko cintA ko jJAta kie binA maiM bhojana nahIM kruuNgii|" AmrapAlI ne sneha bhare svara meM khaa| mahAnAma ne putrI kI ora dekhA / vaha jAnatA thA ki AmrapAlI kA Agraha aTUTa hotA hai / vaha bolA-"cala, putrI ! maiM bhI tere sAtha bhojanagRha meM calatA "nahIM, pitAzrI. . . ! pahale Apa apane mana kI bAta batAeM. 'mujhase kyA koI bAta gupt|" mahAnAma dIrgha niHzvAsa chor3ate hue khar3A huA aura cintAgrasta hRdaya se idhara-udhara cahalakadamI karane lgaa| ___ AmrapAlI ne dvAra para khar3I zizirA aura mAdhvikA ko jAne kA izArA kiyaa| donoM ne bAhara jAkara daravAjA banda kara diyaa| Page #21 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 12 alavelI AmrapAlI mahAnAma kA mana kala gaNasabhA meM Ane vAle prazna kI bhayAnakatA se kAMpa rahA thaa| vaha soca rahA thA ki AmrapAlI ko usakI avagati kaise dI jAe ? pitAzrI ko kamare meM cahalakadamI dekhakara AmrapAlI bolI-"pitAzrI ! aisA kyoM hotA hai, jo...?" bIca meM hI mahAnAma ne putrI kI ora dekhakara kahA--- "tujhe yAda hai ? kala terA janma-dina hai|" "hAM, isake lie maiMne sArI tayArI kara rakhI hai| kala kI rAtri meM maiM nRtya kI eka nayI vidhi kA bhI prArambha kruuNgii| kintu ApakI cintaa'.|" ___mahAnAma nikaTa A cukA thaa| usane putrI ke mastaka para hAtha rakhakara kahA-'merI cintA sulagatI Aga jaisI hai, pAlI ! sneha aura kartavya kA saMgharSa mere mana kA viloDana kara rahA hai / maiM tujhe kaise kahUM ki kala prAtaH mere svapna kA anta hone vAlA hai|" "Apake svapna kA anta ! aisA kyA hai pitAjI ?" "pUtrI! jisakA koI upAya nahIM hai usa vyathA ko maiM tujhe kaise batAUM? Aja se do varSa pUrva gaNasabhA ne mujhe AjJA dI thI ki..." kahakara mahAnAma AmrapAlI ke sAmane vAle Asana para baiTha gyaa| . "aisI kyA AjJA thI? Apane kabhI bhI mujhe kucha nahIM batAyA ?" "tere komala hRdaya ko AghAta na lage isalie gaNasabhA kI AjJA tere kAnoM taka na pahuMce, isakA maiMne dhyAna rakhA thaa| kintu do varSa kA samaya dekhatedekhate bIta gyaa| kala mujhe.." kahate-kahate mahAnAma ruka gyaa| "kala kyA hai 'pitAzrI ?" "gaNanAyaka ke samakSa mujhe yaha kahanA hogA ki merI putrI AmrapAlI Aja solahaveM varSa meM praveza kregii|" mahAnAma ne gaMbhIra svara meM khaa| AmrapAlI ne haMsate hue kahA- "isameM cintA jaMsI kyA bAta hai? yaha to Ananda kA viSaya hai| ApakI AjJA se maiM kala prAtaHkAla savA lAkha svarNa mudrAoM kA dAna bhI duuNgii|" "beTI ! tU nahIM jAnatI isa bAta ke pIche kitanI vedanA chipI hai ? vaizAlI kA gaNatantra mahAna hai, ajor3a hai aura AsapAsa ke rAjyoM ke lie bhaya paidA karane vAlA bhI hai / isa gaNatantra kI vyavasthA aura niyama gaNasabhA ke dvArA saMcAlita hote haiN|" ___ "yaha to maiM bhI jAnatI huuN| parantu isameM duHkha kI kyA bAta hai ? pitAzrI, Apa bAta ko TAla rahe haiM ? parantu maiM aise hI mAnane vAlI nahIM haiM / Apako bAta batAnI hI pdd'egii| ApakI manovyathA kyA hai, yaha jAne binA maiM yahAM se nahIM htteNgii| pitAjI ! maiM ApakI manovyathA ko dUra karane kA prayatna kruuNgii| mujhe Page #22 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 13 kitanA hI balidAna kyoM na karanA par3e, maiM apane sarvasva ko homa kara bhI Apako prasanna kruuNgii| Apa mujhe|" "pAlI ! maiM tere se kucha bhI gupta rakhanA nahIM caahtaa| kabhI maiMne kucha bhI nahIM chupAyA, kevala isa bAta se maiMne tujhe andhakAra meM rkhaa| maiM tujhe bhrama meM DAlane yA yathArtha ko mor3ane kI bAta nahIM kara rahA huuN| gaNasabhA kA eka bhayaMkara niyama hai|" "bhayaMkara niyama?" "hAM, vaizAlI gaNatantra meM koI rUpavatI' asAmAnya rUpavatI kanyA ho usakI vaizAlI gaNatantra kI ekatA kI surakSA ke lie janapadakalyANI honA jarUrI hai|" "kyA ?.. "praznabharI dRSTi se AmrapAlI ne pitA kI ora dekhaa| mahAnAma ne zAnta svara meM kahA- 'terA rUpa mAtra vaizAlI ke lie nahIM, kintu samasta bhArata ke lie bejor3a hai / vaizAlI gaNatantra tujhe janapadakalyANI banane kA Adeza detA hai|" "janapada kalyANI ! dUsare zabdoM meM kaheM to nagara-nArI ! kyA yahI tAtparya hai"-AmrapAlI ne puuchaa| ___ mahAnAma apanI donoM hatheliyoM se muMha Dhakakara baiThA rhaa| kucha nahIM bolaa| kucha kSaNoM taka pitA-putrI donoM mauna rahe / phira AmrapAlI bolI-"kintu mujhe nArI ke maMgalamaya Adarza kA tyAga kyoM karanA cAhie? mujhe jo rUpa prApta hai, vaha vaizAlI gaNatantra kI sampadA nahIM hai| usakA isa para svAmitva nahIM hai, yaha to prakRti kA varadAna hai| Izvara pradatta varadAna kA apamAna karane kA gaNatantra ko kyA adhikAra hai ?" "gaNatantra ke kalyANa ke lie...|" "kalyANa ke lie| kalyANa ke lie ? pitAzrI ! eka nirdoSa kanyA apane yauvana ke dehalIja para prathama caraNa rakhatI hai aura vaha apane Adarza ke anusAra jIvana yApana karanA cAhe, isameM gaNatantra ke prAsAda kI kauna-sI IMTa khisaka par3atI hai ?" "putrI ! abhI tujhe satya jJAta nahIM hai| apane isa mahAn gaNatantra kI ekatA banAe rakhane ke lie aSTakula ke nAyakoM ne isa niyama ko gar3hA hai| Aja samasta pUrva bhArata meM tere rUpa kI prazaMsA saumya gaMdha ke puSpa kI bhAMti prasarita ho cukI hai| 'vaizAlI ke aneka licchavI yuvaka tu patnI banAne kI tIvra lAlasA se taraMgita ho rahe haiN| pichale do varSoM se apane nIlapadma prAsAda ke irda-girda aneka yuvaka cakkara kATate rahe haiM / tU apanA pUrA mana nRtya-saMgIta kI sAdhanA meM lagA rahI hai| isalie tujhe isa bAta kI khabara nahIM hai / tujhe prApta karane ke lie Page #23 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14 alabelI AmrapAlI licchavI ke aneka yuvaka chaha-sAta pakSoM meM baMTa cuke haiN| isameM saikar3oM licchavI yuvaka sammilita hue haiN| yadi kisI eka pakSa ke licchavI yuvaka se terA pANigrahaNa hotA hai to dUsare sAre pakSa virodha meM khar3e ho jaaeNge| aisI paristhiti bana cukI hai / vaizAlI gaNatantra kI svatantratA aura sArvabhauma sattA ko akhaNDita rakhane ke lie yaha Avazyaka hai ki licchaviyoM kI ekatA akhaNDa rahe, aisA gaNanAyaka socate haiM / isalie tujhe janapadakalyANI ke pada se vibhUSita karanA yahI nirApada mArga hai| aisA apane karNadhAra senApati siMha mAnate haiN|" ___"karNadhAra ? pitAjI ! maiM to nirantara nRtya aura saMgIta kI sAdhanA meM saMlagna rahatI hUM / isIlie bAhara kI paristhitiyoM se anajAna huuN| phira bhI kucheka bAteM mujhe jJAta haiM / mere zikSA-guru mujhe sadAcAra, zIla aura Arya nArI kA karttavya-bodha dete rahate haiN| unhoMne mujhe spaSTa batAyA hai ki Aja vaizAlI kA yuvAvarga vilAsitA kI AMdhI meM phaMsA par3A hai| jisa nagarI meM eka samaya dharma kI upAsanA ke saikar3oM dhAma the usI nagarI meM Aja rUpa kI upAsanA ke hajAroM sthAna haiM / vahAM hajAroM bahaneM apane kRtrima hAsya se vaizAlI ke vinAza ke lie mAraNa-maMtra kI ArAdhanA kara rahI haiN| pitAzrI ! Apa tanika bhI cintA na kreN| kala Apa gaNasabhA meM yaha ghoSaNA kareM ki merI ekAkI kanyA AmrapAlI Aja solahaveM varSa meM praveza kregii| gaNasabhA ke apane niyama haiM / una niyamoM kA eka sannArI ke adhikAra ke sAtha koI sambandha nahIM ho sktaa|" ____ "kintu putrI ! yadi maiM yaha bAta kahUMgA to nizcita hI gaNasabhA ke sadasya ekatrita hoMge aura tujhe janapada kalyANI banAne kA apanA nirNaya deMge"mahAnAma ne khaa| "gaNatantra ko jo nirNaya karanA hai, vaha kare / usa nirNaya ko mAnanA yA nahIM mAnanA, yaha vyakti kI svAdhInatA kA prazna hai|" ___ "nahIM putrI ! maiM bhI isa gaNasabhA kA eka sadasya hUM aura gaNa sabhA ke nirNaya ko svIkAra karanA pratyeka sadasya kA dharma hotA hai|" ___ "acchA, maiM to gaNasabhA kI sadasyA nahIM huuN| kala maiM solahaveM varSa meM praveza karUMgI aura...'' kahatI-kahatI AmrapAlI vicAra meM par3a gii| mahAnAma ne kahA --"kyA kahanA cAhatI thI putrI !" "merI mAM mujhe kahatI thI ki strI pandrahaveM varSa ko pUrA karane ke pazcAt pUrNa svAdhIna ho jAtI hai|" "terI mAM ne kahA vaha yathArtha hai / gaNasabhA kA bhI yahI niyama hai|" "to phira Apa cintA na kreN| caleM, ArAma se bhojana kreN| mere adhikAroM ke viSaya meM socane kA kisI bhI gaNatantra ko koI adhikAra nahIM haiN|" kahatI huI AmrapAlI pitA kA hAtha pakar3a kara khar3I huI / Page #24 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 15 mahAnAma apanI tejasvI kanyA ke sAmane dekhatA raha gyaa| 3. mahAnAma kI manovedanA vaMzAlI kA gaNatantra ATha kuloM ke ATha rAjyoM ke samUha se nirmita huA thaa| videha, licchavI, kSAtrika aura vajjI-ye cAra kula pradhAna the / inake rAjya vistRta the / ugra, bhoja, ikSvAka aura kaurava--- ye cAra kula choTe the| inake rAjya bhI choTe the kintu aSTakula ke nAma se isa gaNatantra kI racanA kI gaI thii| vaizAlI mUlata: vajjiyoM kI rAjadhAnI thii| isalie isa gaNarAjya ko loga vajjIsaMgha ke rUpa meM jAnate the| vaizAlI gaNatantra atyanta samRddha thaa| licchavI aura vajjI puruSa bahuta parAkramI the / ve kisI bhI saMkaTa kA sAmanA karane ke lie taiyAra rahate the| isalie anyAnya rAjya inase bhaya khAte the| vaizAlI gaNatantra meM aneka zUravIra senAnAyaka the| unake cAra-chaha dhanurdhara aise the jo anAyAsa hI arjuna kI smRti karA dete the / gadAyuddha meM aise kuzala aneka mahAbalI yoddhA the| bhalla niSNAta, azva niSNAta, ratha cAlana meM nipuNa aise saikar3oM yoddhA bhI the| isa gaNatantra meM 7777 pratinidhi the| isako gaNa-sannipAta aura lokagabhA ke vizAla maMDapa ko gaNasabhA-sthala yA 'saMthAgAra' kahA jAtA thaa| jana pratinidhiyoM kA saMcAlana karane ke lie eka gaNanAyaka hotA thaa| use gaNapati bhI kahate the / isake atirikta sacetaka, rakSaka, gaNaka Adi aneka adhikArI rahate vaizAlI kI samRddhi kA mUla kAraNa yaha thA ki usakI sImA meM do khAne upalabdha thiiN| eka thI svarNa kI khAna aura dUsarI thI nIlama kI khAna / donoM khAnoM meM aTUTa sampadA thI aura vaha sampadA vaizAlI ke bhaNDAra ko bharA-pUrA rakhatI thii| vaizAlI nagarI kauzala deza kI rAjadhAnI zrAvastI aura magadha kI rAjadhAnI rAjagRha ke mukhya mArga para avasthita thii| isa dRSTi se vaizAlI kA rAjanItika, sAmAjika aura vyApArika mahattva thaa| sAtha hI sAtha vaizAlI gaNarAjya vatsa . magadha, kauzala aura kAzI jaise samRddha aura vaibhavazAlI rAjyoM se ghirA huA thaa| vaizAlI kI janatA sukhI thii| vahAM ke gaNanAyaka meM rAjya-vistAra kI bhAvanA nahIM thI / ve apanI sImAoM kI surakSA ke lie sadA tatpara rahate the| _aisA thA vaizAlI gaNatantra ! isakI ati samRddhi ne janatA meM bhoga-vilAsa kI kAmanA ko tIvra banA DAlA thaa| __nartakiyoM, nagara-nAriyoM aura gaNikAoM kA eka gulAvI basanta bAjAra thaa| Page #25 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 16 alabelI AmrapAlI pUrva bhArata ke anya rAjyoM ke masta yuvaka vahAM Ate, mauja-majA karate aura puSkala svarNa bikhera jaate| ___ vyApAra aura udyoga kI pracuratA ke kAraNa janatA meM Arthika vipannatA nahIM thii| kintu saMpannatA ke sAtha hI vaizAlI kA yuvAvarga rUpa, nRtya, saMgIta aura madirA kA masta pujArI bana gayA thaa| rAjatantra meM bhautika samRddhi ko prajAjIvana kA mApadaNDa mAnA jAtA hai| sAtha hI sAtha usameM vilAsapriyatA anivArya bana jAtI hai| __isIlie AmrapAlI ke rUpa para pAMca-pacAsa nahIM, hajAroM nayana caMcala ho rahe the / AmrapAlI jaisI rUpasI nArI kisI eka licchavI ke ghara kI vadhUrAnI bane, yaha licchavI yuvakoM ke jIvana-maraNa kA prazna bana gayA thaa| isalie gaNanAyaka AmrapAlI ko janapadakalyANI ke gaurava se maMDita karanA cAhate the| yadi yaha nirNaya nahIM liyA jAtA to licchavI yuvakoM ke zaurya ke bandhana para AdhArita ekatA chinna-bhinna ho jaatii| yaha bhaya vahAM vyApta thaa| yadi yaha ekatA TUTa jAtI to vaizAlI ko caraNa tale rauMdane ke icchuka aneka mahAzaktiyoM kA mArga sugama ho jaataa| yadi gaNatantra kI surakSA iSTa hai to licchaviyoM kI ekatA ko banAe rakhanA anivArya ho gayA thaa| isI kAraNa se AmrapAlI gaNatantra ke nAyakoM ke lie zirazUla bana gaI thii| caitra zuklA pUrNimA ! prabhAta kI zubha velA! AmrapAlI kA Aja solahavAM janma dina thaa| vaha sAja-sajjA karane ke lie snAnagRha meM gii| putrI dvArA Azvasta kie jAne para bhI mahAnAma rAta bhara nahIM so skaa| usako eka bhaya satA rahA thaa| yadi AmrapAlI gaNatantra ke nirNaya ke pratikUla koI AvAja uThAegI to eka nayI paristhiti khar3I ho jaaegii| AmrapAlI bAlyakAla se hI svatantra mijAja vAlI rahI hai| yaha rAjazAhI lAr3a-pyAra meM palI-pusI hai aura natya-saMgIta meM niSNAta banI hai| . mahAnAma use yaha bhI nahIM kaha sakatA thA ki tU gaNatantra ke nirNaya ko svIkAra kara lenaa| isakA kAraNa yaha thA ki aisA kahane kA sIdhA artha hotA pitA svayaM apanI putrI ko nagara-nArI banane kA Adeza de rahA hai| isa prakAra mahAnAma donoM ora se manovyathA kA anubhava kara rahA thaa| sUryodaya se pUrva hI AmrapAlI snAna Adi se nivRtta hokara vastrAlaMkAroM ko dhAraNa kara pitAzrI ke khaMDa meM AI aura vicAramagna pitAzrI ke caraNoM meM praNAma kiyaa| mahAnAma ne putrI ke mastaka para hAtha rakhA aura AzIrvAda dete hue bolA Page #26 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 17 "terI sabhI manokAmanAeM pUrI hoN| tU zatAyu banakara kula kA gaurava bar3hAtI ____ AmrapAlI ne pitAjI ke caraNoM ko donoM hAthoM se pakar3akara kahA"bApU ! Aja maiM Apake caraNoM ko pakar3akara yaha pratijJA karatI hUM ki gaNatantra jo kucha bhI nirNaya kare, para maiM..." AmrapAlI apanA vAkya pUrA nahIM kara skii| mahAnAma ne tatkAla usake donoM hAthoM ko pakar3ate hue kahA-"putrI ! pratijJA karane meM yaha utAvalApana kyoM ? gaNatantra mAtA-pitA tulya hotA hai| gaNatantra se hI vaizAlI kI ujjvalatA hai| terI bAta sunane ke pazcAt sambhava hai gaNatantra nirNaya na kare athavA koI dUsarA nirNaya de|" __ "pitAzrI ! gaNatantra ke prati ApakI bhakti kA yadi yahI puraskAra milatA hai to mujhe pratijJAbaddha hone se kyoM rokate haiM ? licchaviyoM kA gaNatantra yadi isa prakAra eka nArI kI vedanA aura vyathA para akar3a rahA hai to vaha kaba taka Tika pAegA?' ___"pAlI, maiM jAnatA hUM tere hRdaya ko| kintu mujhe eka bAra siMha senApati ke pAsa jAne de|" AmrapAlI mauna ho gii| AmrapAlI savA lAkha svarNa mudrAoM kA dAna dene ke lie dAnazAlA meM gaI / mahAnAma snAna Adi se nivRtta hokara dina ke prathama prahara meM siMha senApati se milane ravAnA huaa| vaha siMha senApati se milA aura Atyantika sneha se abhiSikta putrI AmrapAlI ke viSaya meM jo kucha kahanA thA, vaha eka hI sAMsa meM kaha gyaa| siMha senApati ne dhairya ke sAtha sunA aura kahA- "mahAnAma ! maiM gaNanAyaka hUM, para gaNatantra meM gaNanAyaka se bhI gaNasabhA adhika zakti-sampanna hotI hai| maiM tumhAre vicAra sabhA ke samakSa rakhakara jo kucha sughaTita hogA vaisA hI karane kA prayatna kruuNgaa|" dUsare dina / gaNasabhA kA Ayojana / kuta hala aura vismaya se bhare sadasya eka-eka kara Ane lge| sabhA maMDapa sadasyoM se bhara gyaa| sau nahIM, ATha hajAra sadasya the| sabhI apane-apane nirdhArita sthAna para baiTha ge| gaNanApaka ke Ane para sabhA kI kAryavAhI prArambha huii| __ mahAnAma bhI usI sabhA kA sadasya thaa| usane apanI manovyathA prastuta kii| sabhI ne gaura se manovyathA sunii| kucheka sadasyoM ke mana meM mahAnAma kI putrI AmrapAlI ke prati sahAnubhUti ke bhAva jAge aura kucheka sadasya usako nagaranArI banAne meM ApahI bane rhe| Page #27 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 alabelI AmrapAlI kucha samaya taka pakSa aura vipakSa meM praznottara calate rahe / AmrapAlI bhI sabhA ke samakSa upasthita huI / usakI vANI se bhI aneka sadasya prabhAvita hue para gaNasabhA kI paramparA ko akSuNNa rakhane kI bAta para sabane bala diyA / usa dina kI sabhA visarjita ho gaI / cAra dina taka phira sabhA ekatrita hotI rahI / anta meM... AmrapAlI ne pAMcaveM dina sabhA meM upasthita hokara kahA--" sadasyagaNa ! maiM gaNatantra kA sammAna karatI hUM aura use apane pitA tulya samajhatI huuN| usake nirNaya ko maiM amAnya kara usakI avahelanA karanA nahIM caahtii| maiM janapadakalyANI ke pada ko svIkAra karatI hUM / parantu merI tIna zarteM haiM 1 1. jisa dina mujhe janapadakalyANI kA pada gaurava prApta ho usa dina merA abhiSeka pavitra puSkaraNI meM ho / 2. jo yahAM kA saptabhIma prAsAda hai, vaha mere nivAsa ke lie mujhe mile / 3. janapadakalyANI ke bhavana meM koI bhI atithi Akara rahe, usakI talAzI na lI jaae| usakI guptacarI na kI jAe / usa para kisI prakAra kA svatantra adhikAra na kiyA jaae| ina zartoM ko sunate hI sabhAsada stabdha raha ge| mAno una para bijalI kar3aka kara girI ho, aisA lagane lagA / kyoMki. """ eka sadasya ne kahA- "AmrapAlI ne jo zarteM prastuta kI haiM ve apanI paraMparA kA apamAna karane vAlI haiN| maMgala puSkaraNI eka asAdhAraNa aura pavitra vastu hai / isameM kevala gaNasabhA ke mAnya pratinidhi kA hI abhiSeka ho sakatA hai aura Aja taka apanI paraMparA kA avalokana karane para yaha spaSTa pratIta hotA hai ki Aja taka kisI bhI kanyA yA strI kA usameM abhiSeka nahIM kiyA gayA / isalie AmrapAlI kI pahalI zarta mAnane yogya nahIM hai / " " dUsarI zarta bhI bahuta vicitra hai / saptabhauma prAsAda gaNatantra kI nijI sampatti hai| mahArAja ceTaka ne isakA nirmANa karavAyA thA / yaha kisI ko upayoga ke lie nahIM diyA jA sakatA / " AmrapAlI ne sabhA ke samakSa kahA - " abhiSeka ke viSaya meM sabhAsada ne jo zaMkA vyakta kI hai, vaha asthAnIya hai / janapadakalyANI kA gaurava gaNatantra kA gaurava hai / abhiSeka se puSkaraNI kA jalaviSAkta nahIM banegA / abhiSeka kA adhikAra kevala puruSoM ko hI kyoM ? gaNatantra meM strI bhI samAna adhikAra rakhatI hai / merI yaha zarta sIdhI sAdI hai aura isameM vyaktigata rUpa se AmrapAlI kA nahIM nagara-nArI kA bar3appana hai / " Page #28 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 16 "dUsarI zarta ke viSaya meM mujhe itanA hI kahanA hai ki Apa jAnate haiM ki janapadakalyANI kA gaurava asAmAnya nahIM hai| kyoMki isa pada para Ane vAlI kanyA sarvazreSTha sundarI hotI hai| vaizAlI kI mahAn gaNasabhA jisa kanyA ko vaizAlI kI apUrva zobhA banAnA cAhatI hai vaha gaNasabhA kyA itanA nahIM soca sakatI ki zobhA aura sugandha ucita sthAna para hI zobhita hote haiN| dUsarI dRSTi yaha hai ki vaizAlI meM pahalI bAra janapadakalyANI kI pratiSThA kA prazna AyA hai| yaha bAta jaba bhArata meM prasRta hogI taba rASTra ke aneka kalAkAra, rAjA, mahArAjA, saMgItajJa Adi mahAn hastiyAM vaizAlI kI zobhA ko dekhane ke lie yahAM aaeNgii| kyA ve vyakti vaizAlI kI zobhA ko vasaMta bAjAra meM dekhanA cAheMge? ___ "maiM spaSTa kahanA cAhatI hUM ki vaizAlI kI mahAnatA ye nirjIva prAsAda nahIM, jIvita janapadakalyANI hai| saptabhauma prAsAda ke nirmANa meM aThAraha karor3a soneyoM kA vyaya huA hai yA aThAraha abja kaa| Aja usakI sundara aura suzobhita dIvAroM meM koI spandana nahIM hai, koI hAsya nahIM hai, koI gulAbIpana nahIM hai| vaha Aja nirjIva zava kI taraha zobhAhIna par3A hai| maiM isa prAsAda meM gulAbI aura manamohaka vAyu maMDala kA nirmANa karanA cAhatI huuN| isa prAsAda meM Akara loga apanI vedanA ko bhUla jAeM, logoM ko jIvana kI madhura preraNA mile, zUnya hRdaya saMgIta se jhaMkRta ho uThe, yaha merI bhAvanA hai / vaizAlI kI janapadakalyANI ko kevala rasavRtti paidA karane vAlI puttalikA rakhanA ho to phira janapadakalyANI kI pratiSThA karane kI jarUrata hI kyA hai ? rUpa krIr3A kI vastu nahIM hai, pUjA kI vastu hai aura jo prajA rUpa ko krIr3A yogya vastu mAtra mAnatI hai, vaha rUpa kI jAjvalyamAna lo meM jalakara bhasmasAt ho jAtI hai / yadi Apa yaha mAnate haiM ki janapadakalyANI vaizAlI kI, pUrva bhArata kI aura isa gaNatantra kI apUrva zobhA hai, gaurava hai to phira usake upabhoga meM Ane vAlI sArI sAmagrI zreSTha aura gauravaprada kyoM nahIM honI cAhie ?" sabhAsadoM ne jayanAda kara janapadakalyANI kI bAta kA samarthana kiyA / donoM zarte mAnya ho gii| gaNanAyaka siMha senApati ne AmrapAlI se kahA--"aba tIsarI zarta ko bhI hama svIkAra karate haiM / parantu kucha saMzodhana ke saath|" samagra gaNasabhA ne AmrapAlI kA jayanAda kiyA / siMha senApati ne AmrapAlI kI anumati lekara yaha ghoSaNA kI-"vaizAkha zuklA tIja ke dina prathama prahara meM devI AmrapAlI pavitra puSkaraNI meM abhiSeka karegI aura phira usakI zobhAyAtrA saptabhauma prAsAda meM jaaegii| usa dina Page #29 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 20 alabelI AmrapAlI vaizAlI namarI kA pratyeka bAjAra susajjita aura zRMgArita hogaa| usa dina vaizAlI kI sarvazreSTha sundarI janapadakalyANI ke pada para pratiSThita hogii|" sArI sabhA ne janapada kalyANI kA jayanAda kiyaa| sabhA sampanna huii| 4. prasenajita kI cintA caitra mAsa ke antima pandraha dinoM se garmI kA prakopa itanA asahya ho gayA thA ki rAjagRha kI janatA trasta ho gaI thii| kala vaizAkha kA prathama sUryodaya hogaa| parantu logoM ko yahI pratIta ho rahA thA ki vaizAkha mAsa atyanta tApa aura uSNatA se bharApUrA biitegaa| rAjagRha nagara meM aneka zrImaMta nivAsa karate the / pratyeka ke bhavana ke sAmane upavana the| vAtAnukUlita gRha the / parantu prakRti kI uSmA ko rokane meM ve saba asamartha the| ___ nagara kA nirmANa viziSTa zilpiyoM ne kiyA thaa| vahAM sArI anukUlatAeM thIM / bhayaMkara duSkAla meM bhI janatA ko pAnI kI kamI na rahe, isalie nagara ke cAroM ora jalakuMDa banAe gae the| bArahamAsI nadiyAM bhI kabhI sUkha jAtI haiM, para ye jalakuMDa pAnI se kabhI rikta nahIM hote the| nagarI raMgabharI bana cukI thii| pravAsI loga rAjagRha ko dekhakara kahate"yaha nagarI vaizAlI kI vismRti karAne vAlI hai|" kintu aaj'| magadha kI yaha samRddha nagarI bhI caitra kI amAvasyA kI madhyarAtri meM bhI aMgAre barasA rahI thii| nagarI kI kalAkuzala nartakiyAM bhI apanA nRtya baMda kara apane bhavana ke vAtAnukUlita gRha meM vizrAma kara rahI thiiN| kintu vaibhAragiri ke uttara meM rAjadhAnI se lagabhaga tIna koza kI dUrI para eka Azrama thaa| vahAM aisA pratIta ho rahA thA ki uSmA nAma kI koI cintA vahAM vyApta nahIM thii| Azrama ke cAroM ora bar3e-bar3e vRkSa the| havA maMda thii| aMdhakAra gaharA gayA thaa| vRkSa para pakSI bhI uSmA ke sthAna para zItala samIra kI AzA liye baiThe the| kintu Azrama meM rahane vAle puruSa mAno prakRti ko vismRta kara cuke hoM, aisA laga rahA thaa| __ madhyarAtri meM aMdhakAra ko cIratA huA eka ratha Azrama meM praviSTa huaa| Azrama ke prAMgaNa meM eka takhta para eka sevaka so rahA thaa| ratha kI caramara AvAja sunakara vaha uThA aura sAmane khar3e ratha kI ora dekhaa| dekhakara vaha Page #30 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 21 cauNkaa| saghana aMdhakAra ke bIca bhI vaha magadhezvara ke tejasvI azvoM vAle svarNaratha ko pahacAna cukA thA / aur| yaha ratha AyA / eka ghaTikA ke bItate-bItate sAre Azrama meM halacala paidA ho gaI / Azrama kI dakSiNa dizA meM aneka kuTIra the / vahAM eka choTA-sA upavana thA / usa upavana ke madhya meM eka bhavya maMdira jaisA kucha thA / usa maMdira ke nikaTa eka mazAla jala rahI thI / usa maMdira meM praveza karane ke pazcAt manuSya adRzya sA ho jAtA thaa| kyoMki vahAM eka gupta dvAra thA / aura vaha kisI ko dikhatA nahIM thA / usa dvAra se bhUgRha meM jAyA jA sakatA thA / aura usa bhUgRha meM AcArya agniputra kI mahAn prayogazAlA thI / AcArya agniputra mAtra bayAlIsa varSa ke the / parantu unakA zarIra sUkhakara lakar3I jaisA ho gayA thaa| dekhane vAle ko lagatA ki yaha koI zveta carma maMDita asthipaMjara mAtra hai / AcArya agniputra magadha ke suprasiddha vaijJAnika Arya gorakSanAtha kI ziSya paraMparA ke eka tejasvI vaijJAnika the / inhoMne pArada aura anya viSa-upaniSadoM ke viSaya meM aneka naye-naye anusaMdhAna kie the| ye sAre anusaMdhAna janatA ke svAsthya ke lie bahuta upayogI siddha hue the 1 magadha ke kucha anyAnya vaijJAnika bhI pArada kI apAra zakti kA anusaMdhAna kara rahe the aura ye sabhI vaijJAnika AcArya agniputra ko rasezvarAcArya kI upAdhi se upamita karate the / itanA hI nahIM, pUrva bhArata ke vaijJAnikoM meM AcArya agniputra mahAn mAne jAte the / inake anusaMdhAna roga nivAraNa aura Arogyavardhana ke lie prasiddha the / agniputra tantra-mantra ke vijJAna meM bhI siddha - hasta the / abhI-abhI inhoMne eka amara dIpaka kA AviSkAra kiyA thA, jo binA bAtI aura tela ke prakAza phailAtA thA / kintu abhI isa dIpaka kI carcA logoM ke kAnoM taka nahIM pahuMca pAyI thI / AcArya abhI isa dIpaka kI aneka khAmiyoM ko nikAlane meM lage the / bhUgRha meM sthita prayogazAlA meM aneka prakAra ke choTe-bar3e khaNDa the / usameM eka khaNDa AcArya agniputra ke lie vizrAma sthala thA / usa khaNDa meM amuka-amuka vyaktiyoM ke atirikta sabakA praveza niSiddha thA / deza - dezAntara se Ane vAle atithiyoM se agniputra bAhara ke khaNDa meM hI milate-julate the / kintu Aja magadhezvara prasenajita svayaM Ae the / aura AcArya agniputra ke paTTadhara AcArya zivakezI ne unheM Adara-satkAra sahita bhUgRha ke cintana khaNDa meM biThAyA thA / Page #31 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 22 alabelI AmrapAlI AcArya agniputra dvArA AviSkRta amaradIpaka cintana-gRha ke eka kone meM rakhA huA thaa| cintana-gRha meM praveza karate hI usa khaNDa meM vyApta bAdalI raMga kI chAyA vAle prakAza se mahArAja cauMke aura unakI dRSTi usa amaradIpaka para jA pdd'ii| dIpaka kA prakAza itanA tIvra aura madhura thA ki dekhane vAle kI AMkheM ghar3I bhara meM hI camakane lagatI thiiN| eka Asana para baiThakara magadhezvara ne AcArya zivakezI se kahA-"kyA AcArya deva ko mere Ane kA patA laga gayA ?" "hAM, mahArAja ! ve abhI eka prayoga kara rahe haiN| use saMpanna kara yahAM AeMge" / zivakezI ne khaa| prasenajita isa Azrama meM pahale bhI aneka bAra A cuke the| kintu unhoMne kabhI aisA dIpaka nahIM dekhA thaa| AcArya kI pratIkSA meM eka ghaTikA bIta gii| isa vicitra dIpaka ko jAnane ke lie unake mana meM aneka prazna ubhre| para ve mauna hI baiThe rhe| aura taba asthikaMkAla ke samAna kSINakAya paraMtu atyanta tejasvI AMkhoM vAle AcArya agniputra cintana-gRha meM praviSTa hue| magadhezvara ne Asana se uThakara praNAma kiyaa| agniputra ne AzIrvAda diyA aura eka ora Asana grahaNa kara liyaa| mRdu hAsya bikherate hue AcArya ne pUchA-"mahArAja ! Apake Akasmika Agamana se mana meM Azcarya ubhara rahA hai|" "AcArya ! Apa jAnate hI haiM ki merA citta jaba azAnta hotA hai taba Apake pAsa calA AtA hUM / jaba kabhI samasyA AtI hai, taba ApakA mArgadarzana hI merA mArga banatA hai" / mahArAja ne gaMbhIra svara meM khaa| AcArya ne haMsate hue pUchA- "devI trailokyasuMdarI to svastha hai na?" "Apa dvArA nirdiSTa auSadha-prayoga ke pazcAt yaha cintA miTa gaI hai| kintu merI anidrA kA kAraNa vahI hai" / prasenajita ne khaa| __"mahArAja ! bur3hApe meM navayauvanA patnI lAnA, ghara meM bAla-vidhavA kA honA, putra kA vipathagAmI honA aura RNI bananA-ye saba anidrA ke kAraNa haiM / devI trailokyasuMdarI ne kyA koI haTha kiyA hai ?" "kintu haTha se bhI eka bhayaMkara bAta huI hai| Apako yAda hogA / lagabhaga sAta varSa pUrva maiM apane dasa putroM ko sAtha lekara AyA thaa| aura una dasa putroM meM se gauravarNa vAle putra zreNika ke mastaka para hAtha rakhakara Apane kahA thA ki yaha bhaviSya meM magadha kA adhipati hogaa|" ___"hAM, mujhe yAda hai| merA bhaviSya-kathana kabhI mithyA nahIM hogaa| kyA rAjakumAra ko kucha huA hai ?" Page #32 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 23 "huA nahIM, kintu hone kI paristhiti paidA ho gaI hai| eka varSa pUrva Apane mujhe upAya batAyA thA / usake anusAra maiMne apane putroM kI parIkSA lI / aura zreNika sabhI meM prabhAvI siddha huA / " "yAda AyA'''Apane to mujhe usa rAjakumAra kA nAma bimbisAra yA kucha aisA hI batAyA thA / " "hAM, AcArya ! zreNika kA hI apara nAma hai biMbisAra / antima parIkSA meM usane dhana, ratna, mukuTa, alaMkAra, azva, hAthI Adi lene se inakAra karate hue kevala mahAbimba nAma kI vINA lenA hI pasanda kiyA thA / yaha dekhakara kulaguru ne usakA nAma biMbisAra rakhA thaa| aba vaha isI nAma se prasiddha hai / " "yuvarAja ne kyA pasanda kiyA thA ?" "navayauvanA nartakI / " "oha !" kahakara AcArya agniputra AMkheM baMdakara vicAramagna ho gaye / pUre khaNDa meM parama zAnti vyApta thI / kevala amaradIpaka kA tejomaya prakAza madhyAhna kI bhrAnti karA rahA thA / kucha samaya taka vicAramagna rahane ke bAda AcArya ne kahA- "mahArAja ! Apa devI trailokyasuMdarI ke viSaya meM kucha kaha rahe the ?" "hAM, maiM aba isI bAta para AtA hUM / Apako jJAta hI hai / pacAsa varSa kI DhalatI avasthA meM maiMne parvatamAlAoM meM ghUmatI huI isa kSatriya kanyA para mugdha hokara vivAha kara liyA thA / aura isa vivAha ke samaya maiMne usake pitA ko vacana diyA thA ki trailokyasuMdarI se utpanna putra magadha kA adhipati hogA / do varSa pazcAt isane eka putra ko janma diyaa| devI ke mana meM prabala AzA jAga uThI / maiM use AzvAsana detA rahA, kintu aba paristhiti bahuta hI vicitra ho gaI hai| mere do jyeSTha putra mRtyu kI goda meM samA gae / aba yuvendra yuvarAja hai / aura phira zreNika yuvarAja bana sakegA / " 1 "tralokya suMdarI ke putra kI bArI kaba AegI ?" " usase to dasa bhAI bar3e haiM / " "oha ! saMbhava hai ki sabhI dasa bar3e bhAiyoM ko akAraNa mRtyu kA bhoga honA par3e / trailokyasuMdarI buddhimAna aura nipuNa haiM / vaha apane putra ke mArga ko niSkaMTaka rakhanA cAhatI haiM, kyoMki vaha samajha cukI haiM ki Apa apane vacana kA pAlana nahIM kara sakeMge / yaha bar3I vicitra paristhiti hai / ApakI kyA icchA hai ?" "mere sabhI putroM meM bimbisAra tejasvI aura yogya hai / vaha kisI bhI upAya se surakSita rahanA cAhie / " " aura devI kI gupta cAla bhI naSTa ho jAnI cAhie ?" Page #33 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 alabelI AmrapAlI _ "hAM, gurudeva ! isalie maiM yahAM AyA huuN| Apa kisI bhI upAya se magadha kI surakSA kreN| mahArAnI trailokyasuMdarI kA putra svabhAva se atyanta krUra hai / vaha bhI abhI solaha varSa kA hI huA hai, parantu vaha surA aura sundarI ke svapna hI dekhatA rahatA hai| aise nAlAyaka ke hAthoM meM magadha kI janatA kA bhaviSya kaise sauMpA jA sakatA hai ?" AcArya agniputra marma bhare hAsya se bole-"mahArAja ! kisI ko bhI vacana dete samaya pUrA vicAra karanA Avazyaka hotA hai| Apa uttama haiM, vIra haiN| kintu kamanIya kAntAoM ke sAtha vyavahAra karane meM Apa apane gaurava ko vismRta karate rahe haiN|" ___ApakI bAta sahI hai| mere jIvana kA yaha bar3A doSa hai| isI doSa ke kAraNa magadha sAmrAjya kA svapna bhI siddha nahIM huaa| vaizAlI gaNataMtra ko pairoM tale rauMdane aura usako dhUla caTAne kI zakti hote hue bhI, maiM kucha nahIM kara skaa| aba to jIvana kA uttarArddha prAraMbha ho gayA hai| magadha kI janatA ko sarvazreSTha saMcAlaka mile, yahI merI kAmanA hai| merI isa kAmanA ko kevala zreNika hI saphala kara sakatA hai aura usake jIvana ko kisI bhI prakAra kI AMca na Aye, isI upAya kI khoja meM maiM Apake pAsa AyA huuN|" "kyA biMbisAra ko vINA atipriya hai ?" "hAM, kintu vaha buddhi, cAturya, zaurya, prabhAva, jJAna Adi meM bhI ajor3a hai| mere anya putroM ko surA aura suMdarI kA nAja hai / isako kevala vINA meM hI AnaMda AtA hai| isake atirikta isameM koI vyasana nahIM hai|" ___"mahArAja! maiMne jo bhaviSyavANI kI hai vaha sahI utregii| sAMpa mare aura lAThI bhI na TUTe, isa dRSTi se Aja maiM eka sundara upAya batAtA hUM" / AcArya ne khaa| "Apa hamezA mere para upakAra karate rahe haiN|" "nahIM, mahArAja ! ApakI chatrachAyA meM maiM rahatA huuN| mere prayogoM meM Apane pracura dhanarAzi dI hai| upakArI to Apa haiM / maiM to kevala Apake kalyANa ke lie kArya karatA huuN"| AcArya agniputra ne bhAva bhare svaroM meM khaa| ____ mahArAja prasenajita AcArya kI bhAvabharI AMkhoM ko dekhate rahe / AcArya ne apane ziSya kI ora saMketa kiyaa| zivakezI bAhara calA gyaa| phira AcArya bole-"mahArAja ! biMbisAra ke hita ke lie Apako kucha kaSTa sahanA hogA !" "saha luuNgaa|" "to ApakI icchA avazya hI pUrI hogii| Apako mAtra eka kAma karanA Page #34 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 25 hai| biMbisAra ko kisI bhI bahAne deza se nirvAsita kara deN| isa kArya meM kisI bhI prakAra kI kRtrimatA na dikhe|" ___ "kyA matalaba ?" "rAnI trailokyasuMdarI ko yaha spaSTa pratIta hone lage ki Apane yaha kArya apane vacana ko nibhAne ke lie kiyA hai aura zreNika ko bhI yaha AbhAsa nahIM honA cAhie ki Apane kRtrima roSa kiyA hai / sabako yaha kadama yathArtha laganA caahie|" prasenajita sthiraSTi se AcArya kI ora dekhate rahe / AcArya ne yojanA ke pariNAma kI bhI jAnakArI dI aura prasenajita kI sArI cintA eka bhavya AzA meM pariNata ho gii| 5. lokyasundarI AcArya agniputra se milakara jaba magadhezvara prasenajita vizAla rAjabhavana meM Ae taba vAdya-maMDalI vividha vAdyoM se prabhAta kA abhinaMdana kara rahI thii| mahArAja prasenajita jaba rAjabhavana se rAtri meM bAhara nikale the, taba yaha dhyAna rakhA gayA thA ki unake gamana kA kisI ko bhI bhAnaM na ho / kintu ardha ghaTikA ke bItane para rAnI trailokyasundarI ne jAna liyA ki mahArAja kahIM bAhara gae haiM / isa rAtri velA meM ve kahAM gae-yaha prazna rAnI ke mana meM ghUma rahA thaa| vaha yaha jAnatI thI ki anyAnya rAniyoM ko batAeM yA nahIM, magadhezvara anyatra jAte samaya use batAkara hI jAte haiN| jaise rAjya bar3A hotA hai, antaHpura vizAla, vaibhava-pracura aura parivAra bar3A hotA hai, vaise hI prazna bhI ananta bana jAte haiN| rAnI railokyasundarI praur3ha avasthA meM thI, kintu usakA zarIra sugaThita, AkarSaka aura svastha hI nahIM thA, para vaha cirayauvanA ke samAna tejasvI aura sundara bhI thii| usakA mUla nAma 'tilakA' thaa| vaha eka garIba kSatriya kI putrI thI / use rAjarAnI kA gaurava aura sukha milegA, isakI kalpanA bhI nahIM kI jA sakatI thii| kintu eka bAra mahArAja prasenajita zikAra ke lie gae aura jaMgala meM bhaTaka ge| vahAM tilakA kA saMyoga milaa| vaha rAjA ke nayanoM meM aura hRdaya meM basa gaI / rAjA ne tatkAla usake sAtha vivAha kara liyaa| aura usase utpanna putra ko rAjagaddI milegI, aisA vacana dekara use rAjabhavana meM le aae| vahAM usakA nAma trailokyasundarI rkhaa| prasenajita ke aura bhI aneka rAniyAM thiiN| kintu usakA kAmAtura mana kevala trailokyasundarI se hI saMtuSTa hotA thaa| isakA pariNAma yaha huA ki rAjabhavana meM trailokyasundarI kA varcasva bar3ha gyaa| usake vacana ko jhelane ke lie mahArAja hI nahIM, maMtrI, dAsa-dAsI tathA anya rAniyAM bhI tatpara rahatI thiiN| Page #35 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 26 alabelI AmrapAlI rAjA jaba bhavana meM AyA taba rAnI trailokyasundarI pratIkSA karate-karate thakakara nIdrAlIna ho gayI thiiN| dAsa-dAsI jAga gae the| praharI mahArAja ko dekhate hI jhuka jhuka kara praNAma karane lge| __ prasenajita trailokyasundarI ke AvAsa kI ora mur3A aura sopAnapaMkti car3hane lgaa| ___ vahAM mahArAnI kI eka paricArikA khar3I thii| mahArAja ne pUchA-"mahAdevI jAgatI hai?" "nahIM, mahArAja ! Apake Akasmika gamana para mahAdevI atyanta cintAtura ho gayI thIM / abhI-abhI ve nidrAdhIna huI haiN| prasenajita binA kucha kahe Age bar3hA aura trailokyasundarI ke zayana-kakSa meM praveza kara kapATa banda kara die| dakSiNa dizA ke vAtAyana ke nikaTa eka vizAla paryaMka thaa| usa para zubhra zayyA bichI huI thii| vaha paryaMka ratnajaTita aura svarNa-maMDita thaa| usa zayanakakSa meM eka dIpaka maMda-maMda jala rahA thaa| usa zubhra zaiyyA para trailokyasundarI so rahI thI, mAno ki mogare ke phUloM kA koI Dhera ho| prasenajita dhIre-dhIre payaMka ke pAsa gyaa| varSoM se mahArAja apanI pipAsA isa sundarI se chipAte rahe haiM, phira bhI isakI zarIra saMgaThanA ko dekhakara ve saba kucha bhUla jAte the| pipAsA jAgRta hotI aura mana pukAra uThatA-yaha atRpti aisI hI banI rahe'' 'kabhI miTe nahIM / pratIkSA kA AnaMda tRpti meM nahIM hotaa| prasenajita paryaMka ke pAsa jAkara mugdha netroM se nidrita rAnI ko dekhatA rhaa| phira usane atisaumyabhAva se rAnI ke kapola para apanA hAtha rakhA aura dhIme se thpthpaayaa| rAnI cauMkakara uThI aura usake muMde netra khula ge| svAmI ko dekhate hI rAnI paryaMka se nIce utarI aura svAmI ke caraNoM meM luDhaka gyii| prasenajita ne usako uThAte hue kahA-"pratidina terA saundarya bar3hatA jA rahA hai|" ____ "yaha svAmI kI kRpAdRSTi kA hI phala hai", aisA kahakara vaha apanA kaMcukI baMdha ThIka karane lgii| trailokyasundarI ne bhagadhezvara se kahA-"Apa binA sUcanA die kala Akasmika DhaMga se kahAM gaye the ?" __"eka prazna samAhita nahIM ho rahA thaa| nIMda ur3a gayI thii| isalie prazna kA samAdhAna pAne AcArya agniputra ke pAsa calA gyaa|" "kyA auSadhi pUrI ho gayI hai ?" Page #36 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 27 "nahIM, auSadhi to chaha mAha taka cala sakatI hai / prazna koI dUsarA hI thaa|" "kyA Apa mujhase prazna chupA rahe haiN"| rAnI ne madhura svaroM meM kahA / jo puruSa vajra ke AghAta se bhI Ahata nahIM hote, ve puruSa nArI kI eka hI madhura muskAna, eka madhura prazna aura AMkha kI caMcalatA se kAMpa uThate haiN| trailokyasundarI eka Asana para baiTha gyii| mahArAja bhI vahIM baiTha gaye / mahArAja bole-"priye ! yAda hai na ki maiMne tujhe eka vacana diyA thA ?" "hAM, kintu isameM cintA jasA kyA hai ?" "devI ! bAhara kI bAteM antaHpura meM praveza nahIM pAtIM ! yuvarAja kI mRtyu ke bAre meM loga kyA kahate haiM, tU nahIM jaantii|" rAnI cauMkI, vaha mauna rhii| rAjA ne kahA- "loga kahate haiM ki rAjya kI khaTapaTa ke kAraNa hI rAjA ne viSa dekara yuvarAja ko mArA hai|" "svAmI ! loga sadA apanI buddhi se paMgu hote haiN"| rAnI ne tatkAla khaa| prasenajita ne rAnI kA hAtha apane hAtha meM lekara kahA-"priye ! terI bAta ThIka hai| para hameM lokApavAda se dUra rahanA caahie| yahI nirApada hai / yahI jJAnIjana sIkha dete haiN|" "yaha to purAnI bAta hai|" / "isIlie samAdhAna DhUMr3hane mujhe jAnA par3A / apane priya kumAra ko magadhAdhipati banAne meM sabhI bhAI sahamata haiN| kevala eka bhAI sahamata nahIM hai|" rAnI cauNkii| usane pUchA-"kauna ?" "biNbisaar|" "zreNika ! yaha to bahuta hI vinIta, zAnta aura sabhI jhaMjhaToM se dUra rahane vAlA hai", rAnI ne khaa| "hAM, sAgara zAnta hotA hai| kintu pRthvI ko jalamagna karane meM usako samaya nahIM lgtaa|" "hAM 'AcArya ne kyA samAdhAna diyA?" "AcArya ne bahuta hI sundara samAdhAna diyA hai| vAstava meM ve mere parama hitaiSI haiM / sAMpa bhI mara jAe aura lAThI bhI na ttuutte|" "kaise ?" "biMbisAra ko kisI bhI bahAne deza se nirvAsita kara denA cAhie" / rAjA ne vizvAsa bhare svara meM khaa| rAnI atyanta hI harSita hokara rAjA kI goda meM sira rakhakara bolI"mahArAja ! bahuta hI uttama mArga hai / loga bhI hama para koI doSAropaNa nahIM Page #37 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 alabelI AmrapAlI kareMge aura hamAre kumAra ke lie bhI mArga sApha ho jaaegaa| Apake vacana kA bhI pAlana ho jaaegaa|" "aura phira merI priyatamA sadA aisI hI prasanna rhegii|"-mhaaraaj ne khaa| rAnI ne donoM hAtha phUloM kI mAlA kI bhAMti rAjA ke gale meM DAla diye| jo puruSa yauvana avasthA ko pUrNa rUpa se pacA nahIM pAte, athavA zarIra-sukha ko hI Atyantika sukha mAna lete haiM ve puruSa uttarAvasthA meM aura adhika pAgala aura unmatta ho jAte haiN| kyoMki yauvana kA astakAla unako cubhatA rahatA hai| aura ve puruSa yauvana kI mAdakatA ko surakSita rakhane ke lie uttejaka aura vAjikaraNa auSadhiyoM kA Azraya lete haiN| jisa avasthA meM tyAma aura saMyama jIvana kA amRta honA cAhie usa avasthA meM bhoga kI agni aura adhika bhabhaka uThatI hai| rAjA prasenajita balavAn, tejasvI aura udAracarita the| unake antaHpura meM zatAdhika rAniyAM thIM aura yauvanamada se madamAtI aneka dAsiyAM bhI thiiN| prntu| __ yathArtha meM yauvana andhA hotA hai| jo isa aMdhepana ko nahIM samajhatA usakI uttarAvasthA andhakAramaya bana jAtI hai| udita hote hue sUrya kI bAla kiraNeM pUrvI vAtAyana se praveza kara rahI thiiN| aura dvAra khaTakhaTAne kI dhvani sunAI pdd'ii| rAnI ne pUchA--"kauna hai ?" "mahAdevI ! mahArAja kumAra Apase milane Ae haiN| ve Apake vizrAma gRha meM ApakI pratIkSA kara rahe haiN|" ___ "ThIka hai..., tU jA / maiM aura mahArAja abhI vahAM A rahe haiM", rAnI ne mukhya paricArikA se khaa| phira rAnI ne mahArAja kI ora dekhakara kahA-"bhAvI magadhezvara ko AzIrvAda dene padhAreM. 'Aja vaizAkha kA prathama dina hai|" "calo", kahakara prasenajita khar3e hue| trailokyasundarI ne apane asta-vyasta vastroM ko ThIka kiyA aura phira donoM khaMDa se bAhara Ae aura rAnI ke vizrAma-gRha meM gaye / rAnI kA eka hI putra, atyanta lAr3a-pyAra meM palA-pusA putra eka Asana para baiThA thA / vaha kucha durbala-sA thaa| usakI AMkheM lAla thiiN| dekhane vAle ko aisA pratIta hotA thA ki isa yuvaka rAjakumAra ne sArI rAta jAgate bitAI hai| ___ mAtA-pitA ko khaMDa meM praviSTa hote dekha, kumAra uThA aura donoM ke caraNoM meM jhuka gyaa| mAtA ne putra ke mastaka para hAtha rakhakara kahA-"vatsa, sau varSa taka jIyo aura samUce bhArata kA rAjya varaNa kro|" Page #38 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 26 magadhezvarane mAtra itanA hI kahA-"putra, sukhI raho, balavAna aura dhRtivAna bno|" rAjakumAra ne mAM se kahA-"mAM eka choTI-sI zikAyata hai|" "bolo, kyA huA ?" "kala bhAMDAgArika ne merA apamAna kara ddaalaa|" "kaise? kyoM?" mahArAja ne puuchaa| "kala maiM bhaMDAragRha meM eka hajAra svarNa mudrAeM lene gayA thaa| bhAMDAgArika ne dene se inkAra kara diyaa|" "manAhI kyoM kI?" rAnI ne puuchaa| bhAMDAgArika ne kahA-"pratimAsa Apako jo svarNa mudrAeM dI jAnI thIM, ve Apako dI jA cukI haiM / aba aura adhika mudrAeM maiM nahIM de sktaa|" ___ mahArAja ne tatkAla kahA--"vatsa ! yaha apamAna nahIM, vyavasthA hai / bhAMDAgArika svataMtra nahIM hotaa| vaha niyamoM kA atikramaNa nahIM kara sktaa| kintu tujhe isa prakAra bhAMDAgArika se mAMgane nahIM jAnA cAhie thaa| koI aisI bAvazyakatA A jAe to tU apanI mAM se mAMga liyA kr|" rAjakumAra mauna rahA aura mAM kI ora dekhane lgaa| mAtA ne apanI mukhya paricArikA se kahA-"hale ! tU kumAra ke sAtha jA aura mere nijI bhaMDAra se ise eka hajAra svarNa mudrAeM dilA de|" rAjakumAra namaskAra kara mukhya paricArikA ke sAtha calA gyaa| mahArAja ne kahA-"priye ! rAjakumAra ko isa prakAra mudrAeM dene se pahale tujhe yaha jAna lenA cAhie ki vaha kisa prayojana se mudrAeM mAMga rahA hai ?" "svAmin ! yaha Apa jaisA hI udAra hai| vizeSataH yaha dAna dene meM hI dhana kA upayoga karatA hai|" mAM ne putra kI tArIpha kii| kintu prasenajita to samajhatA hI thA kI rAjakumAra to yauvana ke prAraMbha se hI bure mitroM kI saMgati meM phaMsa gayA thaa| zarAba, suMdarI aura jue meM vaha pratimAsa hajAroM mudrAeM kharca karatA thaa| kintu rAnI apane putra kA yaha bhayaMkara doSa jAnatI huI bhI nahIM jAna rahI thii| jo mAtA-pitA apanI saMtAna ke prati upekSAvRtti rakhate haiM aura ati lADapyAra kA viSapAna karAte haiM, una mAtA-pitAoM ko bhayaMkara pazcAttApa karanA par3atA hai| aura unheM apanI hI saMtAnoM kI yAtanAoM ko sahanA hotA hai / aura usa samaya unakA hRdaya vidIrNa hokara khaMDa-khaMDa ho jAtA hai| rAnI ne kahA- "svAmin ! Apa apane upAya kI kriyAnviti kaise kareMge?" "kucha tarakIba nikAlanI hogI / mere sAmane samasyA yaha hai ki isa prazna ko Page #39 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 30 alabelI AmrapAlI maiM tere atirikta kisI ko nahIM batA sktaa| kisI se mArgadarzana bhI nahIM le sktaa|" rAjA ne gaMbhIra hokara khaa| rAnI ko pUrA vizvAsa ho gayA thA ki rAjA ne yaha upAya pUrA soca-samajha kara niIta kiyA hai| vaha bolI-"Apa nizcita rheN| eka Adha saptAha ke bAda hI maiM ApakI yaha cintA dUra kara skeNgii|" ___ "tere buddhi gaurava ke prati mere mana meM aTUTa vizvAsa hai / kintu yaha kArya aisA hai ki prAsAda kI dIvAroM ko bhI isakI gaMdha nahIM AnI cAhie / aura biMbisAra atyanta buddhimAn hai / isako to isakI kalpanA bhI nahIM AnI caahie|" "isIlie to maiMne eka saptAha kA samaya mAMgA hai| kintu isa prakAra dezATana ke lie bhejane meM eka bhaya to banA hI rhegaa|" "kasA bhaya ?" rAjA ne puuchaa| rAnI bolI-"yadi deza se nirvAsita ho jAne ke pazcAt biMbisAra apane adhikAra ke lie prayatna kare to...?" "vaha prayatna niSphala hogA, kyoMki jisako niSkAsita kiyA jAtA hai usake sAre adhikAra china jAte haiM, samApta ho jAte haiN|" "taba to ApakI yaha yukti saphala hogii|", kahakara rAnI railokyasundarI khar3I huI aura bolI- "kRpAvatAra, Apa sArI rAta jAgate rahe haiN| aba Apa snAna Adi se nivRtta hokara kucha vizrAma kreN|" "tU bhI snAnagRha meM jaa|" kahakara prasenajita khar3A huaa| 6. janapadakalyANI kA abhiSeka kala vaisAkha kRSNA tIja kA sUrya udita hogA aura bhArata kI sarvazreSTha sundarI AmrapAlI janapada kalyANI ke rUpa meM pratiSThita hogii| yaha bAta pUre bhArata meM phaila cukI thii| logoM meM utsava aura rUpa ko dekhane kI lAlasA hajAroM varSoM se hai| pIr3hiyAM samApta ho jAtI haiM, kintu utsava aura rUpa ko nirakhane kI tamannA kabhI samApta nahIM hotii| vaizAlI gaNatantra ke samasta janapada se hajAroM-hajAroM nara-nArI vaizAlI meM ekatrita ho cuke the| anyAnya janapadoM ke nAgarika bhI bar3I saMkhyA meM A gae the| ___ eka to AmrapAlI ke rUpa-saurabha ke viSaya meM aneka bAteM pracalita ho cukI thiiN| unameM bhI, AmrapAlI ne gaNasabhA ko stabdha kara apanI tInoM zarte maMjUra karA lIM, yaha bAta AsapAsa ke janapadoM meM vismaya paidA kara rahI thii| rAjagRha, zrAvastI, kauzAMbI Adi nagaroM se hajAroM loga vahAM A gae the| Page #40 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 31 vaizAlI ke do upanagara the, kSatriya kuMDagrAma aura brAhmaNa kuMDagrAma / vahAM ke loga pUrI taiyArI ke sAtha utsava kI pratIkSA kara rahe the| licchavI navayuvakoM ke mana meM eka AzA prakaTa huI thI ki kala se devI AmrapAlI janapadakalyANI ke pada para aaegii| isakA artha hai vaha sabakI ho jAegI / usakA nRtya, saMgIta aura hAsya sabake lie sulabha hogaa| usake saptabhauma prAsAda meM binA kisI rukAvaTa ke AyA-jAyA jA skegaa| usake kaTAkSoM se Ahata hokara jIvana kA Ananda lene kA avasara milegaa| kSatriya kuMDagrAma ke adhipati siddhArtha ke bar3e putra nandIvardhana apane aneka sAthiyoM ke sAtha ceTaka ke rAjamahaloM meM A pahuMce the| unako isa utsava meM bhAga lenA anivArya thaa| AmrapAlI hone vAle utsava kI pUrI taiyArI meM lagI huI thii| sabase pahale usane apane prAsAda meM bhArata kI bejor3a aura bhavya vAdya maNDalI taiyAra kI thii| pUrva bhArata ke prakhyAta vINAvAdaka AcArya padyanAbha vahAM the, unakI avasthA paiMtAlIsa varSa kI thii| AcArya induzekhara vINAvAdaka ke rUpa meM niyukta the| unakI bAMsurI pUrva bhArata ko maMtra-mugdha kara cukI thii| ve cAlIsa varSa ke the| kaliMga ke suprasiddha mRdaMgavAdaka, AcArya ilAvardhana bhI devI AmrapAlI ke nimantraNa para vahAM A pahuMce the / ve pacAsa varSa ke the| kAMsyavAdyoM meM niSNAta AcArya mAghaputra aura kASThavAdyoM ke saMyojaka AcArya kirAtArjuna-ye bhI vAdya maNDalI ke sAtha jur3a gaye the| inake atirikta aneka saha vAdyakAra bhI vahAM niyukta the| nRtya-bhUmi ke niyojaka AcArya bhadramukha ke ziSya Arya haribhadra A gae the| campAnagarI se bhASkaravaraNa nAma ke rasa kavi bhI A phuNce| inake kAvya manuSya ke prANoM meM rasa bharane vAle aura yauvana kI unmattatA paidA karane vAle the| devI AmrapAlI jAnatI thI ki usake janapadakalyANI banane ke bAda aneka yuvaka rUpa aura yauvana kI pyAsa bujhAne ke lie vahAM aaeNge| kisI ko rokA nahIM jA skegaa| aneka vyakti kevala saMgIta aura nRtya ke zaukIna bhI aaeNge| isalie AmrapAlI ne vaizAlI kI sarvottama nartakiyoM meM se sAta-ATha nartakiyoM ko apane bhavana meM rakha liyaa| ve sArI nartakiyAM solaha se ikkIsa varSa kI avasthA vAlI thiiN| rAta kA pahalA prhr| AmrapAlI zayyA para leTa gyii| nIMda nahIM A rahI thii| use gaNatantra kA dRzya yAda ho aayaa| socA, mujhe janapadakalyANI nahIM bananA caahie| kisI bhI upAya se isase chuTakArA mila jAe to acchA / para aba kyA ho ? gaNatantra Page #41 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 32 alabelI AmrapAlI merI koI bhI zarta mAnya kare, yaha sthiti nahIM thii| phira bhI usane zarte mAnya kI haiN| jisa maMgala puSkaraNI meM snAna karane kA adhikAra kisI bhI nArI ko nahIM hai, vahAM merA abhiSeka hogaa| eka rAjyasattA ke samAna sattA prApta hogI / yaha saba. isalie ki vaizAlI ke yuvaka lar3eM nhiiN| kyA vaizAlI ke kalyANa ke lie aisA kiyA gayA hai ? nahIM nahIM. 'isakA rahasya kucha aura hai| rAta ghiratI jA rahI thii| noMda nahIM A rahI thii| madhya rAtri ke bAda vaha nidrAdhIna haI aura nidrAdevI kI goda meM aThakheliyAM karane lgii| dUsare din| uSA kI svarNima AbhA dharatI para phaile, usase pUrva hI AmrapAlI pitA ko namaskAra kara, mAM ke citra ko vaMdanA kara prAMgaNa meM khar3e ratha ke pAsa A gii| pitA mahAnAma putrI ko vidA karane nIce aayaa| usake prANa yaha jAnakara sUkha gae ki usakI priya putrI AmrapAlI janapadakalyANI bana rahI hai| putrI kisI rAjagharAne meM rAjamahiSI hogI, aisI AzA usake mana meM thii| jaba manuSya kI AzA para pAnI phira jAtA hai taba usakA hRdaya TUTakara Tukar3e. Tukar3e ho jAtA hai| sajala nayana liye AmrapAlI ratha meM baitthii| usakA ratha gatimAna huaa| sAtha-hI-sAtha pacIsa aura ratha vahAM se cala par3e jinameM AmrapAlI kI paricArikAeM aura anya sAmagrI thii| vaMzAlI se puSkaraNI taka kA sArA mArga logoM se khacAkhaca bharA thaa| makAnoM kI chata para hajAroM nara-nArI aura bacce jayanAda kara rahe the| usa jayanAda ke bIca AmrapAlI puSkaraNI ke pAsa jA phuNcii| siMhanAyaka aura aneka rAjapuruSa vahAM the| siMhanAyaka ne puSkaraNI meM abhiSeka karane kI sArI vidhi use batA dii| siMha ne pUchA-"beTI ! tujhe namaskAra mahAmaMtra AtA hai ?" "haa..|" "to namaskAra mahAmantra kA sAta bAra smaraNa kara tujhe puSkaraNI meM abhiSeka karanA hai|" AmrapAlI ne svIkArokti meM sira hilAyA / pUrNa vidhi-vidhAna ke anusAra AmrapAlI ne puSkaraNI meM snAna kiyaa| bAhara nikalakara usane svaccha vastra dhAraNa kie aura eka vizAla vaTavRkSa ke nIce bane cabUtare para eka Asana lagA liyaa| vahAM vaha pUrvAbhimukha baiThI aura apane iSTadeva ahaMta kA smaraNa karane lgii| lagabhaga eka ghar3I taka smaraNa karane ke pazcAt vaha uThI aura bAhara aaii| AmrapAlI saptaraMgI vastroM aura sundara AbhUSaNoM se sajjita ho cukI Page #42 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 33 thii| usakA rUpa aura lAvaNya lAkha gunA prakaTa ho rahA thaa| vaha svarNa rapa meM baiTha gii| do paricArikAeM donoM ora se caMvara DulAne lgiiN| logoM ne dekhaa| rUpa aura lAvaNya se unakI AMkheM cuMdhiyA gyiiN| unakA utsAha sataguNita ho gyaa| ve pukAra uThe... "janapadakalyANI kI jaya / " "vaizAlI kI jy|" "AmrapAlI kI jaya / " AmrapAlI janapadakalyANI ke rUpa meM pratiSThita ho gaI thii| bAja baisAkha mahIne kA tIsarA dina thaa| zobhAyAtrA niyata sthAnoM se gujaratI huI saptabhauma prAsAda para jA phuNcii| AmrapAlI ne apane nivAsa sthAna meM praveza kiyaa| use lagA ki yaha saptabhauma prAsAda devaramaNIya aura sundaratama hai| __ kala rAta taka AmrapAlI mahAnAma kI putrI thii| vaizAlI kI vaha lADalI kanyA thI / Aja yaha janapadakalyANI bana gaI thii| hajAroM loga vahAM Ane-jAne lge| kala rAta taka AmrapAlI ke hAsya ko dekhanA azobhana mAnA jAtA thaa| Aja usake hAsya jhelane ke lie hajAroM raMgIle puruSa A-jA rahe the| Ane vAle kucha logoM meM koI usake hAtha se madirA pIne kI yAcanA karegA koI nayanakaTAkSa se ghAyala honA saubhAgya mAnegA, koI nRtya ke prakAra meM DUba jAnA cAhegA, koI eka gIta sunane ke lie pAgala hogA aura koI AmrapAlI ke madabhare yauvana se pyAsa bujhAne ke lie Akula-vyAkula hogaa| kaisI paMcaraMgI duniyA ke bIca aba AmrapAlI ko rahanA hogA! zizirA aura mAdhavikA--ye do paricArikAeM AmrapAlI kI vizeSa kRpApAtra thiiN| rAta kA pahalA prhr| zizirA ne Akara devI ko sUcanA dI--"devi ! mahAbalAdhikRta ke patra mahArAja kumAra zrI padmaketu Ae haiN|" "kyoM ?" devI ne puuchaa| "koI mahattva kI bAta karanA cAhate haiN|" "acchA, kyA ve navajavAna haiM ?" "hAM, devi !... / " "samajha gii| navayuvakoM ke mana meM kyA mahattva kI bAta hotI hai, tU nahIM jAnatI / acchA, tUjA unheM yahAM le A / maiM bhojana se nivRtta hokara AtI huuN|" Page #43 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 34 alabelI AmrapAlI lagabhaga eka-Adha ghaTikA ke pazcAt bhojana kArya se nivRtta hokara AmrapAlI vahAM vizrAmagRha meM aaii| AmrapAlI ko dekhate hI padmaketu khar3A ho gyaa| AmrapAlI ne Ate hI pUchA-"AyuSman / kuzala haiM ?" "hAM, devi ! Apa?" "maiM svastha hUM / Apa kisI mahattva ke kArya ke lie..." "jI hAM..." "kyA AjJA hai", devI ne kahA / "oha devi ! Apako yaha kalpanA bhI nahIM hogI ki maiM ApakA pujArI huuN|" AmrapAlI ne muskarAte hue kahA- "vaizAlI kA pUrA yuvAvarga janapadakalyANI kA pujArI hI hai|" padmaketu vicAra meM par3a gayA ki vaha kyA khe| itane meM hI AmrapAlI bola par3I-"kyA Apa yahI mahattva kI bAta karane Ae the?" "devi ! Apake darzanoM se maiM dhanya huaa| janapadakalyANI ke niyamoM ke anusAra..." bIca meM hI AmrapAlI bolI-"nRtya-saMgIta kA kAryakrama to eka saptAha ke bAda prArambha hogaa|" "maiM isalie nahIM AyA huuN| niyamoM ke anusAra maiM eka hajAra svarNa mudrAeM lekara AyA huuN| merA prayojana hai ki Aja kI rAta ko maiM Apake sAtha Anandamaya bnaauuN|" - AmrapAlI vyaMgyapUrNa hAsya bikheratI huI bolI--"kSamA kreN| merI rAta bahuta mUlyavAna hai / maiM usakI surakSA karanA cAhatI huuN|" / "eka hajAra svarNa mudrAeM nirdhArita haiN|" "maiM yaha jAnatI huuN|" "to kyA mere se pahale bhI koI bhAgyazAlI...?" "maiM svayaM aise bhAgya se vaMcita rahanA cAhatI huuN|" AmrapAlI ne khaa| "kyoM ?" "janapadakalyANI rUpAjIvA nahIM hotii|" "Apa satya kaha rahI haiM / janapadakalyANI to vaizAlI kI mAdhurI hai / " "mAdhurI dekhane ke lie hotI hai, lUTane ke lie nhiiN|" "maiM lUTane ke lie to nahIM aayaa|" "Apa eka sahasra mudrAeM kyoM kharca rahe haiM ?" Page #44 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 35 "Apake sahavAsa se amara banane, dhanya banane ke lie", bhAvAveza meM padmaketu bola utthaa| "eka rAta meM amara nahIM huA jA sakatA, rAjakumAra ! pujArI kA kAma hai vaha niSkAma pUjA kare, upabhoga kI lAlasA na rkhe|" "to phira merI AzA / " "mitra ! aisI AzA kI saMpUrti vasaMta bAjAra meM ho sakatI hai| vahAM rUpa, yauvana aura mana saba bikate haiM, lUTe jAte haiM / " AmrapAlI uThI aura padmaketu kI ora dekhakara bolI-"mahArAjakumAra ! kSamA kreN|" vaha andara calI gyii| zizirA ne padmaketu kI ora dekhakara kahA "mahArAjakumAra !" "huuN|" kahakara padmaketu khar3A ho gayA / 7. vINA kI sAdhanA eka saptAha bIta cukA thA, kintu rAnI trailokyasundarI biMbisAra ko deza se nirvAsita karane kA koI SaDyantra nahIM kara skii| pUrA baisAkha bIta gayA, parantu koI upAya hastagata nahIM huaa| rAjaputra biMbisAra rAjagRha se cAlIsa kosa dUra jitArI sanniveza meM vINA kI antima sAdhanA pUrI karane gayA thaa| vahAM AcArya kArtika rahate the| ve usa samaya ke mahAn vINAvAdaka mAne jAte the| unhoMne Aja taka aneka ziSyoM ko vINAvAdana meM niSNAta banA diyA thaa| kintu unako apanI vidyA kI pUrNatA kevala do ziSyoM meM dIkha rahI thii| eka thA vatsa deza kA rAjA udayana aura dUsarA thA magadhezvara kA priya rAjakumAra biMbisAra / / mahArAja udayana aura biMbisAra-donoM tInoM grAmoM se vINA-vAdana kara sakate the| ve isameM siddhahasta the| vatsarAja udayana ke vINAvAdana se saMtuSTa hokara, mugdha hokara, gandharvo ne unako AkAzagAminI vidyA dI thii| eka dina bibisAra apane guru kArtika ko sAtha le sanniveza se eka kosa kI dUrI para eka TekarI para gyaa| vahAM eka sarasvatI kA mandira thaa| mandira jIrNa-zIrNa ho cukA thA / para sarasvatI kI pratimA atyanta saumya, manohara aura apUrva thii| ___mandira meM pahuMcane ke bAda kArtika ne kahA- 'vatsavI ! bhagavatI devI sarasvatI kI kRpA se tU vINAvAdana kA gUr3ha rahasya aura devIjJAna kA sarvazreSTha jAnakAra huA hai / devI ko namaskAra kara tU apanI vINA para apanI siddhi ko Page #45 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 36 alabelI AmrapAlI abhivyakti de aura tInoM grAmoM para vINAvAdinI devI sarasvatI kI ArAdhanA kr|" biMbisAra ne apanI mahAbiMba vINA ko eka ora rkhaa| guru ko pahale namaskAra kara, phira devI sarasvatI kI pratimA ke samakSa tIna bAra bhUmi para sira TikAkara namaskAra kiyaa| AcArya kArtika eka ora baiTha gye| biMbisAra ne apanI vINA hAtha meM lI; mana meM devI sarasvatI kA smaraNa kara suhAsinI vigraha kI ora dekhaa| goghRta kA eka dIpaka jala rahA thaa| phira bhI devI kI mUrti prakAzamaya bana gaI thii| unnIsa varSa kA rAjakumAra biMbisAra kucha hI samaya meM vINA kA svaramilAna kara sarasvatI devI kI priya rAga 'vAgezvarI' kI ArAdhanA karane lgaa| rAtri kA dUsarA prahara bIta gyaa| manthara gati se vINA ke tAroM para nAcatA huA vAgezvarI rAga sampUrNa nIrava vana pradeza meM phaila gyaa| mRdaMga para tAla dene vAle vAdya kI koI AvazyakatA nahIM thI, kyoMki mahAbiMba vINA se tAla svayaM jAgRta hokara bAhara AtA thaa| siddha vINAvAdaka tAla se baMdhA huA nahIM hotA, tAla usase baMdhA huA hotA hai| biMbisAra eka ghaTikA paryanta eka hI grAma para rAga ko maMthara gati se calAtA madhya rAtri ke samaya usane vINA para do grAma prArambha kie / vAtAvaraNa Ananda se taraMgita ho gyaa| yaha sarasvatI kA racA huA svatantra rAga thA / jaba yaha rAga madhyama laya meM pAyA taba samagra vAtAvaraNa rasa se tara-batara ho gyaa| AcArya kArtika harSa-vibhora ho rahe the| apane ziSya ke kauzala para ve sAtvika ullAsa se bhara gye| unake hRdaya se ajasra dhanyavAda kI varSA hone lgii| tIsare prahara kI do ghaTikAeM zeSa thiiN| rAtri kA uttarakAla prArambha ho cukA thA aura biMbisAra kI siddhi tInoM grAmoM para mUrta ho gii| bibisAra usa samaya apane Apako bhUla gayA thaa| jaba taka siddha sAdhaka' sAdhanA meM apanA astitva vismRta nahIM kara detA taba taka siddhi kI sArthakatA nahIM hotii| vINA para do grAmoM ko jhaMkRta karane vAle alpa hote haiM, taba tIna grAmoM ko sAdhane vAle sAdhaka kI to bAta hI kyA? Page #46 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 37 vINA para eka grAma kI drutalaya ko bajAnA bhI kaThina hotA hai, vahAM biMbisAra tInoM grAmoM para druta-atidruta laya bajA rahA thaa| kArtika svAmI ne kahA-"vatsa ! vINA ke tInoM grAmoM kI sAdhanA terI dAsI bana gaI hai| yaha devI vAditra tujhe sadA preraNA aura bala detA rhegaa| merA AzIrvAda hai ki terI kIrti sUrya ke samAna cmkegii| ziSya ne guru caraNoM ko pakar3a liyaa| rAtri kA cauthA prahara cala rahA thaa| ve mandira se bAhara Ae aura jaba ve apanI kuTIra meM pahuMce taba pakSI kalarava karane laga gae the| prAtaH biMbisAra guru kA AzIrvAda le apane azva para baiThakara rAjabhavana kI ora cala pdd'aa| rAnI trailokyasundarI ne eka SaDyantra DhUMDha liyA thaa| yaha upAya rAjA ko bhI jaMca gayA thaa| kucha varSa pUrva hI yaha rAjAjJA pracArita kI gaI thI ki jisake bhavana meM Aga lagegI usako magadha kI sImA se bAhara bheja diyA jaaegaa| jaba magadha kI rAjadhAnI kuzAgrapura thI, taba yadA-kadA gharoM meM Aga laga jAtI thii| phalasvarUpa rAjA ko bhArI hAni hotI thii| Aga lagane kA kAraNa pratyakSa nahIM thaa| parantu yaha mAnA gayA thA ki bhavanoM meM rahane vAle naukaracAkara hI isake lie jimmedAra haiN| isa AjJA ke pracArita hone ke lagabhaga eka mAha bAda yaha upadrava zAnta ho gayA thaa| deza-niSkAsana ke bhaya se bhavanavAsI satarka ho gae the| kintu eka bAra mahArAja prasenajita ke rAjamahala meM Aga laga gayI thI aura taba unhoMne kuzAgrapura se nikalakara rAjagRha nagarI kA nirmANa kiyA thaa| rAnI trailokyasundarI kI yaha yojanA rAjA ke mana ko bhA gaI thI vaha zreNika ke Agamana kI bATa dekhane lgii| biMbisAra kI mAM jaina mata kI upAsikA thii| isalie dUsare rAjakumAroM kI apekSA zreNika ke saMskAra uttama the| vaha saMskArI yaa| kintu use mAM kA mamatva bahuta dinoM taka nahIM milA aura mAM eka dina acAnaka cala bsii| phira bhI mAM ke saMskAra usameM uttarottara bar3hate ge| trailokyasundarI kA lADalA ekAkI putra durdama abhI kizora avasthA meM thaa| para vaha madirAM aura cUta ke vyasana se grasta thA / usakI paricaryA ke lie usakI mAM ne dasa rUpavatI dAsiyoM ko niyukta kiyA thaa| mAM ko yaha kalpanA bhI nahIM thI ki jahAM rUpa hotA hai vahAM Aga bhI hotI hai aura yadi yauvana kA Page #47 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 35 alabelI AmrapAlI prArambha usa Aga ko jhela nahIM sakatA to vyakti kA jIvana naSTa ho jAtA hai / anyAnya rAjakumAra bhI maMreya ke pujArI the / biMbisAra mAtA ke saMskAroM ke kAraNa ina vyasanoM se baca gayA thA / zreNika gurucaraNoM se calakara sIdhA pitA ke pAsa gayA, caraNoM meM namaskAra kiyA aura apanI sAdhanA kI bAta btaaii| prasenajita putra kI siddhi para prasanna huA aura bolA -- " vatsa ! gurudakSiNA ke rUpa meM dasa sahasra svarNamudrAeM, pozAka aura muktAmAlA AcArya ko bheMTa kara denA / " fafasAra ne prasannadRSTi se pitA kI ora dekhA / usa samaya trailokyasundarI kI eka vizvasta dAsI vahAM se daur3I aura rAnI ke pAsa pahuMcakara kahA - "mahAdevI ! kumAra zreNika A gae haiN|" usa samaya rAnI apanI vizvasta sakhI se bAta kara rahI thI / zreNika ke Agamana kI sUcanA pAkara rAnI ne apanI sakhI se kahA--"aba tujhe jo karanA hai usakI ora dhyAna lagA / " "Apa nizcinta rheN| Aja rAta ko hI maiM / " ... "sAvadhAna rahanA / kisI ko isa ghaTanA ke kAraNa kI kalpanA bhI nahIM honI cAhie / " "mahAdevi ! maiM kisI kacce guru kI ziSyA nahIM hUM / " rAnI prasannatA se jhUma uThI / para use yaha jJAta nahIM thA ki jo dUsaroM kA aniSTa karanA cAhatA hai, vaha sabase pahale apane aniSTa ko nyautA detA hai / gaDDhA khodane vAlA, sabase pahale svayaM usa gaDDhe meM giratA hai / 8. Aga laga gaI rAtri kA prathama prahara bIta cukA thaa| magadhezvara bhojana Adi se nivRtta hokara apane maMtraNA gRha meM apane mantriyoM ke sAtha carcA-vicAraNA kara rahe the / carcA kA mukhya viSaya thA- magadha aura vaizAlI ke madhya gaMgA ke taTa se dasa koza kI dUrI para eka vana- pradeza thA / vaha atyanta saghana aura choTI-choTI pahAr3iyoM se samRddha thA / vizeSa bAta yaha thI ki usa vana- pradeza para rAkSasarAja zaMbuka kA Adhipatya thA / usa vana- pradeza ko loga zaMbuka vana kahane lage / vaha zaMbuka kucheka rAkSasa parivAroM ke sAtha madhya meM sthita parvatIya kSetra meM rahatA thA / vaha atyanta parAkramI aura zakti sampanna thaa| zaMbuka kI Ayu 50 varSa kI thii| zaMbuka kI sAdhanA bhI bhavya thI / AsapAsa ke rAjya vAloM ne usako parAjita karane ke aneka prayatna kie, para saba vyartha, kyoMki zaMbuka ke mAyAvI yuddha ke samakSa koI nahIM Tika pAtA thaa| zaMbuka apanI sImA se santuSTa thaa| vaha sImA ko bar3hAnA Page #48 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 36 nahIM cAhatA thA aura sAtha-hI-sAtha apanI sImA ko ghaTAnA bhI nahIM cAhatA thA / isa vana- pradeza meM svarNa, vajra, nIlama aura mANikya kI khAneM thIM / isalie sabhI anyAnya rAjya isako hastagata karanA cAhate the| kyoMki isakI prApti unake rAjya kI samRddhi kA kAraNa bana sakatI thI / ina do hajAra varSoM meM rAkSasa jAti ko naSTa karane kA bAra-bAra prayAsa hotA rahA aura rAkSasa jAti lagabhaga naSTa ho cukI thI / kucheka rAkSasa rAjA dakSiNa meM cale gae / pUrva bhArata meM kevala zaMbuka hI rAkSasarAja ke rUpa meM zAsana kara rahA thA / vaha kevala apanI jAti ke bace logoM kI rakSA karane meM rasa letA thA / vaha kisI rAjya para AkramaNa nahIM karatA thaa| kyoMki vaha jAnatA thA ki usake pUrvaja lar3a-lar3a kara hI vinaSTa hue haiN| zaMbuka apanI paramparAgata aneka vidyAoM kA dhanI thaa| usake pAsa devI kI siddhi thI aura vaha apane choTe se vana- pradeza meM zAnti se raha rahA thA / zaMbuka vana meM praveza karane vAlA koI bhI manuSya jIvita nahIM nikala pAtA thA / isa prakAra hajAroM vyakti zaMbuka vana meM mRtyu ko prApta ho jAte the / koI hI vahAM se jIvita nahIM nikala pAtA thA / rAjA prasenajita isa pradeza ko prApta kara logoM ko nirbhaya banAnA cAhate the / unhoMne do bAra isa para AkramaNa bhI kiyA para burI taraha parAjita hokara palAyana karanA par3A / isa zaMbuka vana ko kaise prApta kiyA jAe, isa viSaya para ve maMtraNAgRha meM vicAra karane baiThe the / jaba maMtraNA gRha meM yaha carcA cala rahI thI, ThIka usI samaya rAnI trailokyasundarI ke bhavana meM rAnI kI sakhI zyAmAMgI A pahuMcI / rAnI trailokyasundarI ne apane vivAha ke samaya vana-vistAra se apanI sakhI ke rUpa meM zyAmA ko sAtha le AI thI / vaha sakhI cAlIsa varSa kI praur3ha nArI thI aura jaisA nAma vaisA hI guNa thA usameM / trailokyasundarI kI yaha pramukha parAmarzadAtrI aura kisI bhI prakAra kA kAma karane meM nipuNa thii| vaha vahIM rAjabhavana meM eka choTe makAna meM rahatI thI / zyAmA ko dekhate hI rAnI cauMka kara bolI - " zyAmA ! itanA vilamba kaise ?" "vilamba nahIM huA hai devi ! ApakA kAma kara diyA hai / merA dAsa vaha kAma saralatA se kara degaa| kisI ko kucha patA bhI nahIM laga sakegA aura vaha zreNika kumAra ke bhavana meM Aga lagA degA / " "kaba hogA yaha kAma ?" " Aja yA kala hI / " Page #49 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI "kyA kala hI ?" "hAM, vilamba karanA zreyaskara nahIM hogA / " "acchA, tU jaisA socatI hai vaisA hI karanA / sAvadhAnI baratanA / ' "hAM, devi ! pUrI sAvadhAnI rhegii| Apa nizcita raheM / " rAnI trailokyasundarI tatkAla uThI aura apanI peTikA meM se svarNa mudrAoM kI do thailiyAM nikAlakara zyAmA ke hAtha meM de diiN| zyAmA ne donoM theliyoM ko grahaNa karate hue kahA- "merA dAsa inase atyadhika santuSTa ho jAegA / " 40 lokya sundarI ne paricArikA ko bulAne ke lie tAlI bajAI / kucha hI kSaNoM meM mukhya paricArikA upasthita ho gaI / rAnI ne maireya lAne kI AjJA dI / dAsI praNAma kara calI gayI / rAta kA dUsarA prahara cala rahA thA / uttama maMreya ke do svarNa pAtra lekara paricArikA tatkAla A gayI / donoM sakhiyoM ne mereya kA pAna kiyaa| zyAmA calI gyii| rAnI apane zayana kakSa meM A gayI / usI samaya magadhezvara apanI prANapriyA ke khaMDa meM upasthita hue / rAnI jAgatI huI paryaMka para so rahI thI / kintu vRddha pati ke padacApa sunakara usane apanI AMkheM banda kara lIM / mahArAja paryaMka ke pAsa Akara bole - "priye...|" "oha !" kahakara rAnI har3abar3A kara uThI / "Aja itanI zIghra kaise so gayI ?" prasenajita ne pUchA / "maiM to ApakI hI pratIkSA kara rahI thI, itane meM nIMda kA eka jhoMkA A A gayA / " "are, vaha auSadha to lA / " rAnI tatkAla palaMga se nIce utarI aura eka peTikA kI ora gayI / mahArAja prasenajita ne apane mukuTa ko eka tripadI para aura uttarIya ko eka ora rakhA aura apane hAthoM se ratnajaTita bAjUbanda kholane lage / rAnI trailokyasundarI eka zukti meM rakhI huI auSadha le AyI / vaha sarasoM dAne jitanI bar3I thii| sAtha meM vaha dUdha se bharA eka svarNa kaTorA bhI lAyI / mahArAja ne usa golI ko muMha meM rakhA aura dugdhapAna kara liyA / rAnI ne pUchA - " Aja maMtraNAgRha meM kyA kiyA ?" " zaMbuka vana kI carcA / " "kyA mantrigaNa aura mahAbalAdhikRta zaMbuka rAkSasa para AkramaNa karane meM sahamata hue|" Page #50 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 41 "nhiiN|" "taba to yaha kArya rAjakumAra durdama ko hI karanA pdd'egaa| mujhe vizvAsa hai ki durdama rAjakumAra avazya hI rAkSasarAja zaMbuka kA vadha karane meM saphala hogA", rAnI ne khaa| auSadha kA prabhAva prasenajita ke raktANuoM meM prArambha ho cukA thaa| ve palaMga para baiThate hue bole-"mujhe bhI aisA hI vizvAsa hai / durdama meM apane nizcita kArya ko karane kI dhuna hai / vaha mantriyoM kI salAha para vizeSa dhyAna nahIM detaa| do-cAra varSoM ke pazcAt use hI to yaha rAjya sauMpanA hai|" rAnI palaMga para baiThatI huI bolI-"mahArAja ! zreNika ko deza se niSkAsita karane ke kArya ke upAya kI kriyAnviti kala madhya rAtri meM hogii|" "kala hI? itanI jaldI ?" "hAM, vilamba ucita nahIM hogaa|" "priye ! terI buddhi ke sAmane sAre mantrI bhI phIke haiM"-kahakara prasenajita ne rAnI kA hAtha pkdd'aa| mauSadhi kA prabhAva prArambha ho gayA thaa| manuSya ko auSadhi khAkara yauvana kA abhinaya karanA par3e to isase aura bar3A abhizApa kyA ho sakatA hai| kintu kAmazakti andhI hotI hai| vaha 'becArI' hone para bhI bhayaMkara hotI hai| aneka muni bhI kAmajit nahIM ho sake / yaha kAmazakti aneka ghora tapasviyoM ke tapa ko pAtAla pahuMcA kara hI kRtArtha hotI hai| kAmarAga ke svarUpa kA pUrA-pUrA bhAna hone para bhI manuSya isI meM tRpti mAnatA hai| zyAmA ne rAnI ke samakSa jisa dAsa kA jikra kiyA thA, vaha vAstava meM usakA dAsa nahIM thA, usakI zArIrika kSudhA ko zAnta karane kA sAdhana thaa| zyAmA usakI surakSA sAvacetI se karatI thii| vaha dAsa bhI zyAmA ke pratyeka kArya ko karane meM tatpara rahatA thaa| dAsa ko uttama bhojana milatA, maireya milatA aura vilAsa bhI miltaa| eka dAsa ko isase adhika aura kyA cAhie ? aura jaba zyAmA yahAM AyI thI taba vaha apane pati ke sAtha thii| pati becArA do varSa kuzAgrapura meM rahane ke pazcAt mRtyu kA bhoga bana gayA thaa| usa samaya zyAmA pUre yauvana se madamAtI thii| vaha rAjamahiSI kI prItipAtra sakhI thii| sakhI se jo rAnI cAhatI vaha mila jAtA thaa| hAM, isakA varNa gehuMA thA para isake yauvana kA AkarSaNa kama nahIM thaa| isakA zarIra sugaThita, Anana kamanIya aura AMkheM kAmamada se bharI pUrI thiiN| Page #51 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 42 alabelI AmrapAlI aura pati kI mRtyu ke pazcAt zyAmA ne apane eka samavayaska dAsa ko apanI zayyA kA sAthI banA liyA thaa| kaMgAla dAsa apane Apako dhanya-dhanya mAnane lgaa| dUsare dina saMdhyA ke samaya zyAmA rAnI trailokyasundarI ke pAsa aayii| usa samaya rAnI snAnagRha meM thii| vaha atyanta prasanna aura harSita thI, kyoMki apane ikalaute lAr3ale rAjakumAra ko magadha kA adhipati banAne kA svapna Aja siddhi kI ora agrasara hone vAlA thaa| zyAmA rAnI kI pratIkSA karatI huI eka kakSa meM baiTha gyii| eka paricArikA ne rAnI se zyAmA ke Agamana kI bAta khii| rAnI prasanna huii| vastroM ko dhAraNa kara vaha apane vizeSa khaMDa meM gayI aura zyAmA ko bulA bhejaa| zyAmA khaMDa meM praviSTa huii| rAnI kI dIrgha aura khulI kezarAzi bAdaloM kI bhAMti zobhita ho rahI thii| usane rAnI ko namaskAra kiyaa| rAnI ne usako pAsa bulAkara pUchA-"terA dAsa ?" "ThIka samaya para kAma kara degaa| Apa saMzaya na kareM / mahArAja ko koI Apatti to nahIM hogI ?" "pagalI ! mere izAre para calane vAle mahArAja ko kyA Apatti ho sakatI "samajhI, Apa nizcita rheN| samaya para kAma ho jAegA", zyAmA ne khaa| rAnI bolI-"Aga meM kahIM zreNika na jala jAeM / yaha cintA mujhe satAtI hai / hamArI isase bahuta bar3I badanAmI hogii|" ___ zyAmA haMsa par3I aura haMsatI-haMsatI bolI-"taba to sAMpa bhI mara jAegA aura lAThI bhI nahIM ttuuttegii|" "nahIM zyAmA, aisA ho jAegA to bhayaMkara apavAda ho jAegA / mahArAja bhI aisA nahIM caahte|" "mahArAnI jI ! Apa cintA na kareM / maiMne pahale hI isakI vyavasthA kara DAlI hai| Aja madhya rAtri meM vaha kAma hogA aura phira prAtaH maiM Apase miluuNgii|" "acchA, mujhe terA pUrA vizvAsa hai| tU merI hitakAMkSiNI hai|" rAnI ne vizvAsa bhare svaroM meM khaa| "mahAdevI ! merA dAsa bahuta hoziyAra hai| vaha isa kAma kI gandha bhI nahIM Ane degaa| vaha mere izAre para nyauchAvara hai|" aisA hI huaa| Page #52 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 43 rAtri kA tIsarA prahara / rAjakumAra zreNika ke mahala ke pIche ke bhAga se Aga kI jvAlAeM nikalane lgiiN| rAjya ke rakSaka aura mahala ke paharedAra cillAne lge| ve idhara-udhara bhAgane lage aura Aga para kAbU pAne kI sAmagrI juTAne lge| kucha hI samaya meM vahAM saikar3oM dAsa-dAsI aura karmakara ekatrita ho ge| mahArAja kumAra zreNika apanI mahAbimba vINA ko lekara mahala se bAhara A ge| mahArAja prasenajita ko yaha samAcAra milA / ve anyAnya rAniyoM ke sAtha vahAM phuNce| unheM yaha jAnakara prasannatA huI ki mahala kI isa Aga meM koI jIvita prANI nahIM jlaa| sabhI ne rAjakumAra ke dIrgha AyuSya kI kAmanA kii| Aga bujha gii| rAnI trailokyasundarI zreNika ke dIrgha AyuSya kI kAmanA bAra-bAra vyakta karane lgii| ___ use yaha patA nahIM thA ki vaha Aga zreNika ke mahala meM nahIM, unake dvArA nirmita AzA ke mahala meM lagI hai / vaha isa ghaTanA se apane svapna ke sAkAra hone kI kalpanA kara rahI thii| para vaha svapna Aja isa ghaTanA se bikhara kara naSTa ho gayA thaa| rAnI isakI kalpanA kaise kara pAtI? ____ yaha to kevala mahArAja prasenajita aura AcArya agniputra hI jAnate the| dUsarA koI nhiiN| 6. deza kA tyAga rAjabhavana meM lagI Aga ke samAcAra dhIre-dhIre nahIM, pavana gati se prasRta hue / sAre rAjya meM isakI carcA hone lgii| para Aga lagane ke kAraNa ko koI nahIM jAna skaa| nAnA prakAra kI aTakaleM lagAI jA rahI thiiN| cAroM ora guptacara vibhinna upAyoM se kAraNa kI khoja meM ghUma rahe the| mahArAjA prasenajita ne zreNika kumAra ko pUchA-"kumAra ! Aga ke saMbaMdha meM kyA tujhe kisI para saMzaya hai ?" "nahIM mhaaraaj|" "yaha to Azcarya kI bAta hai| priya rAjakumAra ! eka bAta hai jaba taka Aga lagAne vAle vyakti kA apA-patA nahIM lagatA taba taka mujhe cintita hI rahanA pdd'egaa|" "cintA kyoM ?" "vatsa ! prAcIna rAjAjJA yaha hai ki jisake bhavana meM Aga lagatI hai, usako Page #53 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 44 alabelI AmrapAlI magadha se niSkAsita karanA hotA hai| yaha AjJA sabake lie samAna rUpa se lAgU hotI hai / isa niyama ke anusAra kuzAgrapura meM aneka vyaktiyoM ko niSkAsita honA par3A thaa| parantu rAjagRha meM yaha pahalA hI avasara hai| mujhe|" "kRpAvatAra! Apa cintita na hoN| putra-prema ke vazIbhUta hokara Apa rAjAjJA kA apamAna na kreN| maiM rAjAjJA ko sammAna dene ke lie pratipala taiyAra haM / magadhezvara kI nyAyapriyatA para koI kalaMka na Ane paaye|" bimbisAra ne namratApUrvaka khaa| rAjA samajhatA thA ki yaha abhinaya kevala zreNika kI rakSA ke lie thaa| phira bhI putra ke ina vacanoM ne usake dila ko dahalA diyaa| rAjasabhA judd'ii| rAjA ne kahA---"jo rAjAjJA hai, vaha akhNdd| usameM kisI kA bheda nahIM hai| parantu merA hRdaya Aja'.." kahate-kahate rAjA ne gadgada hone kA abhinaya kiyaa| sArI sabhA magadhezvara ke darda se vyAkula ho utthii| rAjasabhA meM upasthita zreNika ne kahA- "mahArAja ! isa rAjasabhA meM Apa yaha bhUla jAeM ki Apa mere pitAzrI haiM / mere prati mamatA ke vazIbhUta hokara yadi Apa rAjAjJA ko mAna nahIM deMge to Apake yaza meM dhabbA laga jaaegaa| koI bhI suputra apane pitA ke yaza ko kalaMkita nahIM dekhanA caahtaa|" "zreNika...!" "pitAzrI...!" mahArAja prasenajita ne uttarIya se AMsU poMchane kA hRdayadrAvaka abhinaya kiyaa| kucha kSaNoM ke bAda ve svastha hokara khar3e hue aura rAjasabhA kI ora dekhate hue bole-"zreNika ! tU vAstava meM dhanyavAda kA pAtra hai| tere zabdoM ne mere dila meM preraNA jagAyI hai ki putra-prema se rAjAjJA bar3I hotI hai| Aja mujhe atyanta duHkhI hRdaya se kahanA par3a rahA hai ki rAjAjJA ke anusAra tujhe agalI pUrNimA taka magadha kA tyAga kara denA hogaa|" zreNika ne bulanda AvAja meM kahA-"magadhezvara kI jaya ho ! magadhapati kI kIti samasta pRthvI-maMDala para vistRta ho|" sabhA visarjita ho gii| logoM ne magadhezvara kI nyAyapriyatA aura zreNika kI nirbhayatA kI prazaMsA kii| __jyoM-jyoM pUrNimA kA dina nikaTa A rahA thA, mahArAja prasenajita kA hRdaya pIr3A se bharatA jA rahA thaa| unhoMne zreNika ke sAtha apane vizvasta vyaktiyoM ko bhejanA caahaa| zreNika Page #54 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI ne spaSTa inakAra karate hue kahA - "pitAzrI ! mere lie dUsaroM ko niSkAsita karanA ThIka nahIM hai / " "yaha vicAra to mujhe karanA hai / maiM magadhapati bhale hI hUM para terA bApa hUM, tU merA atipriya putra hai / magadhezvara bhale hI hRdaya se zUnya hoM para prasenajita meM dhar3akatA hRdayavidyamAna hai / " 45 "ApakI vyavasthA ko maiM svIkAra karatA hU~ / " "putra ! tere sAtha navajavAna dhanaMjaya rahegA / vaha atyanta catura hai / vaha terA pUrA dhyAna rakhegA aura jitanA dhana Avazyaka hogA utane kI vaha vyavasthA kara degA / vaha merA vizvAsI subhaTa hai aura tujhe eka vAdA karanA par3egA / " " vAdA kyoM ? Apako AjJA dene kA adhikAra hai / " " vatsa ! tU jAnatA hai ki maiM vRddha ho cukA hUM / na jAne kaba yaha zarIra Dhala jAe / isalie tujhe apanI sevA ke lie maiM bulAUM taba tU apane hajAroM AkarSaNoM ko chor3akara yahAM upasthita ho jAnA / " "Apake caraNa sparza kara maiM yaha vAdA karatA hUM ki ApakI pratyeka AjJA mere lie zAstra - vAkya jaisI hogI / " kahatA huA bimbisAra pitAzrI ke caraNoM meM gira par3A / pitA ne putra ko uThAkara hRdaya se lagAyA aura apane gale meM pahanA huA ati mUlyavAn ratnahAra usake gale meM DAla diyA / bimbisAra ke nayana sajala ho ge| vRddha prasenajita ke nayanoM se bhI azrudhArA baha calI / pitA-putra vilaga hue / rAnI trailokyasundarI ko rAjya sabhA kI bAta jJAta huI aura vaha atyanta harSita ho gii| para vaha cintAtura hone kA abhinaya karane lagI / bimbisAra bahuta prasanna thA / kintu use jJAta nahIM thA ki Aja kI rAjAjJA ke pIche pitAjI kA eka gupta rahasya chupA huA hai / pUrNimA kA dina / sabhI rAniyAM aura rAjapuruSa eka sthAna para ekatrita hue / rAnI trailokyasundarI ne putra kA mastaka sUMghA aura AzIrvAda ke sAtha-sAtha apanA ratnajaTita galahAra usako pahanA diyA / sabhI apara mAtAeM bimbisAra ko AMsU bhare nayanoM se vidA dene vahAM A pahuMcIM / subhaTa dhanaMjaya aura do paricAraka do azvoM ko taiyAra kara khar3e the / ThIka samaya para kumAra zreNika eka hAtha meM mahAbimba vINA aura kaMdhe para Page #55 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 46 alabelI AmrapAlI dhanuSya dhAraNa kara nIce aayaa| usakI vRddha paricArikAeM jora-jora se ro rahI thIM / zyAmA bhI trailokyasundarI ke pAsa khar3I khar3I subaka subaka kara ro rahI thI / AcArya agniputra bhI A gae the aura ve sabake sAmane mahArAja ko upAlaMbha de rahe the / sabhI logoM ne mahArAja kumAra kA jayanAda kiyA / mana kitanA hI kaThora kyoM na ho jAye, janmabhUmi ko chor3ate samaya vaha atyanta caMcala ho jAtA hai / bimbisAra kA hRdaya bhI TUka-TUka hone lgaa| usane dhairya ke sAtha vahAM se prasthAna kiyA, para AMkheM DabaDabA AIM / 10 zaMbuka vana meM fafasAra ko vidA dekara mahArAja prasenajita ne atyanta zAnti kA anubhava kiyA / jisako mahArAja svayaM inakAra nahIM kara sakate, jisake prati mahArAja anyanta mugdha haiM vaha trailokyasundarI aba zreNika kA kucha bhI nahIM bigAr3a paaegii| isa bAta kA pUrNa santoSa aba magadhezvara anubhava kara rahe the / phira bhI apane mana ko aura adhika dRr3ha karane ke lie ve AcArya agniputra ko lekara apane nivAsa para Aye / vahAM sabhI rAniyAM aura rAjapuruSa mahArAja ko sAntvanA dene ke lie ekatrita hue the / ve jAnate the ki bibisAra ke deza- niSkAsana se magadhezvara ke hRdaya para bahuta AghAta lagA hai / mahArAja apane mahala meM Ae aura eka vizeSa khaNDa meM Akara apane vizeSa pratihAra se kahA - " merI AjJA ke binA koI bhItara na Ane pAe / " "jI", kahakara mahApratihAra calA gayA / eka Asana para baiThate hue AcArya agniputra bole- "mahArAja ! Apako maiM dhanyavAda detA hUM / Apane yaha kArya sahaja aura uttama rUpa se sampAdita kiyA hai / aba Apa nizcita raheM / jaba biMbisAra lauTeMge taba aneka anubhava sAtha lAeMge / " " AcArya ! Apake mArgadarzana se merA kArya sahaja ho gayA hai / biMbisAra svayaM dakSa hai, vIra hai, usake sambandha meM mujhe koI cintA nahIM hai / kintu eka prazna mere mana ko bAra-bAra kureda rahA hai / " "kauna-sA prazna ?" "durdama ko magadhezvara banAne ke lie aba rAnI aura adhika Agraha karegI / " " Apake jIvita rahate aisA honA asambhava hai / Apa sadA prema se rAnI kI Page #56 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 47 bAta ko TAlate raheM / durdama ko do-tIna varSoM ke lie raNazAstra kI zikSA prApta karane ke lie kahIM bhejanA hogaa| isase rAnI aura vizvasta hogI / " "yahI ucita hai / " itane meM mahApratihAra ne Akara kahA - " mahAdevI AyI haiM / " " Ane do|" usI kSaNa rAnI ne khaNDa meM praveza kiyaa| usa samaya agniputra magadhezvara se kaha rahe the - "mahArAja ! sAMpa bhI mara jAe aura lAThI bhI na TUTe / isa buddhimattA se sArA kAma saphala ho gyaa| aba Apa durdama ko raNa-zikSA lene kahIM bhejeM / bhAvI magadhapati kI bhujAoM meM bala hI apekSita nahIM hai, kintu jJAna aura anubhava se bhI unheM samRddha honA hai / " AcArya ke ye zabda sunakara rAnI kA ceharA praphullita huA / vaha bolI"AcArya deva ! Apake hRdaya meM durdama ke prati jo mamatA hai, use jAnakara maiM dhanya ho gii| merA putra durdama uttama guNoM se yukta hai| sainika zikSA isake lie apekSita hai, para jaba Apa usake svAsthya ko dekheMge to Apa avazya kaheMge ki isakA zarIra sainika zikSA lene yogya nahIM hai / " "mahAdevI, ApakI bAta sahI hai / para sainika zikSA bahuta jarUrI hai / zarIra ko vyAyAma milane para vaha majabUta hogA aura vaha sabake lie sukhadAyI hogA / " rAnI ne yaha bAta svIkAra kI / prasenajita ne AcArya kI ora dekhakara kahA--" AcArya ! Apake usa prayoga kA kyA huA ?" AcArya samajha gaye ki mahArAja ne durdama kI bAta ko TAlane ke lie yaha prazna kiyA hai / ve bole - "mahArAja ! abhI taka caudaha varSa kI rUpavatI kanyA prApta nahIM ho sakI hai|" "yadi viSakanyA kA nirmANa ho jAe to mere lie usakI parama AvazyakatA hai / " " Apako ?" "hAM, mahApuruSa ! rAkSasarAja zaMbuka para viSakanyA kA prayoga hI saphala hogA, aisA mujhe pratIta ho rahA hai / " "hAM, mahArAja ! Apa ThIka kaha rahe haiN| para maiM kyA karUM ? jaba taka rUpasI kanyA nahIM milatI viSakanyA ke nirmANa kI koI prayojanIyatA nahIM hotI / " "yadi koI dAsI ho to?" mahArAnI ne pUchA / "hAM mahAdevI ! vaha atyanta sundara, AkarSaka, svastha aura sugaThita honI cAhie / aisI kanyA vezyAoM meM mila sakatI hai / " AcArya ne kahA / Page #57 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 48 alabelI AmrapAlI mahAdevI bolI--"AcAryajI ! Apa nizcita raheM / ekAdha mahIne meM vaisI kanyA khoja luuNgii|" "dhanyavAda ! aisA hone para eka mahAn siddhi kA sAkSAtkAra hogaa|" kahakara agniputra khar3e hue| rAjA-rAnI ne AcArya ko namaskAra kiyA aura AcArya apane Azrama kI ora cale gye| AcArya ke jAne ke bAda rAnI ne magadhezvara se kahA-"prANanAtha ! aba Apa nizcitatA se soeN|" idhara AkAza meghAcchanna ho rahA hai / Aja rAta ko varSA kA prArambha hogA aisA pratIta ho rahA thaa| saMdhyA ho gaI thii| kumAra biMbisAra apane sAthiyoM ke sAtha ATha kosa dUra nikala gayA thaa| vahAM saba eka choTe se gAMva meM jA phuNce| dhanaMjaya bolaa-"kumaarshrii| rAta hamako yahIM bitAnI pdd'egii|" "hAM, kintu dhanaMjaya ! tujhe eka bAta kA khyAla rakhanA hogaa|" "kauna-sI bAta kA?" "maiM rAjakumAra hUM, mahArAja hUM-yaha saba vismRta kara denA hogaa| hama saba pravAsI haiM / hameM jahAM ucita lagegA vahAM rheNge| aura jahAM jAnA hogA vahAM jaaeNge|" "prntu...|" "mitra, maiM magadha kA rAjakumAra hUM, ise jatalA kara hameM koI lAbha to nahIM kamAnA hai|" "jaisI ApakI aajnyaa|" dhanaMjaya ne khaa| gAMva choTA thaa| para magadha rAjya ke pratyeka choTe-bar3e gAMva meM pAnthazAlA hotI thii| ve saba eka choTI-sI pAnthazAlA meM gae, tthhre| dhanaMjaya ne bhojana kI vyavasthA kii| rAta ke dUsare prahara meM mUsalAdhAra varSA hone lgii| kahAM to rAjabhavana kA rAjasI bhojana aura kahAM isa gAMva kA sIdhA-sAdA bhojana / phira bhI biMbisAra ne usa bhojana meM pUrA rasa liyA aura bhojana karatekarate dhanaMjaya se kahA-"mitra ! jahAM sAdagI hai, vahAM vAstavika Ananda hai aura jahAM AvazyakatAoM kI adhikatA hotI hai, vahAM vedanA bhI prabala hotI hai|" abhI kumArazrI ne apane bIsa varSa pUre nahIM kiye the| aise vacana sunakara dhanaMjaya Azcaryacakita raha gyaa| isa pAMthazAlA meM na svarNamaya palaMga the, na masRNa zayyA thI aura na rezamI Page #58 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 46 cAdara thii| phira bhI yahAM eka vastu aisI thI jo rAjabhavana meM nahIM thii| vaha thI zAnti, jIvana ko tRpta rakhane vAlI zAnti / biMbisAra aura usake sAthI bhojana se nivRtta hokara so gye| dUsare dina madhyAhna ke samaya varSA rukI aura ve vahAM se Age cala pdd'e| rAste meM bibisAra ne kahA- "dhanaMjaya ! hameM gaMgA nadI ke usa para jAnA hai / maiMne sunA hai ki vahAM zAMDilya muni kA bhavya Azrama hai| jIvana ko prerita karane vAlA eka tapovana hai|" calate-calate ve Azrama meM phuNce| vahAM ke vyavasthApaka aura adhiSThAtA muni zivabhaTTa ne unakA svAgata kiyaa| unheM eka kuTIra meM rahane ke lie khaa| vahAM do dina rahakara biMbimAra vyathita ho gayA / Azrama sundara thaa| para kevala brAhmaNa hI vahAM praveza pA sakate the, dUsare nhiiN| yaha kaMsA anyAya / biMbisAra usa Azrama kI vyavasthA se tilamilA utthaa| tIsare dina ve vahAM se cale aura mAta-ATha koga calakara eka kSudra pallI meM vithAma kiyA / vahAM se ve Age cle| dhanaMjaya bolA-"mahArAja ! isa ora zaMbuka vana hai| rAste meM koI pallI nahIM hai| isalie hm|" bIca meM hI zreNika ne haMsate hue kahA ---"mitra ! zAMDilya Azrama se to zaMbuka vana uttama hogaa| vahAM jAtIya dIvAreM nahIM hoNgii|" "mahArAja ! zaMbuka vana atyanta bhayaMkara hai / rAkSasarAja zaMbuka vahAM rahatA hai aura usa vana meM gayA huA pathika punaH jIvita bAhara nahIM A sktaa|" "dhanaMjaya ! lokakathA sarvAza satya nahIM hotii|" ve Age bar3ha rahe the / gAja-bIja ke sAtha pralayaMkArI varSA prArambha ho gyii| Asa-pAsa meM koI Azraya-sthAna nahIM dikhAyI diyaa| ve calate rhe| dhanaMjaya ne kahA--. "koI alaga-thalaga na cale / cAroM azva sAtha-sAtha rheN| kintu azva koI nirjIva yA yaMtra to nahIM haiM / AMdhI meM azva camaka utthe| ghora aMdhakAra vyApta ho gayA thaa| gaMgA kA kinArA to bahuta dUra raha gayA thaa| sAmane zaMbuka vana thaa| azva kisa ora jA rahe haiM, koI nahIM jAnatA thaa| cAra ghaTikA ke pazcAt calate-calate ve zaMbuka vana meM praviSTa ho gye| niyati kA cakra ! nahIM cAhate hue bhI zaMbuka vana ne unako khIMca liyaa| 11. zaMbuka zaMbuka vana / rAkSasarAja zaMbuka kA AvAsa-sthala / nAma sunate hI logoM ke prANa gale meM aTaka jAte the| bar3e-bar3e parAkramI aura bhujavalI vyakti bhI jahAM Page #59 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 50 alabelI AmrapAlI jAne se katarAte the, vahAM magadha kA rAjakumAra biMbisAra apane tIna sAthiyoM ke sAtha dara-dara bhaTaka rahA thaa| rAta kI ghdd'iyaaN| bhayaMkara varSA aura tuuphaan| cAroM ora gagana meM biijgaaj| ve cAroM eka vizAla vRkSa ke nIce ru ke / kucha bhI dikhAI nahIM de rahA thaa| cAroM azva sAtha the| saba pAnI se tara-batara ho rahe the| jaba bijalI camakatI taba usake kSaNika prakAza meM unheM kucha dikhatA aura ve use pahacAna pAne kA prayatna krte| taba taka puna: saghana aMdhakAra chA jaataa| tAMDava cala rahA thaa| bibisAra ke atirikta sabhI bhayabhIta the / dhanaMjaya ko yaha bhaya satA rahA thA ki yadi biMbisAra ko kucha ho gayA to jIvita rahanA vyartha hogaa| kyA kaheMge mahArAja ! kyA mere kartavya kI itizrI nahIM ho jAegI taba ? rAta bItI / varSA maMda ho gyii| sUraja kI kiraNoM ne prakAza bikherA aura ve cAroM apane-apane azvoM para ArUDha ho Age bddh'e| Age eka paricAraka cala rahA thaa| akasmAt usa paricAraka kA azva cauMkA / paricAraka yaha jAna pAye ki kyA hai, isase pahale hI ajagara jaisA vizAla prANI nIce girA aura paricAraka ke cAroM ora lipaTa gayA / dhanaMjaya ne eka kSaNa kA bhI vilamba kiye binA myAna se talavAra nikAlI aura ajagara ke Tukar3e-Tukar3e kara ddaale| paricAraka prANazUnyasA ho rahA thaa| kucha kSaNoM meM vaha svastha huA aura phira ve saba Age cle| sAmane eka nadI dikha rahI thii| sabhI usa ora bar3hane lge| para ve nadI ke taTa para nahIM pahuMca sake, kyoMki mArgagata eka vizAla vRkSa ke nIce se gujarate samaya usa vRkSa se lagabhaga pandraha manuSya, jo vizAla kada ke aura zyAma raMga ke the, nIce kUda pdd'e| pratyeka ke hAtha meM bhayaMkara zastra thaa| pratyeka kA ceharA vikarAla, nirdaya aura amAnavIya jaisA lagatA thA / dhanaMjaya ne talavAra ko myAnamukta karane ke lie apanA hAtha mUTha para rakhA, aura taba biMbisAra bolA-"mitra ! utAvale mata bano / jo kArya zakti se asaMbhava lagate haiM ve yukti se saMbhava bana jAte haiN|" yaha kahakara biMbisAra ne una vyaktiyoM kI ora dekhakara kahA--"mahAnubhAvo ! yahAM koI Azrama hai ?" ve bhaya paidA karane vAle manuSya kucha nahIM samajha pAye / unameM se eka vyakti ne prAkRta bhASA meM kahA-'tuma kauna ho? yahAM kyoM Aye ho?" biMbisAra ne tatkAla prAkRta bhASA meM uttara diyA-"hama mahArAjAdhirAja rAkSasarAja zaMbuka se milane Ae hai| kintu bhayaMkara tUphAna ke kAraNa bhaTaka gaye haiN|" ___ "mahArAjAdhirAja se milane Aye ho? kauna ho tuma ?" rAkSasoM ke saradAra ne khaa| Page #60 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 51 "maiM eka saMgItajJa hUM / mahArAja zaMbuka ke caraNoM meM apanI kalA prastuta kara unako prasanna karanA cAhatA huuN| maiM uttara bhArata se AyA hUM / " "taba hamAre sAtha clo|" cAroM ora rAkSasoM kA gherA / bIca meM cAroM pravAsI / ve calane lage / dhanaMjaya bolA - "mahArAja ! khUba phaMse !" " mitra ! yaza aura kIrti kI bhUkha, prazaMsA kI cAha sabako hotI hai| saMbhava hai hama nirvighna rUpa se yahAM se chiTaka jAyeM / " zaMbuka ke ye rAkSasa yahI mAna rahe the ki ye pravAsI mahArAja zaMbuka se milane Aye haiM / calate-calate nadI kA svaccha aura sundara kinArA A gyaa| biMbisAra ne prAkRta bhASA meM saradAra se kahA - "vIrazreSTho ! hama para kRpA kareM hama rAta bhara varSA meM bhIgate AeM haiM / sAre vastra gole haiN| mahArAja zaMbuka se milane se pahale hama inako sukhA deM to uttama hogaa| yahAM hameM vizrAma karane kI AjJA deM / " biMbisAra kI namra vANI se saradAra kA mana pighalA / aura usane kahA" jaisA Apa cAheM vaisA kareM / " saba vahIM ruka gaye / saradAra ne apane sAthI se IMdhana lAne ko kahA, jisako jalAkara ye pathika tApa le sake / jo vyakti IMdhana lene gayA thA vaha kucha hI samaya meM gIle IMdhana ke do-cAra Tukar3e le AyA / dhanaMjaya ne bhIge vastra sukhAne ke lie DAla diye / IMdhana ko dekha dhanaMjaya bolA - " mahAzaya ! isa gIle IMdhana meM Aga kaise pakar3egI / " "bhAI ! yaha agnipatrI nAma kI vanaspati hai / yaha gIlI hI jalatI hai, sUkhI nahIM / " aisA hI huA / eka rAkSasa sainika ne cakamaka patthara se agni nikAlI / aura sabake dekhate-dekhate vaha agnipatrI jala uThI / 1 bibisAra, dhanaMjaya aura donoM paricAraka agni kA tApa lene lage / agni kA tApa tIvra thA / isalie rAta bhara kA zIta bhAga gayA / lagabhaga tIna ghaTikA ke pazcAt sukhe vastra pahanakara saba Age bar3he / azva bhI nadI ke kinAre harI dUba khAkara masta ho gaye the / biMbisAra ne iSTadeva namaskAra mahAmaMtra kA smaraNa kiyA / nadI ke kinAre-kinAre AdhA kosa cale / nAyaka ne apane do sAthI rAkSasoM se phala lAne ko khaa| sAthI jaMgala meM gaye / tAje phala le aae| 'anajAne phala nahIM khAne cAhie' dhanaMjaya ne kahA / para sabhI bhUkha se vyAkula ho rahe the / ve phala Page #61 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5.2 alabelI AmrapAlI sabhI ne khA liye / phala atyanta svAdiSTa aura madhura the / eka saMkare mArga se calate hue ve Age bar3ha rahe the / itane meM hI rAkSasa nAyaka apane kaMdhe para laTakAe hue zrRMga vAdya se eka bhayaMkara AvAja nikAlI / tatkSaNa sAmane se bhI aisI hI AvAja uttara meM AyI / nAyaka ne biMbisAra kI ora dekhakara kahA - " bhAI ! aba hama nirdhArita sthAna para A gae haiN| vaha jo sAmane dIkha rahI hai, vahI hai mahArAjadhirAja zaMbuka kI nagarI / " fafasAra aura dhanaMjaya ne usa ora dekhA, para vahAM koI bhavya prAsAda nahIM dikhaa| miTaTI aura patthara ke bane choTe-choTe makAna avazya dikhAI diye / rAkSasoM kA bartAva kaisA hogA - yaha prazna to thA hI, para aba kyA ho, jo hogA, vaha dekhA jAegA / rAkSasanAyaka apane rAkSasa sainikoM ke sAtha una cAroM ko eka makAna meM le gyaa| bAhara se vaha makAna atyanta kSudra laga rahA thaa| para bhItara se bhavya aura sundara thA / bIca meM vizAla cauka thaa| svacchatA bahuta thI / sArA vAtAvaraNa zAnta aura snigdha thA / vizAla maidAna meM eka stambha thA / usa stambha para eka vizAla ghaNTA thaa| rAkSasanAyaka ne usa ghaNTe ke sAtha laTakatI huI rassI ko pakar3akara ghaNTA - nAda kiyA / kucha hI kSaNoM ke pazcAt eka ora loha dvAra khulA aura usameM se cAra rAkSasa bAhara Aye aura nAyaka ke pAsa Akara khar3e ho gaye / nAyaka ne kahA - "ye Agantuka mahArAjAdhirAja ke darzanArtha Aye haiM / saMgItakAra haiM / inheM atithi nivAsa meM le jAjo aura inake bhojana Adi kI vyavasthA kara rAkSasarAja ke pAsa inake Agamana kA samAcAra bhejo / " cAroM rAkSasoM ne biMbisAra aura unake sAthiyoM ko apane pIche-pIche Ane kA izArA kiyA | nAyaka bolA- " saMgItakAra ! Apa hamAre rAjya ke vizeSa atithi haiM / ApakA vizeSa svAgata hogA / Apake azva hamAre astabala meM surakSita raheMge / " biMbisAra ne AbhAra mAnA / cAroM atithigRha meM gaye / vaha AvAsa sthala atyanta svaccha aura sundara thA / vahAM rAkSasoM ne khATa bichaune Adi kI vyavasthA kara dI / eka rAkSasa taruNI pAnI kA bartana rakha gayI / dhanaMjaya ne dekhA, rAkSasa-taruNI zyAma varNa kI hone para bhI usakA vyaktitva mohaka thaa| usake nayana camaka rahe the| usakA zarIra sugaThita aura kezarAzi saghana aura khudI thii| vaha choTA-sA antarvasana pahane hue thI / aura usane valkala kA kaMcukI baMdha dhAraNa kara rakhA thA / Page #62 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 53 aura koI vastra zarIra para nahIM thA / pairoM meM cAMdI kI nUpura, hAtha meM vividha prakAra kI cUr3iyAM aura gale meM pravAla, motI Adi kI mAlAeM thIM / taruNI ne pAnI rakhakara eka bAra pravAsiyoM para dRSTi DAlI aura calI gayI / usI samaya taruNI ke sAtha do pror3ha rAkSasa nAriyAM hAthoM meM do-do thAla lekara usa khaNDa meM AyIM / taruNI ke hAtha meM cAra lohapAtra the| eka pAtra meM dUdha bharA thaa| usane izAre se bhojana karane ke lie kahA / vivisAra unake izAre se samajha gayA / cAroM bhojana karane baiThe / fafbasAra ne dekhA ki pratyeka thAla meM eka moTA-moTA roTa hai| do prakAra ke zAka haiM jo anajAne haiM / eka kaTore meM pakAyA huA mAMsa hai / biMbisAra ne aise moTe roTa kabhI dekhe taka nahIM the / khAne kI bAta to dUra rahI / usane roTI kA eka Tukar3A tor3A / taruNI ne cAroM ke sAmane eka-eka loha pAtra rkhaa| aura usameM dUdha ur3elA / dUdha gAr3hA aura madhura thA / rAkSasoM meM gAyoM se bhI adhika mahattva hotA hai bhaiMsoM kA / vaha dUdha bhaiMsa kA thA / biMbisAra ne taruNI kI ora dekhakara kahA - "devi ! tumhArA nAma kyA hai ?" "caritA..." taruNI ne musakarAte hue uttara diyA / kar3akar3AtI bhUkha thI / cAroM ne usa moTe aura kaThora roTa ko khAnA prAraMbha kiyaa| dUdha ke sAtha use khAyA / bibisAra ne mAMsa kA kaTorA pahale hI alaga rakha diyA thaa| vaha zAkAhArI thaa| mAMsAhAra usake lie tyakta thA / usameM jainatva ke saMskAra the / mAMsAhAra mAnasika vRttiyoM ko bigAr3atA hai aura mAdakatA paidA karatA hai, yaha vaha jAnatA thA / taruNIne biMbisAra kI ora dekhakara kahA - " mahAzaya ! Apa mAMsa kyoM nahIM khAte ? yaha hariNa kA tAjA mAMsa hai / " bibisAra bolA - "devi ! dUdha aura roTa meM jo miThAsa hai usake samakSa sArI cIjeM phIkI haiM / " itane meM hI dUsarI do dAsiyAM cAra roTa aura bhAta lekara AyIM / ve Azcaryacakita raha gayIM yaha dekhakara ki jo pahale parosA gayA thA, usameM se AdhA bhI nahIM khAyA gayA hai / caritA bolI - " mahAzaya ! Apa saba khAne meM bahuta maMda aura kamajora lagate haiM / " "hAM, devi ! hama isa pUre roTa ko to khA hI nahIM sakate / " yaha sunakara vaha taruNI aura anya nAriyAM khaTakhaTA kara haMsa par3IM / caritA ne kahA - "to phira Page #63 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 54 alabelI AmrapAlI Apa jIte kaise haiM ? hamAre yahAM to aise ATha-dasa roTa khA lenA sAmAnya bAta hai / " bibisAra ne haMsate hue taruNI se kahA - " devi ! isIlie to Apa sabakI zakti ajor3a hai / " cAroM bhojana kara cuke / tatkAla eka dAsI ne pUchA - " madyapAna kareMge ?" "nahIM / " kucha hI samaya ke pazcAt eka rAkSasa bolA -- " mahArAjAdhirAja mahArAja zaMbuka sAtha caleM / " sainika AyA aura mastaka jhukAkara Apako yAda kara rahe haiN| Apa mere bibisAra aura dhanaMjaya unake sAtha cala diye / lagabhaga eka ghaTikA paryanta bhUgarbha mArga meM calate rhe| sAmane eka dIvAra aayii| vahAM do mazAla jala rahe the| rAkSasa ne dIvAra meM lage eka kar3e ko bAhara khiiNcaa| tatkAla dIvAra meM eka patthara sarakA / bibisAra ne dekhA kI bhItara eka sopAna zreNI hai| usa rAkSasa ke sAtha sabhI sopAna zreNI car3hane lage / lagabhaga sau sIr3hiyAM car3hane ke pazcAt eka dUsarA dvArA AyA / vaha khulA thaa| vahAM bhayaMkara AkRti vAle do rAkSasa khar3e the / sabhI usa dvAra mArga se eka khaNDa meM Ae / biMbisAra ne dekhA ki usa khaNDa meM siMha, bAgha aura mRga ke carma yatra-tatra dIvAroM kI khUTiyoM para laTaka rahe the / pratyeka kone meM pAMca-pAMca bhAle, pAMca-pAMca kRpANa tathA dhanuSya aura bANoM se bhare tUNIra vyavasthita rUpa meM rakhe hue the / usa khaNDa meM Ane ke pazcAt sainika ne eka laTakatI huI svarNa jaMjIra ko khIMcA aura usa khaNDa kA mukhya dvAra khula gayA / . kucha hI kSaNoM ke pazcAt usa rAkSasa sainika ne kahA - " Apa mere pIche-pIche A jAyeM / " aneka khaNDoM ko pAra karate hue ve cala rahe the / eka khaNDa ke dvAra para do sazastra sainika khar3e the / usane sabako vahAM roka liyA / saba vahAM eka ghaTikA paryanta khar3e rahe / eka zyAmavarNa kI rAkSasa sundarI parde se bAhara AyI aura una sabako andara Ane kA saMketa kiyA / ve eka vizAla aura sundara khaMDa meM praviSTa hue / eka ora svarNa kA palaMga par3A thA aura dUsarI ora ratnajaTita bar3A siMhAsana thaa| biMbisAra aura dhanaMjaya kI dRSTi usa siMhAsana kI ora gii| donoM cauMka uThe / unhoMne dekhA eka svastha aura mAMsala vyakti usa para rauba se baiThA hai / vaha prasanna mudrA meM hai / usake gale meM supArI jitane bar3e-bar3e motiyoM kI mAlA hai aura kamara meM vajramaMDita svarNa kI karadhanI hai | anyAnya aneka prakAra ke alaMkAroM se sajjita unhoMne zaMbuka ko Page #64 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 55 dekhaa| vaha mAtra pacAsa varSa kI umra kA thaa| kintu vaha pacIsa varSa ke navayuvaka jaisA taruNa lagatA thaa| zarIra kA raMga gaharA lAla hone para bhI tejasvI thaa| AMkheM bhaya paidA karane vAlI thiiN| usake siMhAsana ke pAsa cAra ardhanagna taruNiyAM khar3I thiiN| ve cAmara DulA rahI thiiN| bibisAra aura dhanaMjaya-donoM ne siMhAsana ke nikaTa jAkara mastaka navAkara hAtha jodd'e| phira biMbisAra se madhura svara meM kahA-"rAjezvara zaMbukarAja kI jaya ho| jisakI kIrtigAthA ko sunakara devatA bhI AkarSita hote haiM, aise samartha aura zaktizAlI mahArAjAdhirAja kI jaya ho|" biMbisAra ne yaha bAta prAkRta bhASA meM kahI thii| isalie zaMbuka atyanta prasanna hokara bolA-"terI umra choTI hai| kahAM se AyA hai ?" "mahArAja, maiM uttara bhArata se AyA huuN|" "kyoM AyA hai ? terA nAma kyA hai ?" "mahArAja ! isa sevaka kA nAma hai jayakIrti / maiM uttara bhArata kA prasiddha vINAvAdaka hUM / eka varSa pUrva eka saMgItajJa ne ApakI udAratA aura saMgIta-prema ke viSaya meM mujhe batAyA thA aura usane mujhe AgrahapUrvaka Apase milane ke lie kahA thaa| maiM ApakA manoraMjana karane AyA huuN|" "haM.. tere sAtha yaha kauna hai ?" "yaha merA sAthI hai / kintu eka merI mNdbhaagytaa|" kahate-kahate biMbisAra ruka gyaa| eka taruNI ne rAkSasarAja ke hAtha meM madya kA pAtra diyA aura zaMbuka ne use eka hI zvAsa meM pI ddaalaa| usane pUchA-"yuvaka ! niHsaMkoca batA ki terI maMdabhAgyatA kyA thI?" "mere sAtha mRdaMga aura veNuvAdaka-do sAthI aura the / parantu mArga meM unako kisI ne bhar3akA diyA aura ve vahAM se bhAga chuTe / " rAkSasa ne aTTahAsa karate hue kahA-"aura tU nahIM bhar3akA ?" "ApakI udAratA, mUlyAMkana kI vRtti aura saMgIta-prema ke prati mere meM vizvAsa jaga gayA thaa| "terI vINA meM kauna-sI zakti hai ?" "yaha to Apa suneMge taba patA clegaa| maiM apanI vizeSatA svayaM kyA btaauuN|" "haM.. haM.. kisI ke nidrA-bhaMga na hotI ho to kyA tU usakI nidrA-bhaMga kara sakatA hai ?" "hAM, mahArAja !" Page #65 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 56 alabelI AmrapAlI 'merI putrI tIna mahInoM se nidrAdhIna hai| kevala madhyarAtri meM eka bAra jAgatI hai aura usI samaya bhojana kara so jAtI hai| kisI bhI upAya se vaha phira nahIM jAgatI / yadi tU usako jagAne meM saphala ho jAegA to maiM tujhe muMhamAMgA svarNa duuNgaa|" "mahArAja kI jaya-vijaya ho / Apa jaba AjJA deMge, yaha sevaka taiyAra hai / pAritoSaka kI koI lAlasA nahIM hai|" 'to kala prAtaH taiyAra rhnaa|" "jaisI AjJA..." kahakara bibisAra ne mastaka nvaayaa| dhanaMjaya ne bhI namaskAra kiyaa| rAkSasarAja ne kahA- "jayakIti ! tere rahane kI vyavasthA maiMne apane nivAsasthAna para kara dI hai / tere sAthiyoM ko tathA sAmAna ko sevaka le AeMge / tU merI isa dAsI ke sAtha jaa|" 12. mahAghoSa rAkSasarAja zaMbuka ke paitAlIsa varSa kI mAtra pAMca rAniyAM thiiN| kintu upapatniyAM aneka thiiN| ve saba taruNa thIM / ve taruNiyAM prAya: paricArikAoM ke rUpa meM bhavana meM raha rahI thiiN| rAkSasarAja ke kevala do santAneM thiiN| eka to aThAraha varSa kI kanyA aura eka do varSa kA putra thA / kanyA kA nAma priyaMbA thaa| ___ kanyA svastha thii| koI khAsa roga nahIM thaa| abhI-abhI tIna mAha pUrva eka dina sAyaMkAla ke samaya vaha baiThI bAteM kara rahI thii| acAnaka use jaMbhAiyAM Ane lagIM aura taba vaha nidrAdhIna ho gayI / do dina taka vaha nirantara sotI rhii| sabhI ne yaha mAnA ki yaha sambhavataH thakakara soyI hai, isalie gaharI nIMda le rahI thii| jaba tIsare dina aneka prayatnoM ke bAvajUda nahIM jAgI, taba saba cintita ho gaye / rAkSasarAja kA pramukha vaidya usI nagarI meM rahatA thaa| vaha AyA / nAr3IparIkSaNa karane ke bAda bhI use koI roga jJAta nahIM ho sakA / phira bhI usane aneka jar3I-bUTiyoM ke prayoga kie, para nIMda nahIM TUTI / anyAnya aneka upacAra hue| rAkSasarAja ne apanI kuladevI kI ArAdhanA kI / vividha prANiyoM kI bali dI gayI / eka mahIne ke pazcAt ina prayogoM kA yaha pariNAma huA ki priyaMbA madhyarAtri kI velA meM eka bAra jAgatI, mala-mUtra visarjita karatI, bhojana karatI aura phira so jAtI / vaha na kisI se bolatI aura na kisI kI ora dekhatI / yaha krama calatA rhaa| sabase bar3I kaThina bAta thI ki usa vana-pradeza meM koI bhI dUsarA vaidya Ane se hicakatA thA / rAkSasarAja ke samakSa kauna Aye ! Aja taka usa vana meM gayA huA manuSya phira nahIM lauTA / Page #66 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI ekAkI priya kanyA ke lie rAkSasarAja ne apanI icchAnusAra aneka prayoga kiye / rAkSasoM ke pAsa jo nAnAvidha vAdya the ve bhI bajAkara dekhe / kintu priyaMbA kI nIMda meM koI antara nahIM AyA / isa jaTila paristhiti meM Agantuka ko dekha rAkSasarAja ke mana meM kucha AzA jAgI thI aura isalie usane vINA kI zakti kA parIkSaNa karane kI bAta socI / 57 biMbisAra rAga ke prabhAva ko jAnatA thaa| eka mahAn guru ke pAsa rahakara usane apUrva siddhi prApta kI thii| isI zraddhA ke AdhAra para usane zaMbuka kI bAta mAnakara kanyA ke upacAra kI svIkRti dI thI / prAtaHkAla huA / biMbisAra ne prAtaH kArya se nivRtta hokara apanI mahAbiMba vINA ko svarabaddha kara thAma liyA thA / dhanaMjaya bolA -- "mahArAja ! Apane bhArI jokhima kA kArya svIkAra kiyA hai / " " " jokhima ?" "hAM, mahArAja ! yadi rAkSasarAja kI kanyA kI nidrA bhaMga na ho sakI to vaha sabakI bali de degA / " "terI bAta sahI hai, kintu mujhe apanI guruzakti para pUrI zraddhA hai / gurudeva ne eka bAra mujhe rAkSasoM kI atipriya rAga ke viSaya meM samajhAyA thA / ve kahate, isa rAga kI ArAdhanA nahIM karanI caahie| koI vyakti yadi kumbhakarNI nIMda kI sthiti meM ho yA akAraNa mUcchita ho jAe taba isa rAga kI ArAdhanA karanI cAhie / isa rAga kA nAma hai 'mahAghoSa' / isa rAga kI utpatti ke viSaya meM yaha kiMvadantI hai - prAcInakAla meM mahAtmA zukrAcArya ne bhagavAna zaMkara kI ArAdhanA kara isa rAga kA nirmANa kiyA thA / isa rAga kA svarAndolana itanA bhayaMkara hotA hai ki vaha manuSya ke jJAnatantuoM para sIdhA prahAra karatA hai, uttejita karatA hai / mujhe vizvAsa hai ki gurukRpA se mahAghoSa kI ArAdhanA avazya saphala hogI / " isa prakAra donoM bAteM kara rahe the| tabhI rAkSasarAja ke do sevaka unako bulAne Aye / tatkAla hAtha meM vINA lekara biMbisAra khar3A huA aura sAtha hI sAtha dhanaMjaya bhI uThA / ve aneka choTe-bar3e kakSoM ko pAra karate hue rAkSasarAja ke antaHpura ke dvAra ke nikaTa Aye / sAtha meM Aye hue sevaka donoM hI bAhara khar3e raha gaye / bhItara se do taruNa dAsiyAM bAhara Akara unako andara le gayIM / Page #67 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 58 alabelI AmrapAlI antaHpura ke vizAla khaNDa meM pahuMcakara biMbisAra ne dekhA ki eka vizAla palaMga para rAkSasarAja kI priya kanyA priyambA so rahI hai| rAkSasarAja kI sabhI rAniyAM vahAM gherA banAkara khar3I thiiN| do dAsiyAM paMkhA jhala rahI thiiN| rAkSasarAja zaMbuka eka svarNa-Asana para baiThA thaa| rAkSasarAja ne biMbisAra kA svAgata kiyaa| use apane pAsa vAle Asana para biThAyA / sabhI rAniyAM aura dAsiyAM gulAba ke phUla jaise taruNa biMbisAra kI ora dekhane lgiiN| __rAkSasarAja bolA-"jaya kIrti ! yadi tU merI cintA dUra kara degA to maiM terA upakAra jIvana bhara nahIM bhuuluuNgaa|" ___ "mahArAja ! maiM apanA kartavya karane meM koI kasara nahIM rkhNgaa| phira bhI maiM vaidya nahIM huuN| maiM nahIM jAnatA ki isa kanyA ko koI roga hai yA nhiiN|" "nahIM, mitra ! tumako avazya saphalatA milegI / kala madhyarAtri meM maiM apanI kuladevI kI ArAdhanA meM tallIna thaa| usa samaya merA antar bola uThA ki tere prayatna se hI merI kanyA svastha hogii| aba tU apanA kArya kr|" biMbisAra bolA-"mahArAja ! maiM kanyA ke palaMga ke nikaTa baiThakara hI rAga kI ArAdhanA kruuNgaa| Apa sabako eka ora baiThanA pdd'egaa|" tatkAla sabhI vahAM se eka ora haTakara baiTha gye| bibisAra vINA lekara khar3A huaa| usane eka bAra priyaMbA kI ora dekhaa| vaha tAmravarNI yuvatI saghana nindrA meM so rahI thii| usake Anana para yauvana kI UrmiyAM aThakheliyAM kara rahI thiiN| pUre zarIra para kevala eka kauzeya cAdara thii| donoM bhujAeM khulI thiiN| usakA zarIra sugaThita aura AkarSaka thaa| biMbisAra devI sarasvatI kA smaraNa kara vahAM Asana para baiTha gyaa| usake mAnasa cakSu jitArI deza kI parvatamAlA ke bIca bhavya mandira meM virAjita devI sarasvatI kI saumya pratimA dekha rahe the / __usake mana meM saphalatA-asaphalatA kA koI vikalpa nahIM thaa| devI sarasvatI kI stuti kara bibisAra ne vINA ke tAra para jhaMkAra kiyA / svara-mela yathArtha thaa| jIvana ke choTe-moTe kAryoM ko jo vyakti phala kI AzA kiye binA hI karatA hai to use saphalatA mila sakatI hai, usakA puruSArtha siddha hotA hai / gurudeva ke kahe hue ye svara bibisAra ke mAnasa-paTala para nAcane lge| usane mana-hI-mana guru kA smaraNa kiyA aura mahAghoSa nAmavAlI rAkSasapriya rAga kI ArAdhanA prArambha kii| isase pUrva bibisAra ko isa rAga kI ArAdhanA kA avasara nahIM milA thaa| Page #68 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 56 guru ne yaha bhI kahA thA ki isa rAga ko kahIM bhI prastuta nahIM karanA caahie| para / usa samaya rAkSasoM kA yuga samApta-prAya thaa| kevala zaMbuka vana meM yaha avazeSa raha gayA thaa| dakSiNa bhArata ke pahAr3I pradezoM meM yatra-tatra ve raha gaye jisa samaya saMsAra para rAkSasa jAti kA varcasva thA, parAkramI aura zakti sampanna rAkSasa devatAoM ko bhI Akula-vyAkula aura sthAna-cyuta kara dete the, usa samaya zukrAcArya ne mahAghoSa rAga kA pravartana kiyA aura vaha rAga yauvana kAla meM krIr3A kara rahA thaa| jaise-jaise rAkSasa jAti kA hrAsa hotA gayA vaisevaise rAga kI vismati bhI hotI gyii| biMbisAra ne zraddhApUrvaka mahAghoSa rAga kI svara lahariyAM utpanna kii| mahAghoSa rAga kA svarUpa hI aisA bhayaMkara hotA hai ki sunane vAloM ke jJAnatantu mastiSka meM halacala paidA kara dete haiN| eka ghaTikA biitii| rAga apane pUrNa svarUpa meM nAca rahI thii| vahAM upasthita rAkSasarAja kI rAniyAM aura dAsiyAM usa rAga kI lahariyoM ko sahana na kara sakane ke kAraNa bAra-bAra uThatIM aura nAcane ke lie tatpara ho jaatiiN| kintu ghora nidrA meM so rahI kanyA ko dekha ve ThiThaka jAtIM aura puna: apane Asana para baiTha jAtIM / yahI sthiti zaMbuka kI bhI ho rahI thii| mahAghoSa rAga kA Andolana usake prANoM ko caMcala kara detA thA aura vaha bAra-bAra khar3A ho jAtA thaa| dhanaMjaya para bhI yahI prabhAva ho rahA thaa| vaha bAra-bAra priyaMbA aura biMbisAra kI ora dekhatA thaa| yauvanakAla sadA anokhA hotA hai| mahAvINA para yauvanakAla thiraka rahA thaa| nidrAdhIna priyaMbA kA mastaka yadA-kadA prakampita hotA thaa| bibisAra ko yaha saba jJAta nahIM thaa| vaha AMkheM banda kara tanmayatA se rAga kI ArAdhanA kara rahA thaa| dhanaMjaya bAra-bAra priyaMbA meM hone vAle parivartanoM kI ora dekha rahA thaa| tIna ghaTikAeM pUrI huii| bibisAra ne vINA ke do grAma udghATita kiye aura kucha hI kSaNoM ke pazcAt priyaMbA kisI bhayaMkara svapna ko dekhakara cauMka par3I ho, isa prakAra vaha cauMkakara baiTha gayI aura AMkheM phAr3a-phAr3akara dekhane lgii| rAkSasarAja bhI yakAyaka khar3A ho gyaa| 'rAniyAM bhI khar3I ho gyiiN| priyaMbA ke muMha se mAM-mAM kI AvAja nikalI / usakI mAM Aye, usase pahale hI priyaMbA apanI mAM ke pAsa jAkara usase lipaTa gayI / zaMbuka bhI kanyA kI ora bddh'aa| Page #69 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 alabelI AmrapAlI biMbisAra abhI bhI rAga kI ArAdhanA meM tallIna ho rahA thaa| use kucha bhI jJAta nahIM thaa| dhanaMjaya isa camatkAra se AzcaryamUr3ha ho gyaa| zaMbuka aura usakI patniyAM priyaMbA ke sAtha nAcane lgiiN| dhanaMjaya bhI apane Apako sambhAla nahIM sakA / vaha tatkAla uThA aura apane svAmI bibisAra ko bAMhoM meM jakar3a liyaa| rAga sthagita ho gyii| bibisAra ne dekhA-priyaMbA kI zayyA khAlI par3I hai| khaNDa meM sabhI nAca rahe haiM / priyaMbA bhI nAca rahI hai| dhanaMjaya bolA"mahArAja ! maiM ApakA sevaka Apake caraNoM meN...|" bIca meM hI biMbisAra bola uThA-"mitra ! maiM bhI Azcaryacakita huuN| isase pahale merI kasauTI kabhI nahIM huii|" pAhara varSA kA tAMDava bhI mahAghoSa rAga jaisA bhayaMkara bana gayA thaa| sabhI kA nAcanA banda ho gyaa| rAkSasarAja bibisAra ke pAsa AyA aura apanI pracaNDa bhujAoM se biMbisAra ko eka nanheM bAlaka kI taraha uThA liyaa| vaha bolA--- "jayakIti ! tUne mere para mahAn upakAra kiyA hai / jo cAhe vaha mAMga le / maiM terI hara mAMga pUrI kruuNgaa|" bibisAra ne kucha svastha hokara kahA--"mahArAja ! Aja mujhe bhI bahuta Ananda ho rahA hai / mujhaM isa prakAra kI saphalatA milegI, yaha kalpanA bhI nahIM thii| parantu..." __ "bolo mitra ! binA saMkoca kie kho|" biMbisAra ne kahA-"mahArAja ! rAjakanyA kA tela mardana kareM aura phira use snAna karAkara yaha prabandha kareM ki rAta bhara use nIMda na Ane paaye|" "Aja rAta ko to utsava hogA / tU jo cAhe vaha maaNg|" "mahArAja ! maiM socakara maagegaa|" "jaisI terI icchA", kahakara rAkSasa rAja ne utsava karane kI AjJA prasArita kI aura yaha bhI batA diyA ki rAtabhara jAgaraNa hogA aura mandira ke sAmane utsava Ayojita hogaa| rAta kA samaya / sabhI mandira ke sAmane vizAla maidAna meM ekatrita ho gaye / zaMbuka apane pUre parivAra ke sAtha vahAM aayaa| priyaMbA bhI sAtha thii| sabhI rAkSasoM ke madhya madirA ke bhAMDa ko lekara dAsiyAM ghUma rahI thiiN| zaMbuka ke pAsa hI biMbisAra apane sAthiyoM ke sAtha baiThA thA aura rAkSasa jAti ke utsava ko manoyoga se dekha rahA thaa| madhyarAtri kA samaya / sabhI rAkSasa maNDalAkAra nRtya karane lage / zaMbuka ke Agraha se biMbisAra bhI apane sAthiyoM ke sAtha nRtya meM zAmila huaa| Page #70 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 61 vicitra prakAra ke vAdya garaja rahe the| AkAza meM meghoM kA garjArava bhI ho rahA thaa| priyaMbA masta hokara sabake sAtha nAca rahI thii| usane apanI mAM se jayakIrti kI ArAdhAnA ke viSaya meM jAna liyA thaa| vaha bAra-bAra usakI ora dekha rahI thii| natya ke bIca bhI yadA-kadA madyapAna calatA thaa| bibisAra aura dhanaMjaya thaka gaye the| unhoMne socA nRtya sArI rAta clegaa| para hm| bibisAra ne rAkSasarAja se AjJA lI aura pAsa vAle mandira meM jA vizrAma kiyaa| 13. rahasyamaya khajAne kI ora dasa dina bAda varSA zAnta huI / bibisAra ne rAkSasarAja se kahA- "mahArAja ! aba maiM vidA honA cAhatA huuN|" zaMbuka bolA--"mitra ! abhI taka maiMne terA koI satkAra-sammAna nahIM kiyA hai / tUne merI mahAn cintA ko dUra kara DAlA, para maiM abhI taka usakA RNa nahIM cukA skaa| dekha, mere isa choTe se pradeza meM kaisI samRddhi hai, mere sainika kitane balavAn haiN| mere dhanurdhara kitane nipuNa haiN| yaha saba tujhe dekhanA hai, mujhe dikhAnA hai / suna, eka bAra maiMne apane dhanurdharoM meM se do-cAra kI parIkSA lenI caahii| maiMne unako eka khule maidAna meM bulAkara AkAza kI ora izArA karate hue kahA-'dekho AkAza meM vaha pakSiyoM kA jhuNDa ur3a rahA hai| unako tuma apane bANoM kA nizAnA banAkara nIce pRthvI para pttko|' unhoMne tatkAla dhanuSya para bANa car3hAe aura una pakSiyoM kI ora bANa chor3e / dekhate-dekhate ve sAre pakSI bANoM se biMdha gaye aura pRthvI para A gire|" "mahArAja ! Apa apUrva saMpadA ke dhanI haiN| ApakA sahaja-sarala vyavahAra mujhe yahAM roka rahA hai / pr|" "para kyA? kyA yaha utAvala isalie ho rahI ki navapariNItA patnI kA smaraNa ho AyA hai ? kintu isa varSa maiM apane kalyANakArI mitra ko kaise jAne duuNgaa|" ___ biMbisAra bolA--"aisA kucha nahIM hai| ApakI mamatA mere lie baMdhana bana gaI hai / Apa kahate haiM to maiM kucha dinoM ke lie ruka jaauuNgaa|" zaMbuka ne pUchA-"kyA tU avivAhita hai ?" "hAM, kRpAvatAra ! parantu ghara jAte hI merA vivAha ho jAne kI saMbhAvanA zaMbUka ne jayakIti ke donoM hAthoM ko pakar3ate hue kahA--"mitra! tU Page #71 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 62 alabelI AmrapAlI nizcinta raha / tujhe maiM eka vizeSa cIja dikhAUMgA / kala hama eka vizeSa sthAna para jAeMge / " dUsare dina / zaMbuka apane pAMca mahArathiyoM ke sAtha taiyAra ho gayA aura biMbisAra aura dhanaMjaya bhI taiyAra ho gae / ffer aura dhanaMjaya ko taiyAra khar3e dekhakara zaMbuka bolA - " mitra ! terA yaha sAthI yahIM rahe to acchA rahegA / " " jaisI ApakI AjJA / parantu isase koI bhaya nahIM hai / yaha merA ativizvAsapAtra sAthI hai / " "bhaya kI bAta nahIM hai / maiM tujhe apanA gupta dhanabhaMDAra dikhAnA cAhatA hUM / terI icchA hai to isako sAtha bhale hI le le|" ffer ne tatkAla dhanaMjaya ko vahIM rukane ke lie kahA / dhanaMjaya zaMbuka ko namaskAra kara lauTA, para usakA mana atyanta Akula vyAkula thA / usane socA, rAkSasajAti kA kyA vizvAsa / rAkSasa kucha bhI kara sakate haiM / aura zaMbuka bibisAra ko sAtha le nagara ke bAhara nikala gayA / zaMbuka ke sabhI pAMca aMgarakSaka vizeSa zastroM se sajjita the| zaMbuka ke pAsa bhI eka tejasvI dhanuSya thA / usakA tUNIra svarNamaya thA / usameM svarNaraMgI bANa bhare the / eka Adha kosa jAne ke bAda ve eka gahana vana meM praviSTa hue / varSA zAnta ho gaI thI, para sAre mArga paMkila the / AkAza meM sUrya camaka rahA thA / para usakI tejasvI kiraNeM paryApta rUpa se vanapradeza meM praveza nahIM kara pA rahI thiiN| jhAr3I saghana aura vRkSa vizAla the / do rakSaka Age cala rahe the| usake pIche zaMbuka aura jayakIrti aura phira tIna aMgarakSaka / sabhI apane-apane azvoM para dhIre-dhIre usa paMkila mArga se Age bar3ha rahe the / bibisAra se kahA - " mitra ! dhanuvidyA kA tujhe paricaya hai ?" "nahIM, mahArAja! " "tere pAsa dhanuSya bANa to hai / " haMsate-haMsate zaMbuka ne kahA / "hAM, mahArAja ! yaha mAtra pravAsa ke lie upayoga meM AtA hai ?" biMbisAra ne kahA / "terI icchA hogI to maiM tujhe dhanuvidyA sikhaauuNgaa| merA pratyeka sainika mahAna dhanurdhara hai| prAcIna kAla kI dhanurvidyA Aja bhAgya se hI kahIM dekhI jA sakatI hai / kintu hama rAkSasoM ne isakA saMrakSaNa kiyA hai / " zaMbuka ne kahA / Page #72 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 63 "mahArAja ! maiMne to sunA thA prAcInakAla meM dhanurvidyA ke sAtha maMtrazakti bhI jur3I huI thI / " "hAM! Aja bhI hama usa divya zakti ke dhAraka haiM / prAcInakAla meM divya zakti ke AdhAra para eka bANa se hajAroM bANoM kA sRjana kiyA jAtA thA / para maiM Aja eka bANa se tIna sau bANa nikAla sakatA hUM / isake atirikta dhanurvidyA saMbaMdhI aura bhI aneka rahasya hameM prApta haiN| yadi aisA nahIM hotA to hama isa pradeza meMTika nahIM paate| merA eka sainika hajAra sainikoM ke sAtha nirbhayatApUrvaka lar3ane meM samartha hai|" yaha saba sunakara biMbisAra Azcaryacakita raha gyaa| vaha kucha nahIM bolA / " mitra ! jisa khajAne kA hama hajAra varSoM se saMrakSaNa karate A rahe haiM, usako pAne ke lie isI vana- pradeza ke par3osI rAjA ne eka bAra hama para AkramaNa kiyA thA / " "par3osI rAjA ne ? vaha durbhAgI kauna thA ?" " magadhapati prasenajita ! kintu hamAre sainikoM ne mahArAja ke sainikoM kI khUba dhulAI kara bhagA DAlA thaa| phira mAlava pradeza ke rAjA ne bhI AkramaNa kiyA, kintu use bhI muMha kI khAnI par3I / usako hamane aisI zikSA dI ki vaha phira kabhI isa ora najara bhI nahIM DAlegA / yaha sArA hamArI dhanuvidyA kA camatkAra thA / " biMbisAra kucha kahe usase pUrva hI eka hRdaya vidAraka cIkha sunAI dI / usI kSaNa zaMbuka ne apanA dhanuSya saMbhAlA aura tUNIra se eka bANa usa para car3hAyA / dUsare aMgarakSakoM ne bhI apane-apane dhanuSya saMbhAla liye / zaMbuka bolA - " mitra ! ghabarAnA mt| lagatA hai kisI varAha ne hameM dekha liyA hai / ' biMbisAra ne cAroM ora dekhA, para kucha bhI najara nahIM AyA / vana saghana thA / aura itane meM hI dUra se kisI ke padacApa sunAI die / aura usI kSaNa zaMbuka ne bANa chor3A | biMbisAra ko yaha aTapaTA-sA lagA / kahIM kucha dikhAI nahIM par3atA hai, aura na jAne bANa kahAM jAkara giregA ? kintu eka hI kSaNa pazcAt bhayaMkara cIkha sunAI dI / zaMbuka bola par3A" mitra ! merA zabdavedhI bANa varAha ke zarIra meM ghusa gayA hai / " itanA kahakara usane apane aMgarakSakoM ko isakI khoja karane kA Adeza diyA / - donoM aMgarakSaka apane-apane ghor3oM se nIce utare aura jisa dizA meM zaMbuka ne bANa chor3A thA, usI dizA meM Age bar3he / Page #73 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 64 alabelI AmrapAlI lagabhaga eka ghaTikA ke pazcAt ve donoM sainika eka vizAlakAya varAha ko ghasITa kara lA rahe the| biMbisAra ko atyanta vismaya huaa| zaMbUka bolA--"mitra ! dhanurvidyA kA yaha zabdavedhI camatkAra hai|" "mahArAja ! mujhe atyanta Azcarya hotA hai|" Azcarya honA svAbhAvika hai / parantu hamAre lie to yaha sahaja bana gayA hai|" zaMbuka ne khaa| "kintu Apane lakSya sthira kaise kiyA ?" zaMbuka bolA-"jayakIti ! isakI cIkha sunakara maiMne eka anumAna kara liyA thA, kintu isake padacApa ko sunakara maiMne yaha taya kara liyA ki vaha kitanI dUrI para hai aura vaha kisa gati se cala rahA hai| phira usI anupAta meM zakti lagAkara maiMne bANa chodd'aa| idhara dekha, varAha kA mastiSka biMdha cukA hai| biMbisAra ne varAha kI ora dekhaa| bANa usake mastiSka ko cIratA huA gahare meM ghusa gayA thaa| varAha ko vahIM chor3akara zaMbuka apane sAthiyoM ke sAtha vahAM se Age bddh'aa| ekAdha kosa Age jAne para eka khulA maidAna aayaa| vaha cAroM ora se saghana vRkSoM se ghirA huA thaa| sabhI vahAM apane-apane azvoM se nIce utara ge| zaMbuka ne jayakIti se kahA-"mitra ! Aja jo khajAnA maiM tujhe batAne vAlA hUM usako Aja taka mere pUrvajoM ke atirikta kisI ne nahIM dekhA hai| mere vizvAsapAtra sainika usa khajAne ke viSaya meM jAnate avazya haiM, para unhoMne bhI kabhI usako dekhA nahIM hai| bAhara ke aura kisI bhI vyakti ke dekhane kI bAta to prApta hI nahIM hotii|" "mahArAja ! mere para ApakI vizeSa kRpA hai|" "mitra ! tUne merI kanyA ko jIvanadAna diyA hai|" kahakara zaMbuka vahAM bichI ghAsa para baiTha gyaa| jayakIrti ko usane apane pAsa biThA liyaa| usane kahA- "abhI taka hama bhUkhe haiN| kucha khA-pI leM phira maiM aura tU--donoM Age cleNge|" zaMbuka ne apanA DibbA kholA / usameM himakaNa jaise zveta raMga ke laDDU the / zaMbuka ne eka laDDU jayakIrti ko dete hue kahA- "mitra ! yaha hamArI viziSTa miThAI hai| tuma saba madhugolaka banAte ho, hama kSIragolaka banAte haiN|" donoM laDDU khAne lge| sAthiyoM ne bhI vahAM bhojana kiyaa| Page #74 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 65 zaMbuka bolA-"jayakIti ! kyA tUne kRSNayuga ke itihAsa kI bAteM sunI "hAM, mahArAja ! 'jaya' nAmaka kAvya meM maiMne use par3hA hai|" "usa mahAkAvya meM mahAn itihAsa hai / Aja usa yuga ko sAr3he tIna hajAra varSa ho cuke haiN| kintu maiM use kala kA hI itihAsa mAnatA huuN| Aja hama jo mahAn khajAnA dekhane jA rahe haiM, usakI jAnakArI maiM tujhe de duuN|" "mahArAja ! sunakara mujhe atyanta harSa hogaa|" "kurukSetra meM kaurava aura pAMDava ke bIca eka mahAn yuddha huA thaa| vaha aThAraha dinoM taka claa| usa saMgrAma meM lAkhoM vyakti mAre ge| usameM mere pUrvaja rAkSasarAja alaMbuSa bhI parama parAkrama se lar3akara vIragati ko prApta hue the aura kucheka hamAre vyakti raNakSetra se bhAga gae the| usa bhISaNa saMgrAma meM aneka rAje aura mahArathI mauta ke atithi bana gae the| hamAre pUrvaja rAkSasarAja ke kucha vyakti rAtrikAla meM raNabhUmi meM jAte aura mRtyu prApta yoddhAoM ke divya ratnAlaMkAra le Ate / aise anagina alaMkAra isa vana meM ekatrita ho gae the / bhaviSya meM yaha saMpatti kAryakArI hogI, isI AzA se hamAre pUrvajoM ne usa sArI saMpatti ko eka gupta sthAna para surakSita rakha diyaa| vaha vipula aura divya khajAnA Aja bhI vaisA hI hai| maiM tujhe vaha Aja dikhaauuNgaa| isa khajAne ko ekatrita kie sAr3he tIna hajAra varSa bIta cuke haiN| hamArI aneka pIr3hiyAM bIta giiN| isa khajAne kI kucha saMpatti kAma meM A cukI hai, phira bhI jo kucha bacA hai vaha bhI kubera ke bhaMDAra kI smRti karAne vAlA hai / hamAre pUrvaja rAkSasarAja alaMbuSa kA mukuTa Aja bhI hamAre pAsa surakSita hai / vaha isa khajAne meM hai / usa mukuTa ko dekhakara yaha anumAna kiyA jA sakatA hai ki usa yuga ke vIra puruSa kaise hote the ? dussAsana ke gale kI muktAmAlA ke eka-eka motI ko dekhane se yaha pratIta hotA hai ki ve bahumUlya motI haiM / unakA mUlya eka sAmrAjya se bhI adhika hai|" bibisAra yaha sunakara Azcarya se bhara rahA thaa| zaMbuka bolA-"mitra ! maiM tujhe aneka vastueM dikhaauuNgaa| usa khajAne meM mahArAja jayadratha kI talavAra, duryodhana kI gadA, ghaTotkaca kI svarNamaya zakti-zastra, ye saba Aja bhI surakSita ___ usake bAda zaMbuka ne dhanuSya aura tUNIra ko saMbhAlA aura hAtha meM bhAlA le liyaa| eka sainika Age bar3hA aura jayakIrti kI AMkhoM para kauzeya kI eka paTrI bAMdha dii| zaMbuka bolA-"mitra ! anyathA mata smjhnaa| kucha dharya rakhanA hogaa|" Page #75 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 alabelI AmrapAlI __"mahArAja ! Apa mujhe jo khajAnA dikhAne jA rahe haiM, yaha ApakI mahAn udAratA hai / isa kArya meM itanI sAvadhAnI avazya hI rakhanI caahie|" __ zaMbuka ne apane sainikoM ko gupta saMketoM se kucha AjJA dii| sainika tatkAla sAmane kI dizA meM cale gae aura bhUmi para auMdhe so gae ' ___ AsapAsa najara DAlakara zaMbuka ne biMbisAra kA hAtha pakar3A aura kahA"mitra ! kisI bhI prakAra kA bhaya na rakhate hue tU mere kaMdhe para hAtha rakhakara dhIredhIre calA A / " "jI"-biMbisAra ne khaa| 14. alaMbuSa kA khajAnA usa paMkila aura saMkarI pagaDaMDI para donoM lagabhaga Adhe kosa taka cle| zaMbuka ne pUchA-"jayakIrti ! vyAkulatA to nahIM hai ?" "jahAM ApakA sahArA ho, vahAM AkulatA kaisI?" biMbisAra ne haMsate hue khaa| "aba hama khajAne ke nikaTa pahuMca gae haiN|" bibisAra ne prasannatA vyakta kI, kyoMki isa prakAra AMkhoM para paTTI bAMdhakara calane kA avasara jIvana meM kabhI nahI AyA thaa| ve Age bar3he / eka svara para zaMbuka ruka gyaa| bibisAra bhI khar3A raha gyaa| zaMbuka bolA-"kucha samaya taka hile-Dule binA tU yahAM khar3A rh| maiM abhI dekhakara AtA huuN|" _ biMbisAra usI pagaDaMDI para khar3A raha gyaa| AMkhoM para paTTI baMdhI huI thii| aMdhakAra ke atirikta kucha bhI dRzya nahIM thaa| usane paTTI kholakara pheMka dene kI bAta socI, para rAkSasarAja kI guptatA ke saMrakSaNa ko prathama kartavya mAnakara usane vaisA nahIM kiyaa| ___ zaMbuka pagaDaMDI se 15-20 kadama Age gayA aura vizAla vRkSa ke pAsa khar3A ho gyaa| usane mur3akara biMbisAra kI ora dekhA, phira mana-hI-mana kucha mantroccAraNa kara vRkSa ke Age sira jhukAkara khar3A raha gyaa| kucha samaya pazcAt usane vRkSa kI eka sUkhI lagane vAlI zAkhA pakar3I, use tIna bAra khIMcA aura dekhA ki binA kisI zabda ke usa vizAla vRkSa ke skaMdha meM eka dvAra jaisA kucha khula gayA hai| rAkSasarAja ne tIna bAra vRkSa ko namaskAra kiyaa| phira vaha tatkAla bibisAra ke pAsa gayA aura use isa vRkSa ke pAsa le aayaa| phira vaha bolA"jayakIti ! eka saMkare dvAra se hameM bhUgRha meM jAnA hai| pahale maiM usameM praviSTa Page #76 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 67 hotA huuN| phira maiM terA hAtha pakar3a lgaa| pahale tU apane sira ko andara ddaalnaa|" "jI"-jayakIti ne khaa| zaMbuka sAvadhAnI pUrvaka aMdara ghusA / apane sAre zastra sAtha meM the| phira usane jayakIrti ko bhI aMdara khIMca liyaa| ___ aba donoM bhUgRha kI sIr3hiyAM utarane lge| bIsa sIr3hiyAM utare hI the ki vaha dvAra apane Apa baMda ho gyaa| ve aura nIce ge| saghana aMdhakAra / parantu rAkSasarAja kI tejasvI aura camakIlI AMkheM saba kucha dekhane meM samartha thiiN| __ Age calakara zaMbuka eka dIvAra ke pAsa khar3A rahA aura bolA-"jaya alaMbuSa, jaya alaMbuSa / " tatkAla pratidhvani sunAI dii| phira zaMbuka ne usa dIvAra ke nizcita sthAna para hAtha rkhaa| kucha hI kSaNoM meM dIvAra meM eka chidra ho gayA / zaMbuka ne apanI tarjanI aMgulI usa chidra meM DAlI aura tIna bAra tIna dizAoM meM usa aMguli ko dabAyA aura usI samaya binA / kisI zabda ke pUrI dIvAra eka ora khisaka gii| zaMbuka ne bhItara dekhA / prakAzamaya sthAna thaa| aMdara praviSTa hue| khisakI huI dIvAra puna: sthAna para laga gaI / zaMbuka ne jayakIrti kI AMkhoM se paTTI haTAte hue kahA -"mitra ! aba hama usa khajAne ke pAsa A gae haiM jo vismayakArI aura dhana se bharA huA hai / aisA khajAnA samrAToM ke pAsa bhI durlabha hai / yaha alaMbuSa kA mahAn khajAnA hai|" jayakIti ne dekhaa| eka mArga dRggocara ho rahA thaa| usane pUchA"mahArAja ! kyA hama bhUgRha meM haiM ?" "hAM, abhI hameM Age aura calanA hai|" "para, yaha prakAza kahAM se A rahA hai ? prakAza ko dekhakara merA mana Azcarya me bhara gayA hai|" "jayakIti ! yaha Azcarya kevala terA hI nahIM hai, hama bhI isa prakAza ko dekhakara atyanta Azcaryacakita haiM / zrIkRSNa-yuga ke mahAn zilpI mahAtmA mayadAnava ne isa bhUgRha kA nirmANa kiyA hai aura usane isameM aisI vyavasthA kI hai ki bAraha mahInoM isameM sadA prakAza rahe / yaha prakAza kisakA hai ? kahAM se AtA hai ? yaha hama bhI nahIM jAna sake haiN| prakAza ke sAtha-sAtha isa bhUgRha meM havA aura pAnI kA bhI prabandha hai / isameM varSoM taka koI nivAsa karanA cAhe, to bhI koI bAdhA nahIM A sktii| yaha guptagRha choTA nahIM hai, cakravartI ke prAsAda jaisA vizAla aura bhavya hai|" Page #77 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 68 alabelI AmrapAlI ve cala rahe the / calate-calate zaMbuka eka dUsarI dIvAra ke pAsa khar3A raha gyaa| usane dIvAra ko namaskAra kara apanA mastaka jhukaayaa| phira apane donoM hAtha dIvAra ke nIce ke bhAga meM sthApita kie| kucha hI kSaNoM ke pazcAt dIvAra meM eka chidra huaa| zaMbuka ne eka cAbI nikAlI aura usa chidra meM ghumAI / jayakIrti (biMbisAra) AzcaryabharI dRSTi se saba kucha dekha rahA thA / dIvAra meM eka dvAra jaisA ho gyaa| prakAza vahAM bhI yathAvat thaa| __ ve donoM aura Age ge| aneka AzcaryakArI zilpa-kalAoM kA sAkSAtkAra karatA huA jayakIti vismaya se bhara gyaa| ve khajAne ke pAsa phuNce| vizAla aura prakAzamaya usa khaMDa meM ratnajaTita alaMkAroM ke Dhera lage the / aneka prakAra ke Ayudha aura zastrAstra vyavasthita rakhe hue the / duryodhana kI svarNamaya gadA, jayadratha kI laMbI talavAra dikhAte hue zaMbuka ne jayakIti se kahA- "maiM isa gadA ko svayaM nahIM uThA sktaa| mahArAja duryodhana kI gadA itanI bhArI hai to bhIma kI gadA kitanI bhArI hogI? aise mahAn zaktizAlI puruSa Aja...?" bIca meM hI jayakIti ne kahA- "satya hai mahArAja ! kAla kI zakti ke samakSa sabhI lAcAra haiN|" zaMbuka ne kahA--"jayakIrti ! isa khajAne se tujhe jo cAhie, jitanA cAhie vaha le le|" "nahIM, mahArAja ! mujhe ina amUlya vastuoM se kyA karanA hai ?" "jayakIti ! tUne merI putrI ko jIvanadAna diyA hai| tujhe jitanA dUM utanA thor3A hai / tujhe yahAM se kucha lenA hI hogaa|" jayakIti ne kahA-"mahArAja ! eka vastu mAMgatA huuN|" "abhI mAMga lo|" zaMbuka ne prasanna hokara khaa| "mahArAja ! maiM eka kalAkAra hUM / ina ratnoM kA saMrakSaNa mere lie kaThina hai| Apa mujhe dhanurvidyA sikhAne kI kRpA kreN|" "tU dhanurvidyA sIkhakara kyA karegA?" "mujhe usakA zauka hai|" "acchA" kahakara zaMbuka usa khaMDa se bAhara aayaa| donoM Age bar3he aura calate cle| 15. dIpaka bujha gayA hRdaya para lagI huI coTa aneka bAra prANaghAtaka hotI hai| usameM bhI jaba hRdaya kI kalpanA bhasmasAt ho jAtI hai taba manuSya ke prANa sUkha jAte haiM / jaba manuSya kI Page #78 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 66 AzA bhagna ho jAtI hai taba cintA use citA-sI lagatI hai aura manuSya taba apanI hRdaya kI Aga se dhIre-dhIre rAkha hotA jAtA hai ! AmrapAlI ke pAlaka-pitA Arya- mahAnAma ke sAtha aisA hI huA / usane apanI pAlaka putrI AmrapAlI kA bar3e lADa-pyAra ke sAtha lAlana-pAlana kiyA / kanyA kI kAyA, devadurlabharUpa aura ajeya buddhi-cAturya se maMDita thI / java usakA rUpa nikharA taba mahAnAma ne eka sundara svapna saMjoyA thA ki AmrapAlI kA rUpa kisI sAmAnya ghara kI zobhA nahIM banegA, para kisI samrATa kI rAjarAnI ke rUpa meM prAsAdoM meM zobhita hogA / prAyaH pratyeka mAtA-pitA apanI saMtAna kA rUpa asAdhAraNa hI mAnane haiN| moha aura mamatA kA yaha prabhAva anAdikAla se calA A rahA hai kintu AmrapAlI ke saundarya ke prati mAtA-pitA kI mamatA se bhI vAstavikatA kA AdhAra adhika thA / mahAnAma apanI kanyA AmrapAlI ke rAjarAnI kA svapna saMyoe to isameM koI atizayokti nahIM thI / parantu AmrapAlI jisa dina janapadakalyANI banI yA dUsare zabdoM meM vaha vaizAlI ke yuvakoM ke manoraMjana kI kAmaNagArI nagara-nArI banI, usI dina se mahAnAma kI sArI bhAvanAeM jalakara rAkha ho gayIM / 1. jisa vyakti kI bhAvanAeM bhasmasAt ho jAtI haiM, usake jIvana kA rasa sukha jAtA hai / mahAnAma kA jIvana bhI ciMtA aura vedanA ke agnikaNoM se jhulasa gayA / 1 eka bAra vaha apane Apako Azvasta karane ke lie eka udyAna meM gyaa| vaha eka AmravRkSa ke nIce vizrAma karane baiThA / pIche kI jhAr3I meM kucha yuvaka dyUtakrIr3A meM saMlagna the / ve paraspara bAtacIta kara rahe the| unakI bAta kA viSaya thA AmrapAlI, nagaranArI AmrapAlI / eka yuvaka ne kahA - " maiM AmrapAlI kI sundara kAyA kA rasapAna karane kA prayatna kara rahA huuN|" dUsare ne kahA - "maiM AmrapAlI kA nirAvaraNa rUpa aura saundarya dekhanA cAhatA huuN|" isI prakAra kI anyAnya bAteM cala rahI thIM / mahAnAma ke kAnoM meM ye zabda TakarA rahe the / ye kutsita zabda garma zIze kI bhAMti usake mastiSka ko jhulasA rahe the / ina zabdoM ko sunate hI mahAnAma ko pratIta huA ki AkAza TUTakara usa para gira par3A ho / vaha udyAna meM zAnti prApta karane AyA thA, para prabala uthala-puthala kA anubhava kara, vaha uThA aura bhavana kI ora calA gayA / AmrapAlI apane pitA ko saptabhauma prAsAda meM le jAnA cAhatI thii| aneka nimaMtraNoM ke pazcAt ASAr3hI pUrNimA ko vahAM jAnA nizcita huA / Aja ASADha kA pahalA dina thA / AmrapAlI apane prAsAda meM jA cukI thI / mahAnAma ne socA ---- mujhe eka mAha ke bAda vahAM jAnA hogA / usake mana meM eka bhaya pala rahA thA ki vahAM jAne ke pazcAt apanI putrI ko dUsare rUpa meM dekhanA Page #79 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 70 alabelI AmrapAlI pdd'egaa| vaizAlI ke yuvakoM ke bIca apane yauvana bichAtI huI kanyA ko dekhane ke badale aMdhA ho jAnA acchA hai athavA mRtyu kA varaNa zreSTha hai| ___ ASAr3ha kI pUrNimA aayii| mahAnAma kI ciMtA zataguNita ho gyii| usake mana meM aneka vicAra umar3a rahe the / umane AtmahatyA karane kI bAta bhI socI, para usameM jainatva ke saMskAra kUTa-kUTa kara bhare hue the| jaina paraMparA meM AtmahatyA ko jaghanyatama pApa mAnA hai / arhat ko deva mAnane vAlA koI bhI jaina upAsaka AtmahatyA ke jaghanya kArya ko nahIM kara sktaa| mahAnAma jaina thA / vaha sAdhuoM kI saMgati karatA thaa| jaise hI AtmahatyA kA vicAra AyA, vaha saMbhala gyaa| usane socA, saba kucha chor3akara maiM muni kyoM na bana jAUM / para usakA mana bola uThA, bhAgavatI dIkSA koI mAmUlI bAta nahIM hai| isako grahaNa karane meM kevala umaMga hI kAma nahIM AtI, usake lie mAnasika, bhAvanAtmaka aura zArIrika zakti apekSita hotI hai| ___ eka vicAra yaha bhI AyA ki zrAvastI nagarI meM abhI mahAtmA buddha vicaraNa kara rahe haiN| kyoM na maiM unake saMgha kA bhikSu bana jAUM ? kintu Ayu kA zeSa kahakara mujhe bhikSu saMgha meM praviSTi na deM to? isa prakAra aneka vicAra mahAnAma ke mana meM A-jA rahe the / aneka bAra vaha apanI priyatamA ke citra ke sAmane khar3A rahakara AMsU bhare hRdaya se kahatA- "devi ! mujhe isa saMtApa se mukta kara / tU jahAM hai, vahAM mujhe le jA / isa priya kanyA ke viSaya meM maiM jo kucha sunatA hUM, vaha saha nahIM sktaa| maiM isake sAtha kaise rahUMgA ? padmA ! tU mujhe bhI apane pAsa bulA le|" aise anekavidha vicAra Ate aura bijalI kI bhAMti camaka-damaka dikhAkara adRzya ho jaate| Arya mahAnAma apanI zayyA para so rahA thA / hRdaya para dabAva bar3ha rahA thaa| vaha use asahya lgaa| vaha bAra-bAra apane hAtha-paira pachAr3a rahA thaa| usakI sevA meM eka dAsa khar3A thaa| usane pUchA--"mahArAja ! kyA hai ? jala lAUM?" mahAnAma ne izAre se mauna rahane ko kahA / vedanA tIvra ho rahI thI / use lagA Aja kI rAta jIvana kI antima rAta hai| priyatamA ne prArthanA suna lI hai| dAsa apane svAmI kI isa becana avasthA ko dekha nIce ke bhAga meM daur3Adaur3A gyaa| vahAM jo puruSa the, unheM Upara Ane ko kaha, tatkAla Upara A gyaa| ve saba Aye / mahAnAma kA mukhya parivAra bhI A gyaa| eka ratha vaidyarAja ko bulAne bhavana se bAhara nikale usase pUrva hI mahAnAma kA antima zvAsa pUrA ho gyaa| mahAnAma kA nAmazeSa ho gyaa| usa samaya dIpamAlikAoM ke bharapUra prakAza meM AmrapAlI apane saptabhauma Page #80 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 71 prAsAda meM rUpa-yauvana kI kiraNeM bikheratI huI prekSakoM ko digmUr3ha banA rahI thii| prathama yauvana ke mAdaka sparza se praphulla aura caMcala banI huI navayauvanA nArI kA abhisAra hRdaya ko bIMdhakara nikalane vAlI kavitA jaisA hotA hai / aneka bAra aisA abhisAra jIvana meM madhura svapna kI zRMkhalA banakara raha jAtA hai| AmrapAlI abhI solaha varSa kI thI aura usakA yauvana, rUpa, kalA, mAdhuryayaha sArA apsarAoM ko lajjita karane vAlA thaa| devI kA sAhacarya pAne ke lie aneka taruNa lAlAyita the| Aja ASAr3hI pUrNimA kA utsava thA aura AmrapAlI ne isa utsava kA abhinaMdana abhisAra nRtya dvArA kiyA aura yaha abhisAra nRtya itanA mAdaka thA ki darzaka apane Apako vismRta kara baiThe the| abhisAra nRtya ! priyatama se milane kI utkaTa ukalAhaTa ke hone para bhI lajjA aura bhaya kA bhAra itanA mohaka bana gayA thA ki abhisArikA ke mana kA caMcala Aveza acAnaka daba jAtA' vimUr3ha bana jaataa| AmrapAlI priyatama se milane ke lie Atura ho rahI thii| meghAcchanna AkAza / rAta kA samaya / lajjA, saMkoca aura caMcalatA ke sAtha AmrapAlI apane priya se milane nikala par3I / kintu sAMketika sthala jyoM-jyoM nikaTa AtA, tyoMtyoM loka-lAja aura bhaya kA bhAra usake nayana aura caraNoM ko mAno staMbhita kara rahA thaa| pUrva bhArata ke zreSTha vAdyakAra abhisAra ke bhAvoM ko vAdyadhvani se masta banA rahe the| piya-milana kI madabharI tamannA nartakI AmrapAlI ke nRtyAbhinaya se sAkAra banakara prekSakoM ko rasamugdha banA rahI thii| aur| nIla padma prAsAda meM eka zayyA para mahAnAma kA nirjIva zarIra par3A thaa| vaidya ne kahA-"cir3iyA cuga gayI kheta / " aba kathA samApta hai| aura mukhya rakSaka AmrapAlI ko sUcanA dene daudd'aa| usa samaya AmrapAlI kA nRtya yauvana avasthA meM thaa| nRtyagRha ke AbhyaMtara bhAga meM aneka nRtyAMganAeM, paricArikAeM khar3I thiiN| eka nartakI priyatama kI rUpa-sajjA kara taiyAra hokara khar3I thI, kyoMki kucha hI kSaNoM ke pazcAt use nRtyabhUmi meM praveza karanA thA, kyoMki piumilana ke uttejaka kSaNa aba nikaTa A gae the| ___ AmrapAlI kI priya sakhI mAdhvikA vahIM thii| usane sunA ki mahAnAma kA avasAna ho gayA hai / AmrapAlI ko sUcita kaise kiyA jAe. isI vicAra meM vaha eka ora calI gyii| vahAM dhUmrAvaraNa karane vAle cAra vyakti baiThe the / mAdhvikA ne kahA-"tatkAla dhUmrAvaraNa kro|" ve avAka raha gae / mAdhvikA Page #81 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 72 alabelI AmrapAlI ne puna: khaa| unhoMne tatkAla saMgRhIta dhUmra ko nRtyabhUmi meM prasRta karane ke lie eka yaMtra ko ghumaayaa| abhI priyatama ke milana ke kSaNa prApta nahIM hue the| abhisArikA thirakatI huI, bhayArta banakara prItama ke milane ke saMketa-sthala kI ora dekha rahI thii| AMkha meM umaMga thI aura kAyA para lajjA ke alaMkAra dRggocara ho rahe the| prekSakoM ke dhanya-dhanya kI AvAja se sArA prekSAgRha gUMja utthaa| aura usI samaya dhUmrAvaraNa prAraMbha ho gyaa| nRtyAbhinaya meM tallIna banI huI AmrapAlI kA ceharA isa Akasmika dhUmrAvaraNa se murajhA gyaa| mAdhvikA bhItara aayii| AmrapAlI ko yaha kahakara bAhara le gayI ki pitAzrI acAnaka bImAra ho gae haiN| ___ abhisArikA kI vezabhUSA meM hI AmrapAlI ratha meM baiTha nIlapadma prAsAda kI ora cala pdd'ii| nIlapadma prAsAda ke pAsa Akara ratha rukA / AmrapAlI nIce utarI aura tIvra gati se apane bApU ke khaMDa kI ora clii| mahAnAma zayyA para ciranihita avasthA meM par3e the| muMha khulA thaa| zeSa zarIra para eka kauzeya vastra thaa| unakI zayyA se dUra eka sevaka baiThA thaa| ___ AmrapAlI ne dekhA, 'bApU ! bApU !' kahatI huI unake nirjIva zarIra para gira pdd'ii| vahIM vaha mUcchita ho gyii| ___ ardhaghaTikA ke pazcAt mUrchA ttuuttii| vaha phira karuNa svara meM bolI"bApU! bApU !" dIpaka bujha gyaa| vaha bhAMDAgArika RSabhadAsa kI ora dekhakara bolI"cAcA ! nIr3a luTa gyaa| merA Azraya TUTa gyaa| maiM aba binA AdhAra kI ho gyii|" usake bola Age nahIM phUTe / ve sadana ke nIce daba gye| AmrapAlI ne nRtyAMganA kI pozAka utaarii| himakaNa se sapheda vastra dhAraNa kiye| sAdI vezabhUSA kara alaMkArazUnya bana gyii| usa samaya bhI usake rUpa ko nihAra kara vahAM kI striyAM digmUr3ha bana gyiiN| madhyAhna se pUrva hI mahAnAma ke nazvara zarIra kA dAha-saMskAra kara diyA gyaa| zokamagna AmrapAlI ko sAntvanA dene nagara ke sabhI gaNamAnya vyakti AjA rahe the| idhara zaMbuka vana meM rAkSasarAja kA parama atithi biMbisAra vahAM se Uba cukA thaa| vaha rAkSasarAja se bAra-bAra vidA karane kI prArthanA karatA rahA / zaMbuka usakI prArthanA ko mAna nahIM rahA thA / dhanuvidyA ke kucha rahasya zaMbuka ne biMbisAra Page #82 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 73 ko sikhA diye the| ve donoM pratidina vana meM jAte aura zaMbuka biMbisAra ko dhanurvidyA ke vividha prayoga karake dikhaataa| aise to biMbisAra dhanurvidyA jAnatA thA, phira bhI use zaMbuka ke mAdhyama se bahuta kucha sIkhane ko milaa| zaMbuka pUrNa manoyoga se biMbisAra ko saba rahasya batAtA rahA, kevala dhanurvidyA ke sAtha jur3I huI maMtravidyA biMbisAra ke lie asAdhya bana gayI, kyoMki use sIkhane ke lie do-tIna varSa lagAne apekSita the / dhanaMjaya bhI vahAM se zIghra prasthAna karanA cAhatA thA, kyoMki rAjagRha se calane ke pazcAt usane mahArAja prasenajita ko koI samAcAra nahIM bheje the / vaha soca rahA thA, mahArAja prasenajita bahuta becainI anubhava karate hoMge / isIlie vaha bAra-bAra biMbisAra se prArthanA karatA / bibisAra kahatA - " mitra ! sneha kI upekSA karanA mahAn pApa hai / rAkSasarAja zaMbuka ke sneha kA anAdara karanA kisI bhI dRSTi se ucita nahIM hogA / " bibisAra ne eka rAta zaMbukarAMja ke parivAra ke samakSa vINAvAdana kara snehayukta svaroM meM kahA "mahArAja ! ApakI mamatA kA anAdara karanA mere lie azakya hai, para merA citta ghara-parivAra kI ora lagA hai| yadi Apa kRpA kareM to..." " mitra ! maiM terI akulAhaTa ko samajhatA hUM / zrAvaNI pUrNimA ko yahAM eka melA lgegaa| zaMbuka vana meM rahane vAle sabhI loga yahAM ekatrita hoNge| usa utsava kA AnaMda hI kucha aura hai| phira maiM tujhe yahAM se vidA kara dUMgA / " 16. zrAvaNI pUrNimA zrAvaNa kI pUrNimA | saMdhyA se pUrva hI zaMbukavana meM phailI huI choTI-moTI palliyoM se sabhI rAkSasa parivAra zaMbukavana kI rAjadhAnI meM A gae / rAtri kA samaya prAraMbha huaa| devI ke maMdira ke vizAla prAMgaNa meM sabhI A pahuMce / varSA ruka gaI thii| rAkSasoM kA yaha aTUTa vizvAsa thA ki zrAvaNI pUrNimA kI rAta meM varSA nahIM AnI cAhie aura yadi varSA hotI hai to vaha aniSTa kI sUcanA hai | rAtri kA prathama prahara pUrA hone vAlA thaa| zaMbuka apane parivAra ke sAtha vahAM A phuNcaa| usake sAtha biMbisAra, dhanaMjaya aura donoM paricAraka the / bibisAra ne dekhA, AbAlavRddha vahAM madyapAna kara pAgaloM kI bhAMti ghUma rahe haiM / striyAM bhI madyapAna meM matta thiiN| kahIM sahanRtya ho rahA thA, kahIM ApasI Page #83 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 74 alabelI AmrapAlI cher3achAr3a ho rahI thI, kahIM parAkrama aura zaurya ke pratIka rUpa churikAyuddha, kRpANa - yuddha aura mallayuddha ho rahe the / rAkSasa striyAM kRpANayuddha aura churikA- yuddha meM tanmaya bana rahI thIM / yovana aura zyAmavarNa ke mada se madonmatta striyAM romAMcita karane vAle churikA-yuddha kara rahI thIM / fafasAra aura dhanaMjaya ghUma-ghUmakara vividha prayoga dekha rahe the / unheM pratIta huA ki sabhI rAkSasa, rAkSasa-striyAM aura bAlaka yuddha kalA meM nipuNa haiM / rAta kA aMtima prahara / fafasAra ne rAta ke aMtima prahara meM sabhI rAkSasoM ko vINAvAdana sunAyA / vINAvAdana sunakara sabhI strI-puruSa bahuta prasanna hue / utsava dhAraNA se bhI adhika saphala rahA / sUryodaya huaa| tIna dina aura bIta gye| cauthe dina zaMbuka ne bhAvabhareM hRdaya se biMbisAra ko vidA kiyaa| usa samaya zaMbukarAja ne bibisAra ko eka mUlyavAna motiyoM kI mAlA aura eka vyakti uThA na sake, utanA svarNa diyA / dhanaMjaya aura dUsare do paricArakoM ko bhI svarNa ke alaMkAra bheMTa svarUpa diye / vahAM se vidA hote samaya biMbisAra kA mana atyanta vedanA anubhava kara rahA thaa| jahAM sneha hotA hai vahAM saMtApa bhI hotA hai / sajala nayanoM se biMbisAra vahAM se vidA huA / zaMbuka tathA kucha sainika sAtha meM cale aura vana kI sImA taka sAtha rhe| sImA para Akara zaMbuka ne biMbisAra vaizAlI kI sImA kI pUrNa jAnakArI dI / ffer ne prasthAna se pUrva zaMbukarAja ke donoM hAthoM ko pakar3akara kahA"mahArAja ! maiM Apako kabhI bhUla nahIM paauuNgaa|" " mitra ! maiM bhI tumhAre sahavAsa kI vismRti nahIM kara skuuNgaa| merI eka prArthanA hai ki jaba tumhArA vivAha sampanna ho jAe taba donoM pati-patnI mere yahAM AnA / maiM tumheM apanI nAmAMkita aMgUThI de rahA huuN| isa mudrikA ko merA koI bhI rAkSasa dekhegA to vaha premapUrvaka tumhArA satkAra karegA" kahakara zaMbukarAja ne apanI mudrikA fafasAra ko dI / bibisAra ne isa snehadAna ko le, mastaka para cddh'aayaa| vaha usa mudrikA ko aMgulI meM pahana nahIM sakA, kyoMki usakA aMgUThA bhI usake lie choTA par3a rahA thA / bibisAra apane sAthiyoM aura sAmAna ke sAtha azvoM para car3ha vahAM se Age bar3hA / idhara AmrapAlI ne pitRzoka ko sampanna kara diyA thaa| saptabhauma prAsAda Page #84 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 75 meM puna: vAdyoM kI jhaMkAra hone lgii| saMkar3oM milane-julane vAle usa prAsAda meM Ane lge| sAyaMkAla ke samaya zIlabhadra apane do sAthiyoM ke sAtha vahAM aayaa| mAdhvikA kumAra zIlabhadra ko Adara sahita devI AmrapAlI ke vidhAmakhaMDa meM le gyii| zIlabhadra ne AmrapAlI kA abhivAdana karate hue kahA-"Apa zoka se nivRtta huI haiM, yaha jAnakara vaizAlI ke samasta jana prasanna hue haiN| eka paricArikA maireya kA svarNa pAtra le aayii| mAdhvikA ne zIlabhadra aura usake sAthiyoM ke samakSa maireya se bhare svarNa pAtra rkhe| zIlabhadra bolA-"devi ! aap..|" "Apa hI leN| maireya merI prakRti ke anukUla nahIM hai|" AmrapAlI ne madhura svaroM meM khaa| maireya kA eka cUMTa lete hue zIlabhadra bolA-"devi ! yahAM prativarSa zrAvaNa mAsa meM pAMca dinoM kA vana-mahotsava hotA hai| usameM janapadakalyANI mahotsava kI zobhA hotI hai|" "hAM, gaNasabhA se mujhe nimaMtraNa mila cukA hai|" AmrapAlI ne khaa| "devi ! yaha vana mahotsava apanI sImA ke pAsa Ayojita hotA hai / usameM hajAroM nara-nArI zAmila hote haiM, manoraMjana karate haiM / usa avasara ke lie maiM Apako eka vizeSa nimaMtraNa denA cAhatA huuN| vaizAlI kI sImA se saTakara eka nadI bahatI hai| usake dUsare taTa ke AsapAsa parvatazrRMkhalA hai| vahAM AkheTa ke lie Apa hamArA sAtha deM, isakA vacana lene AyA huuN|" "zikAra ?" "hAM, devI ! usa bhayaMkara vana meM siMha, bAgha, varAha Adi rahate haiM / "Apa siMha kA zikAra karate haiM ?" "hNste-hNste..|" "maiM ApakA sAtha duuNgii| mujhe vanya-jantu dekhane kA zauka hai|" "maiM dhanya huaa| maiM svayaM Apako lene A jaauuNgaa|" kahate hue zIlabhadra ne maireya kA pAtra khAlI kara paricArikA ko de diyaa| zIlabhadra ke jAne ke bAda mAdhvikA ne kahA- ''devi ! yaha nimaMtraNa to bhayaMkara hai|" __"mAdhvikA! Arya zIlabhadra ke bhujabala ko dekhane ke lie hI maiMne yaha nimaMtraNa svIkAra kiyA hai| merI yaha mAnyatA hai ki jo vAcAla hotA hai vaha apane kartavya meM zithila hotA hai|" AmrapAlI ne khaa| vanamahotsava kI taiyArI hone lgii| Page #85 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 alabelI AmrapAlI vaizAlI ke viziSTa vyaktiyoM ne utsava kI nirdhArita bhUmi para apane-apane taMbU lgvaae| janaparakalyANI ke lie vizeSa vyavasthA kI gayI thii| vahAM saikar3oM dAsadAsiyAM aura rakSaka-dala A ge| yaha zivira bhavya aura ramaNIya thaa| sabhI se yaha akelA hI camaka rahA thaa| zIlabhadra kA taMbU bhI ramaNIya thaa| vaha divasa ke prathama prahara meM hI apane sAthiyoM ke sAtha vahAM A gayA thaa| usake hRdaya meM AzA kA eka madhura gIta jhaMkRta ho rahA thaa| saMsAra kI sarvazreSTha sundarI ke hRdaya meM premAMkura ugAne aura rUpa kI pratimUrti sukumAra AmrapAlI ko prApta karane kI bhAvanA sAkAra hogI, yaha zraddhA usake prANoM meM ananta AnaMda ko ubhAra rahI thii| ___ jisa samaya AmrapAlI ne zikAra kA nimaMtraNa svIkRta kiyA usI kSaNa se zIlabhadra ke prANoM meM madhura-milana kI baMsarI bajane laga gayI thii| vaha AzA ko aura puSTa banA rahI thii| yauvana aura AzA donoM sAthI haiN| donoM caMcala hote haiN| donoM ko apanI caMcalatA kA khyAla nahIM aataa| idhara zaMbuka vana se prasthAna kara biMbisAra apane sAthiyoM ke sAtha isI parvatazrRMkhalA ke pAsa A tthhraa| use yaha jJAta nahIM thA ki kucha hI dUrI para vaizAlI kI janatA bhavya vanamahotsava kA Ananda le rahI hai| zaMbuka mahArAja ke kathanAnusAra biMbisAra isa parvata para kucha dinoM taka vizrAma karanA cAhatA thaa| vaha kisI pallI kI Toha meM thaa| pallI nahIM milii| dhanaMjaya pahAr3I para cddh'aa| usane dekhA, eka prastara gRha hai| vaha khaNDahara ho gayA hai| usane nIce utarakara biMbisAra ko btaayaa| biMbisAra vahAM kucheka dina Thaharane ke lie Upara gyaa| Upara jAne ke bAda biMbisAra ne prastara-gRha ke cAro ora dekhA / use vaha sthAna upayukta lgaa| jaba cAroM vahAM raha gae, taba dhanaMjaya ne eka bhRtya ko sAre samAcAra kahakara rAjagRha kI ora bheja diyaa| dUsare dina bhojana kI sAmagrI ke lie biMbisAra aura dhanaMjaya-donoM apaneapane azvoM para car3hakara eka pallI meM gae aura eka bhRtya ko vahIM prastara-gRha kI sambhAla ke lie chor3a diyaa| pallI ke sabhI loga mele meM cale gae the| eka vRddha apanI khATa para baiThA thaa| dhanaMjaya ne kahA- "isa bastI meM koI najara nahIM aataa| yaha nirjana kaise hai ?" "mahArAja ! sabhI vana-mahotsava meM gae haiN|" biMbisAra ne kahA- "kaisA utsava ?" Page #86 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 77 "Apa isa pradeza se ajAna dIkhate haiM"-vRddha ne prazna kiyaa| "hama paradezI haiM / sAmane kI pahAr3I para eka sunasAna khaNDara haiN| vahAM Thahare haiN| yahAM halavAI kI khoja meM Ae haiN|' tatkAla vRddha apanI TUTI-phaTI khATa se khar3A ho gayA aura TekarI kI ora aMguli-nirdeza karate hue bolA- "kyA Apa sAmane kI TekarI para utare haiM ? vahAM eka TUTA-phUTA ghara hai ? eka kuMDa hai ?" biMbisAra ne kahA- "hAM, hama vahIM ruke haiN|" vRddha bolA-'Apa paradezI haiN| ApakI avasthA bhI choTI hai| kRpA kara Apa pahAr3I se tatkAla anyatra cale jAeM / usa pahAr3I para eka bhayaMkara bhUta rahatA hai / aneka anajAna manuSya isa prastaragRha meM mauta kA AliMgana kara cuke haiN|" vRddha kI bAta sunakara biMbisAra ne pUchA-'kyA tuma vana mahotsava ke viSaya meM kucha jAnakArI de sakate ho?" ___ "mahArAja ! vaizAlI kA yaha utsava pUrva bhArata meM bejor3a ginA jAtA hai / pAMca dinoM taka yaha clegaa| vahAM hajAroM nara-nArI AeMge / vahAM vividha prakAra kI khAdya sAmagrI kI aneka dukAneM lgeNgii| utsava kA sthAna yahAM se ekAdha kosa dUra hai| Apa TekarI se sIdhe vahIM cale AeM / khAdya sAmagrI mila jaaegii|" vRddha ne khaa| ve saba TekarI para Ae aura vRddha puruSa kI bAta mAnakara tInoM utsava ko dekhane nikala pdd'e| zaMbukarAja dvArA pradatta kucha svarNa aura do ghor3e vahIM chor3a ve nIce utara aae| bimbisAra ne zaMbuka dvArA pradatta muktAmAlA aura pitA dvArA pradatta ratnamAlA donoM apane sAtha rakha liiN| jaba ve tInoM utsava meM pahuMce taba madhyAhna bIta cukA thA aura vaha utsava sthala aisA laga rahA thA mAno koI nayA nagara basA ho| tInoM Age se Age jA rahe the| eka sthAna para unhoMne dekhA-"hajAroM vyaktiyoM kA kalarava uchala rahA dhanaMjaya ne pUchA- "yaha kalakha kisalie?" "Apako jJAta nahIM hai ? saMsAra kI apratima sundarI AmrapAlI vaizAlI se A rahI hai / devI AmrapAlI hamArI janapadakalyANI hai| usakA rUpadarzana bhI bhAgyazAlI ko hI prApta hotA hai / " yaha kahakara vaha daur3atA huA calA gyaa| dhanaMjaya ne bimbisAra se kahA-"mahArAja ! hama bhI usa ora caleM?" "nahIM mitra ! hama sundariyoM ko nihArane nahIM nikale haiN| hameM eka zarrApha kI dukAna para jAnA hai| biMbisAra aura dhanaMjaya ne dekhA ki loga apanI-apanI dukAnoM ko vaise hI chor3a AmrapAlI ko dekhane nikala par3e haiN| vahAM tIna dukAneM thiiN| do para koI Page #87 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI vyakti nahIM thA / eka dukAna kA zarrApha apane sAthiyoM ke sAtha AmrapAlI ko dekhane kI taiyArI kara rahA thaa| dhanaMjaya ne svarNa dekara usase kucha mudrAeM le lIM / mudrAeM dekara zarrApha dukAna ko khulI chor3a AmrapAlI ko dekhane nikala par3A / use dUkAna meM par3e svarNa kI yA mudrAoM kI cintA nahIM thI / usa zarrApha kI umra lagabhaga pacAsa varSa kI thI, para usakI adhIratA caMcala yuvaka se adhika thI / 78 dhanaMjaya ne kahA- "mahArAja ! AmrapAlI kA jAdU gajaba kA lagatA hai / yauvana ko bhI pAra kara adher3a avasthA meM pahuMcA huA zarrApha kitanA adhIra ho gayA thA ?" bibisAra bolA - "dhanaMjaya ! sundara nArI kA AkarSaNa yuga-yuga se calA A rahA hai| rAjagRha meM maiMne AmrapAlI ke viSaya meM kucha sunA thA aura aba isa adher3a vyakti kI adhIratA usa satya kA sAkSAtkAra karAtI hai / ' " donoM bAta karate-karate apane azvoM para Age cle| ve pahAr3I ke nikaTa Ae / jaba azva pahAr3I para car3hane lage, taba dhanaMjaya ne biMbisAra se pUchA"mahArAja ! Apa kucha gambhIra vicAra meM haiM, aisA laga rahA hai|" " dhanaMjaya ! mele kA sAmAnya nirIkSaNa karane ke pazcAt mere mana meM aneka vicAra A rahe haiN| Aja pUrva bhArata meM licchaviyoM kA zaurya ajor3a ginA jAtA hai| unakI javAMmardI aura guNagrAhakatA prasiddha hai / eka licchavI sau yoddhAoM ke sAtha lar3a sakatA hai| mauta ko hathelI para rakhakara calanA licchaviyoM kI tAI hai / kintu isa mele ke nirIkSaNa ke pazcAt mujhe vinAza kI chAyA dikhane lagI hai / " "vinAza kI chAyA ?" "hAM, dhanaMjaya ! eka bAra jaba maiM jitArI sanniveza meM vINA kI antima sAdhanA kaha rahA thA, taba AcArya kArtika svAmI ke pAsa vaizAlI ke aneka samAcAra Ate the| maiMne sunA thA ki devI AmrapAlI saundarya kI devI hai aura usako prApta karane ke lie licchaviyoM meM guTabaMdI huI hai / kintu AmrapAlI ko janapadakalyANI banAkara siMha senApati ne licchaviyoM kI ekatA ko banAye rakhA / usa samaya mujhe pratIta huA ki pUrva bhArata kI eka mahAn jAti vinaSTa hone se baca gyii| para Aja / " "mahArAja ! licchaviyoM kI ekatA to Aja bhI aTUTa hai / " "dhanaMjaya ! mahAn jIvana jIne ke lie kevala ekatA hI nahIM, caritrabala apekSita hotA hai / mujhe mele meM licchaviyoM kI vilAsapriyatA kA darzana huaa| vahAM kitanI nagara-nAriyAM AyI thIM / kitane madyagRha the ? dyUtagRha to sarvatra dekhane ko mila jAte / AmrapAlI ko dekhane ke lie kitanI adhIratA ! rUpadarzana kI isa aMdhI lAlasA ke pIche caritrabala kI nyUnatA spaSTa hai / " Page #88 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 79 dhanaMjaya ! prajA yadi daridra hai, sampattihIna hai kintu yadi caritrabala aura ekatA se sampanna hai to vaha amara bana jAtI hai / madyapAna kI amaryAdA, strIsahacAra kI tIvra lAlasA, raMgarAga kI lUTa - ye saba vinAza ke cihna haiM / " dhanaMjaya mauna rahA / 17. pAgala hAthI fafasAra aura dhanaMjaya mele kA nirIkSaNa karate-karate Age bddh'e| cAroM ora bhinna-bhinna vastroM kI dukAneM, alaMkAra aura AbhUSaNoM kI dukAneM dekha ve vismita ho rahe the / bibisAra kucha kahe usase pUrva hI pIche se Ane vAlI bhIr3a kI prabala AvAja sunAI dI / bhAgo bhAgo, haTo haTo kI AvAja Ane lagI aura donoM ne dekhA | mur3akara eka madonmatta hAthI bhayAtura hokara bhAga rahA thA / sArA mArga vaizAkha ke bAdaloM kI taraha janazUnya ho gayA / dhanaMjaya ne bhI biMbisAra kA hAtha pakar3akara unheM eka ora le gyaa| biMbisAra ne dekhA, bhaya se pAgala banA huA eka gajarAja A rahA hai / yadi yaha gajarAja kAbU meM na Ae to bar3I vipatti khar3I ho sakatI hai aura aneka vyakti usake pairoM tale kucale jA sakate haiM / biMbisAra isa prakAra cintana kara hI rahA thA ki gajarAja usakI ora mur3atA-sA dikhAI diyaa| sabhI loga hAhAkAra karane lage / ve cillA rahe the"isa ora bhIr3a adhika hai / yadi pAgala gajarAja isa ora A gayA to saikar3oM vyaktiyoM kI mauta nizcita hai / " biMbisAra ne ye zabda suna liye| usane dhanaMjaya se kahA - " dhanaMjaya ! Aja hama binA kisI zastrAstra ke Aye haiM / yadi isa hAthI ko kisI bhI upAya se rokA nahIM gayA to aneka nirdoSa vyakti kucale jAeMge / " "aba hama kyA kareM ?" "cala, Age caleM / kisI se dhanuSa-bANa le leMge / " " ve Age cale / " hAthI ke pIche-pIche saikar3oM vyakti A rahe the / unameM dhanurdhArI licchavI bhI the / ve logoM ko saceta karane ke lie AvAja kara rahe the, para Age jAne ke lie koI sAhasa nahIM kara rahA thA / gaNatantra ke saMkar3oM sainika bhI A pahuMce the / parantu kisI ke mastiSka meM yaha vicAra nahIM AyA ki pAgala hAthI ko vaza meM karane ke lie usake sAmane jAnA caahie| pIche se koI bANa yA bhAlA pheMka nahIM sakate the, kyoMki yadi hAthI pIche mur3a Ae to hajAroM ko pIsa DAle / Page #89 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 80 alabelI AmrapAlI ___ aura biMbisAra ne eka licchavI javAna ke kaMdhe se tUNIra khIMca liyA aura dhanuSa mAMga kara le liyaa| vaha navayuvaka aura koI nahIM, mahAbalAdhikRta kA putra padmaketu hI thA / baha volA-"mahAzaya ! yaha Apa kyA kara rahe haiM / Apa bANa mata pheMkanA / bANa se hAthI mur3egA aura adhika vikarAla bana jaaegaa|" kintu biMbisAra ne koI uttara nahIM diyA aura vAyu vega se bhIr3a ko cIratA huA hAthI se Age nikala gyaa| ___ gajarAja kI lAla AMkheM yuvaka biMbisAra kI ora mudd'iiN| biMbisAra ne Age bar3hakara, kucha dUra jA hAthI kI sUMDa ko eka bANa se bIMdha DAlA aura hAdhI adhika uttejita ho gyaa| dhanaMjaya Age nahIM jA sakA / vaha kAMpa uThA 'kyoMki pAgala hAthI biMbisAra ko lakSya kara usake pIche daur3a rahA thaa| bibisAra cAhatA thA ki hAthI ko janamedinI kI bhIr3a vAle sthAna se kisI maidAna meM lAyA jAe / isIlie vaha Age-Age daur3ane lgaa| kintu hAthI ke pIche pIche Ane vAle hajAroM rAjapUta aura aneka sainika yaha nahIM samajha sake ki bibisAra logoM ko hAthI se abhaya banAne ke lie daur3a rahA hai| unhoMne yahI samajha rakhA ki isa yuvaka ne vimarzapUrvaka kArya nahIM kiyA hai aura yaha navajavAna roSAgni se bhar3ake hue gajarAja ke pairoM tale kucalA jAkara prANa tyAga degA / kisI kA lADalA yaha sukumAra dharatI kI miTTI cATane lgegaa| dhanaMjaya kA hRdaya dhar3aka rahA thaa| apane priya yuvarAja ko bacAne ke lie kyA karanA hai, vaha samajha nahIM sakA aura pAsa meM koI zastra bhI to nahIM thaa| aba kyA kare? biMbisAra pUrA sAvaceta thaa| usake tUNIra meM bANa the aura use atula AtmavizvAsa thA ki vaha ina bANoM se hAthI ko vaza meM kara legaa| biMbisAra apane prayatna meM pUrNa saphala ho gyaa| vaha pAgala hAthI ko par3Ava ke bAhara maidAna meM khIMca le gyaa| hAthI bahuta dUra nahIM thA aura vaha thakAvaTa bhI mahasUsa nahIM kara rahA thA kyoMki pAgalapana aura thakAvaTa kA ApasI sambandha nahIM hotaa| biMbisAra daur3ate-daur3ate hAthI ko bahuta dUra le gyaa| hAthI ke mana meM bhI roSa thA ki jisa vyakti ne tIra se sUMDa ko ghAyala kiyA hai, usako dharatI para paTaka kara pIsa DAlA jaae| pIche-pIche Ane vAle loga Atura nayanoM se pariNAma ko dekhane ke lie AturatA se daur3a rahe the| biMbisAra ne socA aura rAkSasarAja zaMbuka se sIkhe dhanurvidyA ke rahasya smRti-paTala para chA gae / usane eka sAtha do bANa dhanuSa para car3hAe aura pratyaMcA ko kAnoM taka khIMca kara pUrNa parAkrama ke sAtha bANoM ko Page #90 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 81 chodd'aa| usakA ekamAtra lakSya thA daur3ate hue hAthI ke donoM paira / yadi yaha prayatna niSphala hotA hai to usakI mauta nizcita thii| kintu rAkSasarAja kI zikSA niSphala nahIM gyii| hAthI ke donoM paira eka sAtha bANoM se biMdha gae aura usane atula pIr3A se ciNghaadd'aa| krodha rAkSasa kA dUsarA rUpa hai| krodha ke samaya bala bar3ha jAtA hai aura vaha taba andhA hotA hai| hAthI ke krodha kI sImA na rhii| zatru ko pIsa DAlane ke lie gajarAja uchlaa| kintu ati krodha aura pIr3A ke kAraNa vaha lar3akhar3Akara bhUmi para gira pdd'aa| bibisAra ne dekhA, aba gajarAja uTha nahIM skegaa| bibisAra hAthI kI dRSTi se bacatA huA dUsarI dizA meM calA gyaa| pIche Ane vAle saikar3oM vyaktiyoM ne gajarAja ko niDhAla par3A dekhA aura taba usa navajavAna ko hajAra-hajAra dhanyavAda die / usa bhIr3a meM isI hAthI ke do mahAvata bhI the| ve dharatI para par3e hAthI ke pAsa ge| dhanaMjaya ne svAmI ko dekhaa| usake nayana harSa se sajala ho gae / vaha svAmI ke pAsa Akara bolA- "mere pANa-pakherU Upara car3ha gae the|" "kyoM ?" biMbisAra ne puuchaa| "Apane bhayaMkara sAhasa kara DAlA thA...?" "sAhasa ke binA jIvana kasA?" itane meM aneka vyakti vahAM A pahuMce aura yuvaka bibisAra kA abhivAdana karane lage / eka yuvaka ne pUchA-"kyA Apa mAgadha haiM ?" "nahIM maiM, mAlavIya huuN|" bibisAra ne tatkAla uttara diyaa| itane meM hI dUsare yuvaka ne pUchA-"parantu ApakI vezabhUSA to...?" ApakA anumAna sahI hai / maiM pAMca varSoM se magadha meM dhanurvidyA sIkha rahA hUM, isalie magadha kI vezabhUSA hai|" bibisAra bolaa| aneka bAra kAraNavaza asatya kA Azraya lenA par3atA hai| biMbisAra jAnatA thA ki licchaviyoM aura mAgadhoM ke bIca visaMvAda hai| koI bhI licchavI magadha ke manuSya kI prazaMsA nahIM kara sktaa| licchaviyoM ko yaha pUrA vizvAsa thA ki magadhapati vaizAlI ke vinAza kA nirantara svapna dekhate rahate haiM aura avasara kI Toha meM haiM / avasara milate hI ve vaizAlI ko vinaSTa kara deNge| kintu licchaviyoM kI ekatA ko dekhakara ve AkramaNa karane kA sAhasa nahIM kara pA rahe the| isa paristhiti meM bibisAra ko apane Apako chupAne ke lie asatya bolanA pdd'aa| sabhI ne dekhA, gajarAja ke prANa pakherU ur3a gae haiN| vaha ThaMDA ho gayA hai| donoM mahAvata usake pairoM se bANa khIMca rahe haiM / yaha dekhakara loga lauTane lge| Page #91 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 82 alabelI AmrapAlI ___mahAbalAdhikRta kA putra padmaketu bhI A phuNcaa| usane dhanyavAda dete hue kahA-"mahAzaya ! Apane apanI dIrghadRSTi kA spaSTa paricaya kraayaa| Apane hajAroM ke prANa bacAe. sabakA kalyANa kiyaa|" bibisAra ne usake dhanuSa-bANa ko lauTAte hue usakA atyanta AbhAra maanaa| padmaketu bolA .. "Apa vaizAlI ke to nahIM lgte|" "nahIM, maiM mAlavIya huuN|" "ApakA zubha nAma ?" "jayakIrti..." biMbisAra bolaa| kucha hI samaya meM 'jayakIti' kA nAma vahAM ke logoM kI jIbha para nAcane lagA aura ve sabhI jayakIrti ke sAtha batiyAte hue mele kI ora cala pdd'e| 18. mRgayA ke lie prayANa biMbisAra ne jAte-jAte dekhA ki logoM ke jhuMDa AmrapAlI ko dekhane jA rahe haiN| saikar3oM licchavI yuvaka AmrapAlI ke nayanAbhirAma zivira ke pAsa pahuMce / vahAM gaNatantra ke sainika paharA de rahe the| yuvakoM ne AmrapAlI se milane kI bAta khii| sainika bole- "devI bhojana kara rahI haiM / abhI ve kisI se mulAkAta nahIM kareMgI, kyoMki kala ke nRtya se ve thaka cukI haiN| bhojana ke pazcAt ve vizrAma kreNgii| Aja bhI devI mele ke nRtyamaMca para nRtya kreNgii|" ___loga vahAM se apane-apane ghara cale gaeM / AmrapAlI kI eka mukhya paricArikA zizirA ne bhojana-khaNDa meM praveza kara kahA- "devi ! Aja bar3I adbhuta ghaTanA ghttii| eka hAthI pAgala ho gyaa| yadi usako anya dizA meM nahIM mor3A hotA to Aja yahAM hajAroM lAzeM bicha jaatiiN| eka yuvaka ne apanI samayasUcaka dRSTi se hAthI kI dizA mor3akara hajAroM ke prANa bacA liye / usa hAthI kA sAmanA karane kA sAhasa kisI meM nahIM jaagaa| usa hAthI ke pIche saikar3oM vyakti A rahe the aura haTo, haTo kI AvAja se sabako sAvadhAna kara rahe the| itane meM hI eka navajavAna hAtha meM dhanuSa bANa lekara Age AyA, hAthI ke sAmane pahuMcA aura eka hI bANa se hAthI kI saMDa vidha ddaalii| vaha hAthI roSAkruSTa ho yamarAja kI bhAMti vikarAla banakara usa yuvaka ke pIche bhaagaa| vaha navajavAna usa hAthI ko mele ke par3Ava se bahuta dUra le gayA aura eka sAtha do bANa chor3akara usake donoM paira biMdha die-aura hAthI lar3akhar3Akara nIce girA aura kucha hI kSaNoM ke pazcAt vaha yamarAja kA atithi bana gyaa|" ____ "oha ! taba to licchaviyoM kI dharatI vIratA se zUnya nahIM hai|" AmrapAlI ne bhAva bhare hRdaya se khaa| . "mahAdevi ! vaha navajavAna licchavI nahIM thaa|" Page #92 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 83 ''kauna thA ?" "mAlavIya thaa|" "azakya ! mAlavA ke navayuvakoM meM aisI dIrghadRSTi ho hI nahIM sktii| sambhava hai, vaha yA to mAgadha hogA yA kaaliNg| Azcarya kI bAta hai ki koI licchavI yuvaka Age nahIM aayaa|" __Aja AkAza meghoM se Acchanna thaa| AmrapAlI ke hRdaya meM bhI aneka megha umar3a-ghumar3a rahe the / kisI licchavI yuvaka ne hAthI ko parAsta karane kA sAhasa nahIM kiyA, yaha bAta usake prANoM meM tIra kI bhAMti cubha rahI thii| usane socA, pUrva bhArata meM vIra ziromaNi kahe jAne vAle licchaviyoM ke rakta meM aisA parivartana kaba-kaise huA ? AmrapAlI ina vicAroM meM unmajjana-nimajjana kara rahI thii| itane meM hI mAdhvikA ne khaNDa meM praveza kara kahA-"devi ! Anarta kI pozAka taiyAra hai| pagar3I bhI taiyAra hai / Apa eka bAra inako pahanakara dekheN|" kucha samaya pazcAt AmrapAlI ne mAtrikA kI sahAyatA se Anarta deza ke kisI navajavAna kI vezabhUSA dhAraNa kii| lAla kinAre kI DhIlI dhotI, aMgarakhA, usake Upara patale lohe kA kavaca aura mastaka para paag| phira usane Adamakada zIze meM apanI pratikRti dekhii| mAvikA ne kahA-''devi ! isa pozAka se ApakA rUpa-raMga khila uThA hai| Apako koI pahacAna hI nahIM paaegaa|" "phira bhI nArI kI AMkha kabhI chipatI nhiiN| kintu kala jaba maiM mRgayA ke lie jAUMgI, taba yaha vezabhUSA bahuta upayogI hogii|" "devI kSamA kareM to eka bAta khuuN|" "bola / " "Apane Arya zIlabhadra ko vacana diyA hai, vaha maiM jAnatI huuN| kintu usake sAtha Apa akelI jAeM to...|" _ 'kyA koI bhaya hai ?" "hAM, devi ! puruSa jAti kA mana kaba vikala ho jAe, kahA nahIM jA sktaa|" mAdhvikA ne kahA / "mAdhvikA ! mujhe apanI zakti para pUrA bharosA hai| jo licchavI yuvaka eka hAthI ko vaza meM nahIM kara sake, ve eka sundarI kA kucha bhI nahIM bigAr3a sakeMge / zIlabhadra ne yaha Ayojana merI prIti prApta karane ke lie kiyA hai| para vaha becArA nahIM jAnatA ki nArI kI prIti prApta karanA svarga-prApti se bhI kaThina hai|" mAdhvikA mauna rhii| AmrapAlI puruSaveza utArane lgii| Page #93 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24 alabelI AmrapAlI Aja mele kI anokhI raat| _ vizva kI sarvazreSTha sundarI AmrapAlI apane nRtya se hajAroM-hajAroM ko maMtramugdha kara rahI thii| biMbisAra usa ora jAnA nahIM cAhatA thA, para usakA mArga usa nRtya-raMgamaMca ke sAmane se gujara rahA thaa| vizAla mArga bhI Aja saMkIrNa ho rahA thaa| bibisAra ne usa raMga-maNDapa kI ora dRSTi ddaalii| usane jo dekhA usase usakA mana TUka-TUka ho gyaa| usane socA, kisI bhI mahAn jAti kA vinAza svacchandatA ke mIThe jahara se hI huA hai, hotA hai / jahAM svacchandatA hotI hai vahAM svAdhInatA paMgu bana jAtI hai / vaizAlI kI janatA aise raMgIle mele se pAgalasI bana gayI thii| nagaranAriyoM, nartakiyoM, vArAMganAoM, vilAsa ke upAdAnoM aura asaMyama kI jvAlAoM meM jo prajA sukha dekhatI hai, vaha kitanI hI vIra aura mahAn kyoM na ho, usakA patana hotA hai / vaha miTTI meM mila jAtI hai| rAtri kA cauthA prahara samApta hone vAlA thaa| itane meM hI vahAM kalarava kAnoM se ttkraayaa| devI AmrapAlI ke jayanAda se sArA vAtAvaraNa gUMja utthaa| loga manohArI nRtya ko dekhakara Anandita hRdaya se ghara lauTa rahe the| prabhAta huaa| bibisAra azva para ArUr3ha hokara pahAr3I kI ora gyaa| aura bhUtiyA AvAsa-gRha meM pahuMca kara vINAvAdana karane lgaa| idhara devI AmrapAlI apanI priya dAsiyoM ke sAtha eka ratha meM baiThI huI, hajAroM prazaMsakoM kA abhivAdana svIkAra karatI huI apane par3Ava-sthala para phuNcii| nRtya kI veza-bhUSA utAre binA hI vaha zayyA para so gyii| ___ kucha samaya pazcAt Arya zIlabhadra apanI mIThI svapnila kalpanAoM meM khoyA huA vahAM A phuNcaa| vaha AmrapAlI se milA aura vinamra svara meM bolA"devi ! ekAdha ghaTikA ke bAda hI mRgayA ke lie jAnA pdd'egaa|" "kyoM ?" "mere sAthI zikArI Aja prAtaH vana meM gae the| ve eka bhayaMkara varAha ke samAcAra lekara lauTe haiM / hameM usakA zikAra karanA hai|" "acchA, maiM taiyAra ho jAtI huuN|" lagabhaga arddha-ghaTikA ke pazcAt AmrapAlI eka taruNa Anata yuvaka ke vastra pahanakara azva para savAra huii| AmrapAlI ke veza ko dekhakara zIlabhadra avAk bana gyaa| usako dekhane para sabako yahI pratIti hotI ki vaha koI taruNa zikArI hI hai, strI nhiiN|" zIlabhadra bolA- "devI puruSaveza meN...|" Page #94 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 85 "kyA ayogya lagatA hai ?" "nahIM. bahuta hI AkarSaka hai / " kucha samaya pazcAt donoM apane-apane azvoM para baiThakara par3Ava se bAhara nikala ge| unake sAtha cAra sazastra zikArI the / Arya zIlabhadra ke pAsa dhanuSaare the aura eka bhAlA bhI thA / usane apanI kamara meM talavAra laTakA rakhI thI / AmrapAlI ne kevala dhanuSa-bANa hI rakhe / 16. bhUtiyA AvAsa bhUtiyA AvAsagRha vAlI pahAr3I ke mArga kI ora cAroM zikAriyoM ke sAtha Arya zIlabhadra aura devI AmrapAlI apane-apane azvoM para ArUr3ha hokara jA rahe the / devI AmrapAlI zveta kAmbojI azva para ArUr3ha thI / vaha azva atyanta tejasvI thA / devI AmrapAlI azvacAlana meM atyanta nipuNa thI, kyoMki usake pitA usako dhanurvidyA aura azvacAlana kI zikSA dene meM prArambha se hI satarka the aura nipuNa zikSakoM ke dvArA use ye donoM vidyAeM hastagata karAI thIM / zIlabhadra AmrapAlI para pahale se hI mugdha thA kintu devI kA puruSa veza aura azvacAlana ko dekhakara vaha aura adhika mugdha ho gayA / zIlabhadra ke cAroM sAthI Age cala rahe the| usake pIche ina donoM ke azva cala rahe the / isa zikAra yojanA kI pRSThabhUmi meM zIlabhadra kA eka hetu thA / vanapradeza ke nIrava ekAnta meM vaha vaizAlI ke isa ubharate yauvana ko apanA karanA cAhatA thA / isa uddezyapUrti ke lie usane eka sarovara ke kinAre vizrAma kI sArI sAmagrI juTA rakhI thii| vaha cAhatA thA ki mRgayA ke bahAne vahAM Akara AmrapAlI ke hRdaya meM vaha apanA sthAna banA legA / usa vana- pradeza meM varAha, bAgha Adi bhayaMkara prANI rahate the / zIlabhadra cAhatA thA ki aise bhayaMkara prANiyoM kA zikAra kara vaha apanI apAra zakti kA paricaya AmrapAlI ko karA ske| vaha jAnatA thA ki sundara striyAM sadA vIratva ke prati mugdha hotI haiM / ve calate-calate nadI ke kinAre pahuMce / zIlabhadra bolA - "devi ! sAmane do pahAr3iyAM dIkha rahI haiM na ?" "hAM, dIkha rahI haiM / " "ina donoM pahAr3iyoM ke madhya eka choTA atyanta saghana vana hai / vahAM hameM khalanA hogA / " " saghana vana meM ?" "hAM, devi ! varAha kA zikAra koI sAmAnya bAta to nahIM hai / " "maiMne to sunA hai ki|" "kyA ?" Page #95 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 86 alabelI AmrapAlI "varA- bahuta hI zaktizAlI aura bhayaMkara prANI hotA hai|" "hAM, devi ! isake jaisA dUsarA koI prANI zaktizAlI nahIM hotaa| jaba taka tIra isake Ara-pAra nahIM jAtA, taba taka vaha maratA nahIM, aura taba vaha apane zikArI ko mAre binA zAMta nahIM hotaa|" zIlabhadra ne khaa| devI AmrapAlI kucha kahe, itane meM hI Age calane vAle cAroM sAthI zikAriyoM ne apane ghor3oM ko rokakara kahA-"mahArAja! Apa isa mArga se paricita haiM, Apa Age bddh'eN| hama varAha ko jalAzaya kI ora khader3ate haiN|" ___ "jalAzaya to varAha ke lie mRta saMjIvanI hotI hai, parantu tuma use bhUtiyA AvAsagRha kI ora khader3o to bahuta acchA rhegaa| " zIlabhadra ne khaa| "ThIka hai, hama aisA hI kareMge", kahakara cAroM azvArohI apane ghor3oM ko tIvra vega se daur3Ate hue Age bar3ha ge|" AmrapAlI bolI-"kumArazrI ! bhUtiyA AvAsagRha vAlI pahAr3I ?" ___ "hAM, devi ! usa makAna meM koI nahIM raha sktaa| yadi koI anajAna vyakti vahAM rAta ko raha jAtA hai to usakI mauta nizcita hai|" :"oha !" "devi ! Apa nizcinta rheN| vahAM hameM nahIM jAnA hai| maiMne jalAzaya ke pAsa eka kuTIra tayAra karA rakhI hai..." "kuTIra..." AmrapAlI ne AzcaryabharI najaroM se dekhate hue kahA / "mujhe to zikAra kA pIchA karanA par3egA 'maiM vApasa lauTUM taba taka Apa vahAM vizrAma kara skeNgii|" zIlabhadra ne khaa| "nahIM kumAra ! maiM bhI zikAra ke lie hI AI hUM. merA nizAnA kabhI vyartha nahIM jaataa|" AmrapAlI bolii| "devI ! varAha kA zikAra bahuta hI kaThina hotA hai|" "phira bhI maiM to sAtha hI rhuuNgii|" zIlabhadra do kSaNa AmrapAlI kI ora dekhate hue bolA-"bhadre ! prntu|" "Arya ! maiM Apake bAhubala kA paricaya phira kaise prApta kara skeNgii| Apa merI cintA na kareM / merA azva bahuta tejasvI hai| mere bANa divya haiM / " AmrapAlI ne sahaja svara meM khaa| zIlabhadra muskraayaa| vaha bolA- "devi ! Apa mere sAtha caleM, isameM mujhe tanika bhI Apatti nahIM hai parantu nArI ke nayanabANoM se manuSya to ghAyala hotA hai, parantu varAha ghAyala nahIM hotaa|" AmrapAlI ne haMsate hue uttara diyA---''Apako to koI bhaya nahIM hai ?" "kisa bAta kA?" Page #96 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 87 "nArI ke nayanabANoM kaa|" "nahIM devi ! aisA koI bhaya nahIM hai| nayanabANoM ko jhele binA kisI ke hRdaya meM kavitA kA janma nahIM hotaa|" kumAra zIlabhadra ne khaa| zIlabhadra kA hRdaya-sAgara prema kI uttAla taraMgoM se taraMgita ho rahA thaa| vaha yauvana kI pratimUrti AmrapAlI ko ekAnta meM le jAne ke lie Atura thaa| para . AmrapAlI ko apanI bhAvanA batAne meM usakI himmata nahIM ho rahI thii| donoM pahAr3I ke bIca vAle mArga se Age bar3hane lge| ve cAroM sAthI unase chiTakakara pUrva yojanA ke anusAra eka pallI meM jA baiThe the / AmrapAlI ke sAtha pUrNa ekAnta prApta karane kI yaha yojanA zIlabhadra ne taya kara rakhI thii| idhara biMbisAra parvatIya mele se zrAnta hokara vizrAma kara rahA thaa| usane usa gahana vana-pradeza meM jAne kI bAta socii| bhUtiyA makAna meM rahate use kAphI samaya ho cukA thaa| vaha uThA / snAna Adi se nivRtta hokara jo miThAI mele se kharIdI thI, use khAkara bhUkha mittaaii| kucha jalapAna kara vaha vana-pradeza kI ora jAne kI taiyArI karane lgaa| usane dhanuSa-bANa liye, tUNIra bANoM se bharA thaa| azva para ArUr3ha hokara jAne jaisI pagaDaMDI na milane ke kAraNa vaha paidala hI usa gahana vana-pradeza kI ora cala pdd'aa| usI samaya devI AmrapAlI aura kumAra zIlabhadra ke donoM azva usa saMkare mArga meM praviSTa ho cuke the| biMbisAra ne na unheM dekhA aura na ve biMbisAra ko dekha sake / donoM ke azva usa saMkarI pagaDaMDI ko pAra kara vana-pradeza meM A ge| AmrapAlI ne dekhA / vaha pradeza svarga kI tulanA kara rahA thaa| vahAM vividha prakAra ke pakSI, hariNoM ke yUtha, apanI capalatA para sadA garva karane vAle vAnara, vividha prakAra ke vRkSa, latAeM, phUloM se jhakI huI zAkhAeM-yaha saba dekhakara AmrapAlI mugdha ho gyii| vaha bolI-"kumArazrI ! yaha to atyanta sundara vanapradeza hai|" "hAM, devi ! bahuta sundara hai, para hai bhyNkr|" "kyA sundaratA bhayaMkara hotI hai ?" AmrapAlI ne sahaja svaroM meM khaa| "hAM, devi ! sundaratA bhayaMkara hI hotI hai ! ApakA saundarya vaizAlI ke lie..." bIca meM hI AmrapAlI bolI-"nahIM priya ! sundaratA kabhI bhayaMkara nahIM hotii| yaha to kevala logoM kI dRSTi kA doSa hai 'yadi loga vastu ke yathArtha svarUpa ko jAnane kA prayatna karate to mujhe Aja logoM ke sAmane nAcanA na pdd'taa|" . azva ko rokakara zIlabhadra bolA-"devi ! kSamA kareM ! merA Azaya Apake dila ko duHkhAne kA nahIM thaa|" Page #97 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI "nahIM kumAra ! merA dila aba sukumAra nahIM rahA hai Apake kathana kA mujhe tanika bhI duHkha nahIM hai / " usI samaya eka bhayaMkara cIkha kAnoM ko cIratI huI niklii| donoM azva cauMke zIlabhadra aura AmrapAlI bhI cauMka uThI / zIlabhadra bolA - "devi ! sAvadhAna raheM koI varAha hogA Apa apane azva ko mere sAtha hI rkheN|" donoM cale / ekAdha daMDa kI dUrI taya kI hogI ki pIche bhUcAla AyA ho aisI AvAja sunAI dI / vRkSa kAMpa rahe hoM, aisA donoM ko AbhAsa huA / zIlabhadra ne pIche dekhA eka vizAlakAya varAha pUrNa vega se pIche bhAgatA huA 65 A rahA hai / zIlabhadra bolA - "devi ! aba hameM yahAM se bhAganA caahie| bhayaMkara varAha apanA pIchA kara rahA hai / " devI AmrapAlI kA uttara sune binA hI zIlabhadra ne apane azva ko eka ora modd'aa| AmrapAlI kA tejasvI azva bhI sAmane kI dizA meM bhAgane lagA / bhAgate-bhAgate zIlabhadra ne pIche dekhA / AmrapAlI kA azva usake pIche nahIM A rahA thA / vaha bhUtiyA AvAsa kI ora bhAga rahA thA / aura bhayaMkara varAha usakA pIchA kara rahA thaa| aba kyA ho ? AmrapAlI kA kyA hogA ? usako kaise bacAyA jAe ? svayaM vahAM khar3A rahakara bANa kA saMdhAna kare yA nahIM ? bANa se varAha maregA yA nahIM aura yadi vaha varAha AmrapAlI kA pIchA chor3akara isa ora A jAe to ? taba to isa nirjana vana- pradeza meM hI sArI AzAeM samApta ho jaaeN...|" yaha saba kaise huA ? to eka bahAnA mAtra thA maiMne aisI kalpanA bhI nahIM kI thii| varAha kA zikAra kintu varAha AyA kahAM se ? ina sabhI praznoM ke bIca ulajhA huA zIlabhadra apanI surakSA kI cintA meM atyadhika vyAkula ho utthaa| vaha apane azva ko pUrNa vega se daur3Ane lagA / kintu pahAr3I kI ora jAtI huI AmrapAlI kI sthiti viSama bana cukI thI / saghana jhAr3I ke kAraNa vaha tejasvI azva bhI pUrNa vega se daur3ane meM asamartha ho rahA thA / paga-paga para avarodha A rahA thA aura pIchA karane vAle varAha kA garjArava zarIra ke rakta ko hima kI bhAMti saghana banA rahA thaa| aba kyA kiyA jAe ? kaMdhe para par3A dhanuSa kevala zobhArUpa bana rahA thaa| kyoMki rukakara saMdhAna karane kA samaya hI nahIM thA / yadi yaha sAhasa kiyA jAe to saMbhava hai varAha ke dAMtoM se mRtyu kA varaNa nizcita thA / AmrapAlI apane azva ko teja daur3Ane lgii| azva ko bhI apane prANoM kA bhaya thA / vaha svayaM ko aura apane svAmI ko bacAne ke prayatna meM thA / Page #98 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 86 manuSya ho yA pazu, vaha mauta se bacane ke lie apanI sArI zakti lagA detA hai / AmrapAlI ne dekhA -- sAmane eka choTI-sI pahAr3I hai| usake pIche koI-nakoI mArga avazya honA caahie| vahAM pahuMca jAne para isa gahana vana- pradeza ke bhaya se mukta huA jA sakatA hai / kyoMki yaha kAmbojI azva mArga milane para pakSI kI bhAMti jamIna para ur3a sakatA hai / usI samaya eka tIkhI cIkha ne sAre vana- pradeza meM khalabalI macA dI / AmrapAlI ko yaha anubhava hone lagA ki aba mauta muMha bAe sAmane khar3I hai / kintu TekarI ke pIche vAlI pahAr3I se vana- pradeza ko dekhane kI abhilASA se calA A rahA bibisAra varAha kI tIvra AvAja ko sunakara sAvadhAna ho gayA / usane dekhA, eka zveta azva para koI bhayArtta navayuvaka baiThA hai aura vaha azva isI ora calA A rahA hai / azva TekarI para car3he usase pUrva hI AmrapAlI ne pIche dekhA, varAha usase kevala dasa-bIsa kadama hI dUra hai aura usake daMtazUla kucha hI kSaNoM meM usako cIra DAleMge, aisA pratIta huA / AmrapAlI ne karuNa cItkAra kiyA / yaha strI-svabhAva kI sulabha cItkAra thI / varAha ne bhI apane zikAra para jhapaTane ke lie tIkhA garjArava kiyA / zveta azva cauMkA AmrapAlI apane Apako sambhAla nahIM sakI vaha azva se nIce lur3haka gyii| vaha mUcchita ho gayI / kintu usI samaya sar-sar karatA huA eka bANa varAha ke mastiSka ke Ara-pAra nikala gayA / varAha kA roSa dugunA ho gayA / usane pAMca-sAta kadama para khar3e azva kI ora dekhA aura eka bANa tIvra gati se AyA aura vahI varAha kI mRtyu kA kAraNa bnaa| varAha ne mRtyu se pUrva antima cIkha nikAlI aura vahIM kA vahIM uchalakara bhUmisAt ho gayA / bhayArtta azva khar3A hI thA / kintu zIlabhadra kahAM gayA ? bahudhA aisA hotA hai ki prANI bhaya se AkrAnta hokara mUcchita hI nahIM hotA, mara bhI jAtA hai| taruNa rAjakumAra ke veza meM zikAra ke lie nikalI huI AmrapAlI varAha ke bhayaMkara rUpa ko dekhakara tathA mauta kA sAta-ATha kadama para sAkSAtkAra kara atyadhika bhayAkrAnta ho azva se lur3hakakara mUcchita ho gayI thI / vaha bhUmi para usI avasthA meM par3I thI / use yaha jJAta nahIM huA ki jisa mauta ke Page #99 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 60 alabelI AmrapAlI bhaya se vaha mUcchita huI hai vaha mauta kisI anajAna nayayuvaka ke bANa se svayaM mara cukI hai| vana-pradeza kI ramaNIyatA ko dekhane ke lie nikale hue biMbisAra ko bhI yaha kalpanA nahIM thI ki isa prakAra usake hAthoM eka bhayaMkara varAha kA zikAra hogaa| ___ AmrapAlI aceta avasthA meM par3I thii| bibisAra bhI azva se gira par3e zikArI ko DhUMr3hatA huA isa ora A rahA thaa| vaha zikArI AmrapAlI ke nikaTa Ae, usase pUrva hI azva hI apanI svAminI jahAM girI thI, usa ora Darate-Darate A rahA thaa| kucha hI samaya pazcAt biMbisAra tIvra gati se calatA huA vahAM A pahuMcA aura usakI dRSTi puruSavezadhAriNI mUcchita AmrapAlI para pdd'ii| biMbisAra ne sAta-ATha kadama dUra par3e varAha ko dekhaa| use yaha nizcita ho gayA ki varAha mara gayA hai| vaha mUcchita AmrapAlI ke pAsa gayA aura use dekhate hI cauMkA / usane socA, kyA aisA sukumAra rAjakumAra zikAra khelane AyA thA ? usane jhukakara AmrapAlI kA hAtha pkdd'aa| oha ! kyA gulAba kI kalI jaisI sukumAratA eka navajavAna puruSa ke hAtha meM ho sakatI hai ? kucha dUra khar3A azva hinahinAne lgaa| biMbisAra ne socA, isa yuvaka zikArI ko apane kheme meM le jAkara isakI mUrchA ko dUra karane kA bharasaka prayatna karanA caahie| yaha bhaya se mUcchita huA hai / yaha socakara usane donoM hAthoM se AmrapAlI ko utthaayaa| oha ! itanA komala aura phUla jaisA zarIra / usa samaya AmrapAlI ke sira kI pagar3I nIce gira par3I aura usake jUr3e kI saghana kezarAzi bikhara gyii| bibisAra cauMkA... kyA yaha koI rAjakanyA hai ? isane puruSaveza kyoM dhAraNa kiyA hai ? isakA sAthI kahAM hai ? vaha kahAM palAyana kara gayA? kyA vaha isa sundarI kA priyatama hai ? aisA kAyara aura Darapoka priyatama ! __kintu vizeSa praznoM meM maiM kyoM ulajhU ? merA to ekamAtra kartavya hai ki maiM isakA saMrakSaNa karUM / yaha socakara bibisAra ne zveta azva para AmrapAlI ke mUcchita zarIra ko ucita DhaMga se rakhakara svayaM azva kI lagAma thAme apane nivAsa kI ora cala pdd'aa| manuSya kA yaha sahaja svabhAva hai ki vaha apane saMrakSaNa kI bAta pahale socatA hai, usako hI pradhAnatA detA hai / dUsaroM ke saMrakSaNa kI bAta dvayaM hotI hai| dUsaroM kI khAtira apane prANoM ko jokhima meM DAlane vAle virale hI hote haiM / zIlabhadra mauta ke paMje se apane Apako bacAne ke lie bhAga chUTA / bhAgate-bhAgate usane karuNa cItkAra sunA thA aura usane yaha nizcaya kara liyA thA ki vaizAlI kA Page #100 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 61 nArI - ratna varAha ke tIkhe dAMtoM kA bhoga bana gayA hai / svayaM ke antara meM jo svapna aThakheliyAM kara rahA thA, vaha sadA-sadA ke lie miTa gayA hai / zIlabhadra bhAgate-bhAgate usI jalAzaya ke pAsa AyA, jahAM svapnila AzAoM ko mUrta banAne ke lie eka kuTIra kA nirmANa karAyA thaa| vaha kuTIra AmrapAlI ke ubharate yauvana ke sAtha raMgareliyAM manAne ke lie banA thA / para use dekhate hI usane niHzvAsa chor3A aura apane sAthiyoM se milane eka nirdhArita dizA meM cala pdd'aa| idhara biMbisAra kA vizvasta mitra dhanaMjaya aura bhRtya yuvarAja kI Toha meM idhara-udhara ghUma rahe the / jaba biMbisAra usa zveta azva ko lekara usa pahAr3I para nirmita bhUtiyA AvAsa yA prastaragRha ke pAsa pahuMcA taba sUrya kI antima kiraNeM lupta ho cukI thIM / bibisAra ne prastaragRha ke eka zilAkhaNDa para mUcchita AmrapAlI ko pUrNa sAvadhAnIpUrvaka sulAyA aura thake-mAMde azva ko bAr3e meM carane ke lie chor3a diyA / phira usane dUsare khaNDa meM eka dIpaka DhUMDhA, cakamaka prastara se agni prakaTa kara dIpaka jalAyA aura use AmrapAlI ke khaNDa meM rakha diyA / vaha eka jalapAtra lekara mUcchita AmrapAlI ke pAsa gayA aura dhIre-dhIre usake muMha para zItala jala ke chIMTe dene lagA / idhara zIlabhadra saMdhyA hote-hote apane sAthiyoM se jA milA / usako akelA dekha eka sAthI ne pUchA - "mahArAja ! devI ?" "bar3I durghaTanA ho gii|" zIlabhadra ne darda bhare svara meM kahA / "kaisI durghaTanA ?" "hAya ! devI AmrapAlI eka bhayaMkara varAha kA bhoga bana cukI hai / " " devI kA zava?" "aba usake milane kI koI sambhAvanA nahIM hai| maiMne devI kI antima cIkha sunI thI / " kahakara zIlabhadra ne saMkSepa meM sArA vRttAnta kaha sunAyA / vahAM se zIlabhadra mele ke saptaraMgI par3Ava meM gayA jahAM AmrapAlI kA asthAyI nivAsa thA / mAdhvikA ne pUchA - "devI *?" "bhayaMkara durghaTanA / " zIlabhadra ne kahA / "durghaTanA !" mAdhvikA ke netra visphArita raha gaye / "hAM, eka varAha ne devI kA bhoga le liyA." zIlabhadra ne kahA / "kintu Apa to sAtha the|" mAdhvikA ne kahA / Page #101 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2 alabelI AmrapAlI "hAM, kintu merA azva cauMkA aura bhaagaa| maiM nizAnA sAdhUM itane meM hI devI kI antima cIkha mere hRdaya ko cIra kara Ara-pAra nikala gayI / " mAvA ke donoM nayana azru se chalaka uThe / usakA hRdaya phaTane lagA / usakA sAhasa TUTa gayA aura vaha buta kI bhAMti nIce baiTha gayI / idhara pahAr3I ke prastara gRha meM biMbisAra puruSavezadhAriNI AmrapAlI ko jAgRta karane kA satata prayAsa kara rahA thA / zItala jala ke chir3akAva se dhIredhIre mUrcchA TUTane lagI / usane netra - pallava khole / usane dekhA, eka navajavAna sAmane baiThA hai / svayaM patthara kI zilA para par3I hai / eka dIpaka maMda-maMda prakAza de rahA hai / usa khaNDa meM koI sAdhana - vizeSa nahIM hai / AmrapAlI ne bhayamizrita dRSTi se cAroM ora dekhA / biMbisAra bolA - "devi ! Apa bhayamukta haiM / " madhura svara se tathA devi ke sambodhana se AmrapAlI cauMkI aura kSINa svara meM bolI - "huM" bIca meM hI biMbisAra bolA - "devI ! Apa cintA na kreN| yahAM kisI hiMsaka prANI kA bhaya nahIM hai / " "Apa...?" "maiM mAlava deza kA rAjapUta huuN| Apa yadi uTheM to maiM Apako jalapAtra dUM / " bibisAra ne kahA / bibisAraka tejasvI badana ko nihAratI huI AmrapAlI zilAkhaNDa para baiThI / usane dekhA apane mastaka kI pagar3I gira jAne ke kAraNa kezarAzi khulI ho jAne ke kAraNa hI isa yuvaka ne mujhe 'devI' zabda se sambodhita kiyA hai / AmrapAlI ne bhayAkrAnta svara meM pUchA - " vaha bhayaMkara varAha..?" "devi ! ApakA AyuSya lambA thA / varAha Apako kucha hAni pahuMcAe, usase pahale hI usakI mauta ho gayI / " "mauta ? usakA nAza kisane kiyA ?" "devi ! Apake bhAgya ne parantu ApakA premI..?" "merA premI ..? " AmrapAlI ne pUchA / "Apake sAtha jo navayuvaka thA ..?" "usakA kyA huA ?" "maiM yaha nahIM jAnatA kintu varAha ke paMjoM se vaha sahI-salAmata baca gayA / " AmrapAlI ne mana-hI-mana kahA - 'kAyara !' do kSaNa mauna rahakara vaha Page #102 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 13 bolI-"to phira varAha kA nAza kisane kiyA? hamAre sAtha aura koI puruSa to thA hI nhiiN|" "maiMne kahA ki Apake bhAgya ne ApakI rakSA kI hai|" biMbisAra ne kahA / "acchA, maiM samajha gayI / Apa hI mere bhAgya banakara Aye / prntu...|" "parantu kyA ?" "yaha sthAna ?" "devi ! maiM isa sthAna se aparicita huuN| maiM isa prastaragRha meM rahatA huuN| ise hI loga bhUtiyAgRha kahate haiN|" "bhUtiyAgRha !" "hAM, kintu mujhe yahAM koI bhUta-bUta nahIM milaa|" "Apa yahAM akele hI rahate haiM ?" "nahIM, mere do sAthI aura haiN|" biMbisAra bolaa| AmrapAlI ne cAroM ora dekhA / phira vaha khar3I huI aura bolI-"kyA merA azva varAha kA bhoga bana gayA?" "nahIM ApakA azva surakSita hai|" "surakSita hai ?" "hAM ! Apa mUcchita ho gayI thIM / Apake azva para Apako car3hAkara hI maiM yahAM lAyA huuN|" AmrapAlI ne pUchA-"ApakA zubha nAma ?" "merA nAma zubha hai yA azubha, maiM nahIM jAnatA / mujhe loga jayakIrti kahate "jayakIti ! yaha nAma to paricita-sA lagatA hai| kyA Apa mele meM gaye the? kyA Apane eka vikarAla hAthI ko|" "hAM, devi| maiM vahI jayakIrti huuN|" "bhAgyavAn ! kyA maiM eka prazna pUcha sakatI hUM?" "hAM-hAM, saMkoca na kreN|" "kSamA kreN| Apane mere sAthI ko merA premI kaise mAna liyA ?" AmrapAlI ne puuchaa| ___ "devi ! maiMne usako bhAgate hue dekhA thaa| jaba maiMne Apako mUcchita avasthA meM uThAyA taba Apake puruSaveza kA rahasya khula gyaa|" AmrapAlI ne haMsate hue kahA-"premI hotA to kyA kabhI bhAgatA? are ! Apane merA paricaya to pUchA hI nhiiN|" ."ApakA paricaya to mujhe mila gyaa|" biMbisAra ne sahaja svara meM kahA / "merA paricaya kaise prApta huA ?" AmrapAlI ne puuchaa| Page #103 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14. alabelI AmrapAlI "ApakI sukumAratA se|" "to phira maiM kauna hUM?" "Apa avazya hI rAjakanyA haiN|" AmrapAlI khar3akhar3AhaTa karatI huI haMsa par3I aura haMsatI-haMsatI bolI"Apa kalpanA ke khilAr3I haiM aura koI kalpanA to nahIM kI hai ?" "dUsarI koI kalpanA nahIM kI hai, rAjakumArIjI ! aba Apa vizrAma kreN|" biMbisAra ne khaa| "ArAma ! isa bhUtiyA ghara meM ?" "devi ! Apa bhaya na kreN| maiM sArI rAta jAgakara bitA dUMgA / Apa nizcinta hokara so jaayeN|" biMbisAra bolaa| kucha samaya taka idhara-udhara kI bAteM hotI rahIM / AmrapAlI biMbisAra ke vyavahAra aura sneha se abhibhUta hokara usake prati AkRSTa ho gyii| usane mana hI mana socA, yaha manuSya nahIM, devatA hai| isake mana meM karuNA hai, prema hai, dayA hai, pyAra hai| bibisAra bolA- "devi ! Apa vizrAma kareM / rAta bIta rahI hai / Apa mere para vizvAsa rkheN| Apako kisI prakAra kI Apatti nahIM hogii|" "jayakIrtijI ! nArI kA mana kitanA komala hotA hai, yaha aap...|" bIca meM hI biMbisAra ne sahaja svara meM kahA-"ApakA anumAna sahI hai| kintu nArI ke mana kA mujhe paricaya nahIM hai|" AdhI rAta bIta gyii| AmrapAlI bolI- "Arya ! aba hama donoM jAgate-jAgate rAta bitaaeN| hama bAteM kareM aur|" "aura kyA ?" "pahale maiM isa puruSaveza ko utAra duuN...|" "dUsare kapar3e haiM kahAM? yahAM to|" bIca meM hI AmrapAlI bola uThI--"mere pAsa ve kapar3e haiN| maiM kapar3e badalakara Apako AvAja daM taba Apa usa prastara-gRha meM par3I vINA ko lekara yahAM aayeN|" AmrapAlI dUsare khaNDa meM gayI jahAM usakI pozAka par3I thii| usane socA, mere puruSaveza ke kAraNa isa naujavAna ke citta meM AkarSaNa kA amRta nahIM chalaka gatA / mere mUla veza se isa yuvaka ke nirmala prANoM meM yauvana kI mAdhurI utpanna ho skegii| AmrapAlI ne Anartaka yuvaka kI pozAka utArI aura bhuvana-mohinI kI Page #104 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 95 pozAka dhAraNa kara eka zilAkhaNDa para baiTha gyii| usane jayakIrti ko AvAja dii| biMbisAra hAtha meM vINA lekara usa khaNDa meM aayaa| aur| zilAkhaNDa para baiThI bhuvanamohinI rAjakumArI ko dekhakara vaha cauMka pdd'aa| 20. raMga hiMDola rAga biMbisAra ko dekhate hI AmrapAlI bola uThI-"Aiye ! Aja kI rAta hamAre jIvana kA eka smaraNa bana jaaegii|" biMbisAra sakucAtA huA zilAkhaNDa para baiTha gayA aura apanI vINA eka ora rakha dii| AmrapAlI bolI-"jayakIrtijI ! ApakA citta...?" "prasanna hai / parantu eka cintaa...|" "cintA ! kisI priyatamA se milane kI utkaNThA meM maiM to bIca meM nahIM A gayI?" AmrapAlI ne muskarAte hue khaa| "rAjakumArI ! Apa bhI kalpanA kI khilAr3I pratIta ho rahI haiN| Apa Azcarya na kareM. mere jIvana meM abhI taka kisI priyatamA ne yA nArI ne praveza nahIM kiyA hai|" "to phira AdhI rAta meM puruSa ko kaisI cintA ?" __ "mujhe ApakI cintA hai / maiM aparicita vyakti / Apako kucha ho gayA to maiM Apako kahAM choDUMgA?" biMbisAra ne sahaja bhAva se khaa| __"Apa cintA na kareM / aise madhura kSaNa jIvana meM kaba-kahAM upalabdha hote biMbisAra mauna rahA / vaha AmrapAlI ke tejasvI aura praphulla vadana kI ora dekhatA rhaa| usane mana hI mana socA, isa rAjakanyA ko apanI vartamAna paristhiti kI koI cintA nahIM hai| yaha nArI kauna hogI ? aise anajAna pradeza meM eka aparicita vyakti ke samakSa isake badana para Ananda aura parihAsa kI rekhAeM ubhara rahI haiN| AmrapAlI bolI-'Apa kisI nArI ke paricaya meM nahIM Aye, isa bAta ko jAne deN| kyA Apa kala mele meM gaye the ?" "hAM...!" "taba to Apane AmrapAlI kA nRtya avazya dekhA hogA?" "nhiiN|" "kyoM ? kyA kisI dyUtakrIr3A meM phaMsa gaye the ?" Page #105 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 66 alabelI AmrapAlI "nhiiN| devi ! maiM jue meM rasa nahIM letA / " "acchA, mele kA svarUpa to bhavya aura sundara hogA ?" "lokadRSTi se vaha bhavya aura sundara ho sakatA hai / merI dRSTi meM to vaha bhayaMkara thA / " "bhayaMkara ?" "hAM, rAjakumArI ! jo licchavI jAti samagra bhArata ke kSatriyoM ke lie vIratva kA pratIka hai, usakA patana dekhakara maiM akulA gyaa| mele meM mujhe unake vIratva kA kahIM darzana nahIM huaa| sabhI yuvaka aura vRddha madirA, sundarI aura dyUta ko jIvana kA varadAna mAna rahe haiM, aisA lagA / loMgoM kI AMkhoM meM vilAsa aura vAsanA ke megha ubharate maiMne dekhe haiM / " bIca meM hI AmrapAlI bola uThI- "maiMne sunA hai ki mAlavA ke yuvaka bhI raMgIle hote haiM ? " "vaizAlikoM kI bhAMti nahIM / " bibisAra ne dhIre se kahA / "kumArazrI ! jahAM vIratA hotI hai vahAM vilAsa bhI hotA hai / " "merI mAnyatA isase bhinna hai / vIratA aura vilAsa kA koI gaThabandhana nahIM hotA / vilAsa, Ananda aura vAsanA apanI sImA meM hI zobhita hote haiM / usakI svacchaMdatA svatantratA ke lie khatarA paidA kara detI hai| isa mele meM mujhe vaizAlikoM kI vIrazrI ke kahIM darzana nahIM hue|" biMbisAra ne kahA / bibisAra ne pAsa meM par3I vINA kI ora dekhA / usake citta meM isa devakanyA tulya sundarI ne aneka UrmiyAM utpanna kara dI thiiN| vaha to yahI samajhatA thA ki yaha sundarI vaizAlI ke kimI rAjagharAne kI kanyA hai / melA dekhane AyI hogI / kisI sAthI ke sAtha zikAra khelane cala par3I hogI / vaha sAthI isakA premI ho yA bhRtya kintu isa nArI ke sahavAsa meM adbhuta mastI kA anubhava avazya hotA hai / biMbisAra dhIre-dhIre isa yuvatI ke prati AkarSita ho rahA thA / kintu use apanI maryAdA kA pUrA-pUrA dhyAna thA / AmrapAlI ne haMsate hue kahA - " kumArazrI ! Apa ni:sakoca rUpa se vINAvAdana kreN| mujhe bhI saMgIta ke saMskAra mAtA-pitA se prApta hue haiM / bAlya avasthA se mujhe isakA zauka rahA hai|" "maiM dhanya huA" kahakara biMbisAra vINA vAdana ke lie prastuta huA / usane pUchA - "devi ! Apako kauna-sA rAga atipriya hai ?" AmrapAlI bolI - "zrIman ! mujhe to sabhI rAga priya haiM kI suhAvanI rAta, nIrava ekAnta, zAnta vAtAvaraNa, yauvana ke kintu zrAvaNa prathama sparza se Page #106 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 97 pulakita do hRdaya aura ve bhI aparicita / kumAra ! aise samaya meM 'raMgahiMDola' rAga hI acchA rhegaa|" ___'raMgahiMDola !' rati kA priya rAga ! rAdhA kA priya rAga ! vAsalI kA priya rAga ! biMbisAra ne mana-hI-mana socA, yaha navayauvanA rAga-vijJAna se aparicita ho, aisA nahIM lagatA kintu aisA mastI bharA rAga to priyA aura priyatama ke bIca hI zobhita hotA hai| vINAvAdana prArambha huaa| raMgahiMDola rAga se sArA vAtAvaraNa AplAvita ho gayA / abhI to rAga kA prArambha hI thaa| phira bhI AmrapAlI ne anubhava kiyA ki usake samartha vINAvAdaka AcArya padmanAbha bhI rAga kA yaha mAdhurya utpanna karane meM samartha nahIM the| AdhI ghaTikA bIta gyii| AmrapAlI ke nayanoM meM krIr3A karane vAlI parihAsapriyatA svataH lupta ho gyii| usane zraddhAbharI tathA unmatta dRSTi se kalAkAra kI ora dekhaa| kAla bIta rahA thaa| vINA para bajane vAlI do grAma kI mastI anokhI thii| AmrapAlI kA hRdaya ghanaghanAhaTa kara rahA thaa| biMbisAra kI AMkheM banda thiiN| dUsarI ardha ghaTikA bhI bIta gyo| are yaha kyA ? tIna grAma para svarAndolana ? AmrapAlI uTha khar3I huii| usake rakta ke kaNa-kaNa meM vyApta nRtya apane Apa jAgRta ho gyaa| AmrapAlI ne samaya, sthala aura saMyoga kA vicAra kie binA hI nartana prArambha kara diyaa| paroM meM dhuMgharU nahIM the| kamara meM kaTimekhalA nahIM thI / nRtya ke alaMkAra bhI nahIM the / nRtya kA pariveza bhI nahIM thaa| nRtyabhUmi bhI nahIM thii| raMgamaMca bhI nahIM thaa| dRzyavidhAna bhI nahIM thaa| __ itanA na hote hue bhI antara kA nRtya bAhara phUTa pdd'aa| AmrapAlI nRtya meM tallIna ho gyii| vINA tIna grAmoM se Andolita ho rahI thii| eka ke bAda eka kSaNa nahIM, ghaTikAeM bItane lgiiN| aura apane vINAvAdana meM bAra-bAra hone vAlI tAlabaddha padadhvani se bibisAra kA dhyAnamagna mana jAga utthaa| usane AMkheM kholiiN| dekhate hI vaha cauNkaa| rAjakanyA kA nartana gajaba DhA rahA thA / usake samasta aMga abhinava nartanakalA ko phUla kI zayyA kI taraha bichA rahe the / adbhuta thA nartana aura adbhuta thA haavbhaav| Page #107 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 18 alabelI AmrapAlI biMbisAra ko atyanta harSa huaa| usakI sadhI aMguliyAM raMgahiMDola rAga ke sUkSmatama bhAvoM ko ukerane lagI aura taba bibisAra ne rAga kI antima sUkSma laharI ko taraMgita kiyaa| ___ yaha svara laharI AmrapAlI ke nRtya-masta prANoM ko bIMdha gyii| vaha acAnaka eka latA kI bhAMti biMbisAra ke caraNoM se lipaTa gayI aura bolI- "priyatama ! kSamA kareM. aba maiM rAga ke anurAga ko sahana nahIM kara sktii|" biMbisAra ne tatkAla vINA ko eka ora rakha diyA aura sundarI ke mastaka para hAtha rakhakara khaa-"raajkumaarii|" ___ "maiM rAjakumArI nahIM hUM priyatama ! maiM rAjakumArI nahIM huuN| maiM hUM vaizAlI kI janapadakalyANI AmrapAlI / ApakI dAsI' 'kumAra ! merI pratIjJA pUrI kreN|" ye zabda sunakara biMbisAra cauNkaa| kyA yaha saMsAra kI sarvazreSTha sundarI AmrapAlI hai ? oha ! ise maiM pahacAna nahIM skaa| vaha madhura svara meM bolA"devi ! uThe.."isa patharIlI bhUmi pr|" bIca meM hI AmrapAlI bola uThI-"priyatama ! merI prtijnyaa...|" "ApakI pratijJA?" kahakara biMbisAra ne AmrapAlI ko utthaayaa| AmrapAlI bolI-"hAM, merI pratijJA hai ki jo vyakti vINA ke tInoM grAmoM para rAga Andolita kare aura bhAna bhUlakara mujhe nRtya karanA par3e to usa kalAkAra ke caraNoM meM mujhe apanA sarvasva aparNa kara denA hai|" "devi !" __ "nahIM, mujhe dAsI kaheM, priyA kheN|" kahakara AmrapAlI ne biMbisAra ke caraNa pakar3a liye| "biMbisAra ne kahA-"devi ! maiM mAlava kA jayakIrti nahIM huuN| yaha merA chadmanAma hai devi ! maiM mAgadhI hUM.''vaizAlI ko rauMdane kA svapna saMjone vAle magadhezvara prasenajita kA putra biMbisAra huuN|" "Apa zreNika bibisAra haiM ?" "hAM, devi...!" "Apa hI mere prANavallabha haiN|" kahakara amrapAlI ne bhAvabharI najaroM se biMbisAra kI ora dekhaa| bibisAra khar3A huA / usane AmrapAlI ko donoM hAtha pakar3akara uThAyA aura bolA-"sAmane dekho, dIpaka meM tela samApta ho rahA hai| bAhara najara karo, prAtaHkAla kI mAdhurI phaila rahI hai| hama aba bAhara cleN|" kahakara biMbisAra AmrapAlI kA hAtha pakar3akara bAhara jAne lgaa| donoM bAhara Aye / Page #108 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 69 AmrapAlI bolI-"priyatama ! isa ananta AkAza ke caMdovA ke nIce Apa mujhe...|" "priye...!" kahakara biMbisAra ne AmrapAlI ko apanI bAhoM meM jakar3a liyaa| pIche ke bAr3e meM baMdhe hue donoM azva hinahinAne lge| aura vAtAvaraNa ko raMga DAlane vAlI raMgahiMDola rAga kI svara taraMgeM abhI bhI apanI madhurimA ko bikhera rahI thiiN| 21. vaizAlI kI ora prAta:kAla kA dhuMdhalA prakAza vizva ko navacetanA pradAna kara rahA thaa| prazAMta vAyu samagra prANiyoM ko pulakita kara rahA thaa| ___ AsapAsa kI DAlI para baiThe hue pakSI kalarava kara rahe the / AkAza nIrava bibisAra bolA-"priye ! Aja maiM dhanya bana gyaa| mujhe svapna meM bhI yaha kalpanA nahIM thI ki terI jaisI svarga sundarI mere prANoM ko saubhAgya se bhara degii|" AmrapAlI mauna rhii| bibisAra ne kahA-"koI zubha dina dekhakara hama vivAha kara leN|" "svAmin ! nara-nArI kA milana yahI to vivAha hai| hamArA vivAha to Aja hI ho gayA''gaganamaNDapa ke nIce prakRti kI sAkSI se raMgahiMDola rAga ke mahAmantra se 'aba vidhi kI koI jarUrata nahIM hai| 'nArI apane jIvana meM eka hI bAra samarpita hotI hai / 'Aja maiM samarpita ho gayI hUM.. aura eka viDambanA nahIM hotI to..." "kaisI viDambanA?" "Arya ! janapadakalyANI vivAha ke bandhana meM baMdha nahIM sktii| janapadakalyANI kA pada-gaurava nArI ke lie abhizApa rUpa hotA hai / maiM apanI AzAoM aura aramAnoM kI rAkha para baiThI huI eka abhizapta nArI hUM.. phira bhI maiM apane priyatama kI priyA banakara raha sakatI hUM.''yaha merI viDambanA aap...|" ___ "priye ! terI viDambanA kA samAdhAna nikala jAegA, kintu maiM eka mAgadha hUM. vaizAlI ke licchaviyoM ko jaba yaha jJAta hogA ki tumhAre ghara magadhapati kA putra hai, taba kyA' / " "yaha koI nahIM jAna pAegA.''Apa to mere lie jayakIti hI rheNge|" ___ biMbisAra ne AmrapAlI ko bAhubandhana se mukta kara kahA-"pAlI ! aba hama gaMdharva vivAha kI eka vidhi sampanna kreN|" Page #109 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 100 alabelI AmrapAlI fafasAra bhItara ke kakSa meM gayA aura zaMbuka dvArA pradatta uttama motiyoM kI mAlA lAkara AmrapAlI ke gale meM pahanA dii| - AmrapAlI ne biMbisAra ke caraNa chue aura kahA - " svAmin ! aba hama vaizAlI caleM / maiM apanA puruSaveza dhAraNa kara letI huuN| Apa bhI taiyAra ho jAeM / " donoM taiyAra ho gaye / biMbisAra ne apane eka uttarIya se AmrapAlI ke sira para pagar3I-sI bAMdha dI / donoM azvoM para baiThe aura vaizAlI kI ora cala diye| idhara AmrapAlI kI priya sakhI mAdhvikA aura Arya zIlabhadra vanapradeza meM AmrapAlI kI khoja kara lauTa aaye| unheM marA huA varAha milA aura usake pAsa par3I huI AmrapAlI kI pagar3I milii| mAdhvikA ne zIlabhadra se pUchA - "kyA varAha ko Apane mArA ?" "nahIM, merA azva to cauMkakara bhAga khar3A huA thA / '' "to phira varAha kA vadha kisane kiyA ?" " saMbhava hai, kisI vanavAsI ne vadha kiyA ho / ' d "yadi aisA hai to devI avazya baca gaI hoMgI / " unhoMne punaH vanapradeza meM AmrapAlI kI khoja meM AdamI bheje / para ve nirAza hI loTe | bibisAra aura puruSa vezadhAriNI AmrapAlI vaizAlI ke patha para bahuta dUra nikala ge| donoM azva vega se Age bar3ha rahe the| vaMzAlI ekAdha kosa dUra rahA hogA ki AmrapAlI ne apanA azva dhIme kara diyaa| vaha bolI - "svAmin ! yahAM se vaizAlI ke upavana prAraMbha hote haiM / hameM pIche ke rAste se jAnA hogA / " "kyoM ?" " apane ko koI pahacAna na le, isalie / " biMbisAra bolA - " vINAvAdaka jayakIrti ko koI nahIM pahacAna sakegA / " "cehare kA teja .." bIca meM hI biMbisAra volA - "priye ! tere teja ke Age merA teja kyA hogA ? tuma bhaya mata rkho|" AmrapAlI priyatama kI ora dekhakara haMsI aura ekaTaka nihArane lagI / 22. kAdaMbinI AcArya agniputra magadhezvara ke prayojana ke lie eka suMdarI viSakanyA kA nirmANa karanA cAhate the / paraMtu unheM vaMsI sundara kanyA prApta nahIM ho rahI thI / rAnI trailokyasuMdarI ne aisI kanyA prApta karane kA vacana diyA thA aura usane do Page #110 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 101 cAra dAsI - kanyAoM ko prApta bhI kiyA thA / kiMtu AcArya ko unameM se koI bhI dAsI kanyA upayukta nahIM lagI / AcArya aisI suMdara kanyA cAhate the jisake nayanapallavoM para kAmaNa krIDA karate haiM, jisako dekhakara puruSa bebhAna hI na ho jAe, para usake adhIna hone meM apanA gaurava samajhe / aisI kAmanagArI suMdarI hotI magadhezvara apane katipaya zatruoM ko yamasadana ke atithi banA sakate the aura isI ke AdhAra para zaMbukarAja ko parAsta kara usake adhInastha saMpattizAlI vana- pradeza ko apane rAjya meM milA sakate the / rAnI trailokyasuMdarI aisI kanyA kI khoja cAroM ora karane lagI / usane yaha nizcaya kiyA ki zrAvaNI pUrNimA ko caMpA meM Ayojita hone vAle mele se aisI kanyA prApta karane kA prayAsa kiyA jaae| kyoMki zrAvaNI pUrNimA ko caMpA meM prativarSa eka vizAla mele kA Ayojana hotA thA aura usa samaya vahAM hajAroM dAsa-dAsiyoM kA kraya-vikraya hotA thA / rAnI ne apanI priya sakhI zyAmAMgA ko pAMca-sAta vyaktiyoM ke sAtha usa mele meM bhejA aura kisI bhI mUlya para aisI suMdara dAsa-kanyA ko lAne kA Adeza diyA / zyAmAMgA mele meM gaI, para use vahAM saphalatA nahIM milii| usane khoja cAlU rkhii| aMta meM eka vArayoSitA ke bhavana se caudaha varSa kI kAmanagArI kanyA ko usane dasa hajAra svarNamudrAoM meM kharIdakara rAjagRha kI ora prasthAna kara diyA / usa kanyA ko dekhate hI rAnI cauMkI / use apane navayauvana kI smRti ho aaii| usane mana-hI-mana socA - yadi AcArya ko yaha kanyA pasaMda nahIM AegI to phira saMsAra meM koI bhI suMdara kanyA unako yogya nahIM lagegI / trailokyasuMdarI snehapUrvaka kanyA ke pITha para hAtha rakhate hue pUchA - " putri ! tU bhAgyavatI hai ! terA nAma kyA hai ?" 'mahAdevi ! Apane mujhe naraka se mukta kara mere para mahAn upakAra kiyA hai / merA nAma kAdaMbinI hai / vaha madhura - maMjula svara meM bolI "suMdara nAma !" kahakara rAnI ne zyAmAMgI se kahA - "dekha, jaba taka AcArya na AeM taba taka ise apane pAsa rakhanA / isake sAtha dAsI kA vyavahAra na ho, isakA dhyAna rakhanA / " zyAmAMgI bolI - " mahAdevI ! Apane jise putrI ke saMbodhana se saMbodhita kiyA hai, usakI maiM prANoM kI bhAMti rakSA kruuNgii|" rAnI ne zyAmAMgI ko ucita puraskAra dekara vidA kiyA / zyAmAMgI aura kAdaMbinI ke cale jAne para rAnI kI mukhya paricArikA ne rAnI se kahA - "mahAdevI ! kAdaMbinI ko yahAM rakhanA ucita hotA / " "kyoM ?" "hama usakI ThIka taraha se dekhabhAla kara letIM / " Page #111 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 102 alabelI AmrapAlI maiMne jAnabUjhakara aisA kiyA hai / bhayasthAna se dUra rahanA hI acchA hai / kAdaMbinI itanI suMdara hai ki magadhezvara kI vRddha AMkheM bhI cauMka pdd'eN|" kahakara lokyasuMdarI ne bhayasthAna spaSTa kara diyaa| dAsI mauna rhii| use mahAdevI ke kathana meM tathya lgaa| dUsare dina AcArya agniputra A ge| rAnI kanyA-prApti ke samAcAra unheM pahale hI bheja cukI thii| usane magadhezvara se bhI sArI bAta kaha dI thii| AcArya agniputra aae| rAjA-rAnI ne unakA bhAvabhInA svAgata kiyA aura vahAM upasthita sabhI dAsa-dAsiyoM ko khaMDa se bAhara cale jAne kA Adeza diyaa| ___ AcArya eka svarNima Asana para baiTha ge| rAjA aura rAnI unake sAmane biche Asana para AsIna hue| AcArya ne rAnI kI ora dekhate hue pUchA"mahAdevI ! vaha bhAgyavatI kanyA kahAM hai ?" "abhI-abhI yahAM Ane vAlI hai|" mahAdevI ne khaa| AcArya ne magadhezvara kI ora dekhate hue pUchA-"Apane to kanyA ko dekhA hogA? kyA vaha merI kalpanA ke anukUla hai ?" ___ "AcAryadeva ! maiMne abhI taka use dekhA hI nhiiN|" magadhezvara ne uttara diyaa| AcArya kucha kaheM, usase pUrva hI rAnI ne kahA- "bhagavan ! Apa jaba use dekheMge to mujhe AzIrvAda die binA nahIM raha skeNge| usakA rUpa svarga kI apsarAoM ko bhI lajjita karane vAlA hai|" magadhezvara ne rAnI kI ora dekhaa| rAnI kA ceharA atyaMta praphullita thaa| ve kucha prazna kareM usase pUrva hI eka dAsI usa khaMDa meM praviSTa huI aura hAtha jor3akara khar3I raha gii| rAnI ne usakI ora dekhakara pUchA-"kyoM, zyAmAMginI A gaI ?" "hAM, mahAdevI !" "kAdaMbinI ko yahAM bhejnaa|" dAsI tatkAla calI gii| AcArya ne kahA-"kAdaMbinI...?" "usa kanyA kA nAma kAdaMbinI hai|" "nAma suMdara hai|" AcArya ne khaa| itane meM hI kAdaMbinI ne usa khaMDa meM paira rkhe| AcArya, magadhezvara aura mahAdevI-tInoM sthira dRSTi se saMkoca, lajjA aura bhayamizrita bhAva se AtI huI kAdaMbinI ko dekhane lge| Page #112 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 103 usa rUpakalA ko dekhakara magadhezvara Azcaryacakita raha ge| unake vRddha nayana bhI camaka utthe| AcArya agniputra ne pahalI hI najara meM yaha vizvAsa kara liyA ki yaha kanyA unakI kalpanA se bhI adhika suMdara hai| kAdaMbinI rAnI ke pAsa khar3I thii| AcArya ne pUchA-"beTI ! tU kahAM kI hai ?" kAdaMbinI mauna rhii| rAnI ne kahA- "kAdaMbinI! ye mahApuruSa hamAre guru haiN| ye jo pUche usakA niHsaMkoca rUpa se javAba de|" kAdaMbinI ne nIcI dRSTi kara kahA- "mujhe patA nahIM, maiM kahAM kI huuN| maiM jaba pAMca varSa kI thI taba caMpA nagarI A gaI thii|" ___ AcArya ne dekhA, kanyA kI vANI bahuta hI madhura hai| unhoMne pUchA- "tUne aura kyA-kyA abhyAsa kiyA hai ?" "nRtya, saMgIta aura kAmazAstra kA abhyAsa mujhe karAyA gayA hai|" "uttm...|" AcArya prasanna svaroM meM bola uThe / unhoMne phira magadhezvara se kahA-"mahArAja ! maiM Aja hI ise apane Azrama meM le jaauuNgaa|" kAdaMbinI ne rAnI kI ora dekhA / rAnI ne usakI dRSTi ko samajhakara kahA-"kAdaMbinI ! gurudeva tujhe vizeSa abhyAsa kraayeNge| vahAM tujhe koI bhaya nahIM rakhanA hai|" magadhezvara ke mana meM yaha kSaNika vicAra AyA-aise suMdara phUla ko viSakanyA banAne ke badale. para ve mauna rahe / unakA samagra mana kAdaMbinI ke ubharate yauvana meM aTaka gyaa| ___ AcArya ne kAdaMbinI kI ora dekhakara kahA-"putri ! tujhe mere Azrama meM tIna mAha rahanA par3egA' 'phira tU rAjamahala meM A jaanaa|" "jaisI aajnyaa|"... anamane bhAva se kAdaMbinI bolii| magadhezvara ne prazna kiyA- "Apa ise Aja hI le jAnA cAheMge?" "hAM, mahArAja ! Aja kA dina uttama hai / Aja se hI maiM apanA kArya zurU kara duuNgaa|" phira rAnI kI ora dekhakara kahA-"mahAdevi ! Apa kAdaMbinI ko taiyAra karane kI AjJA deN|" rAnI ne tAlI bajAI / mukhya dAsI khaMDa meM praviSTa huii| rAnI ne kahA"kAdaMbinI ko tU le jaa| abhI-abhI ise Azrama meM bhejanA hai| isakI tU taiyArI kr|" "jaisI aajnyaa|' kahakara dAsI ne kAdaMbinI kI ora dekhaa| kAdaMbinI ne sabhI ko namaskAra kiyA aura dAsI ke sAtha khaMDa se bAhara nikala gii| Page #113 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 104 alabelI AmrapAlI AcArya ne magadhezvara se kahA-"mahArAja ! Apake zatru aba avazya hI naSTa ho jaaeNge| kAdaMbinI kI AMkhoM meM maiMne caturAI bhI dekhI hai| vaha eka vezyA ke yahAM palI-pusI hai, isalie usameM dUsaroM ko AkRSTa karane ke aneka guNa vidyamAna haiN|" ___ "kiMtu yaha mujhe eka komala kalI-sI lagatI hai aisI sukumAra kanyA-ratna ko Apa vissaakt|" bIca meM hI AcArya haMsakara bole-"mahArAja ! karttavya ke samakSa anurakti ko chor3anA hI par3atA hai|" rAnI ne mahArAja ke bhAvoM ko bhAMpa liyA thaa| usane mana-hI-mana socA, yadi maiM kala isa kanyA ko magadhezvara ke samakSa lA detI to pariNAma kucha aura hI aataa| ___ lagabhaga do ghaTikA paryanta AcArya aura magadhezvara ke bIca vArtAlApa hotA rhaa| kAdaMbinI ke taiyAra hone ke samAcAra milate hI AcArya uTha khar3e hue| unhoMne kAdaMbinI ko apane ratha meM biThAyA aura ve Azrama kI ora ravAnA ho ge| ___ kAdaMbinI ina sabhI logoM se aparicita thii| aura eka mahAn rAjaparivAra ke bIca A jAne ke kAraNa vaha kalpanA ke jhUle meM jhUlane lgii| vaha atyaMta buddhimatI thii| jaba vaha pAMca varSa kI thI taba vaha eka sArthavAha ke sAtha caMpA nagarI meM AI thii| vaha bacapana se bImAra rahatI thii| isalie sArthavAha ne Ubakara usako caMpAnagarI kI prasiddha vezyA ke yahAM mAtra bIsa svarNa mudrAoM meM beca DAlA thaa| kAdaMbinI ko aura kucha bhI smRti nahIM thii| apane mAtA-pitA kauna the? . sArthavAha use kahAM se uThA lAyA thA--ye sArI bAteM usase ajJAta thiiN| vaha caMpAnagarI ke vezyA bhavana meM aaii| mukhya vezyA ne use putrI mAnakara usakI cikitsA karavAI / vaha rogamukta ho gii| phira vezyA ne ume nRtya, saMgIta aura vezyA-jIvana kI zobhA rUpa kAmakalA kA zikSaNa diyaa| dhIre-dhIre vaha ina sArI vidyAoM meM niSNAta ho gaI / vezyA ko isase bar3I-bar3I AzAeM thiiN| aura jaba vaha caudaha varSa kI huI, taba pAlaka vezyA ne aneka svarNima svapna saMjoe / vaha use vezyA-jIvana meM praveza karane kI kalAeM sikhAne lgii| kiMtu kAdaMbinI kevala nartakI mAtra honA cAhatI thii| vezyA dhaMdhA use naraka-sA lagatA thaa| ___eka dina pAlaka-vezyA ne kahA--"beTI ! rUpa ke pyAse jitanA dhana dete haiM, utanA dhana nRtya ko dekhane vAle kabhI nahIM dete aura dhana jIvana kA sarvasva hai, sAra hai|" vaha bolI-"mAM ! dhana jIvana kA sAra nahIM, kevala upayogitA hai| usake lie rUpa aura yauvana ko becanA nArI ke lie bhayaMkara abhizApa hai|" Page #114 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 105 aMta meM mAtA ne socA, abhI ekAdha varSa bAkI hai| itane meM kAdaMbinI ke prANoM meM rUpa aura yauvana kI mAdakatA prakaTa hogI / yadi yaha taba bhI nahIM mAnegI to ise jabarana puruSa ke vilAsa kA khilaunA banAnA hI hogaa| mAtA kA yaha upAya kriyAnvita ho, usase pUrva hI dasa hajAra svarNamudrAoM meM kAdaMbinI ke sAtha-sAtha vezyA ke sAre manoratha bhI bika ge| AcArya agniputra kAdaMbinI ko sAtha le Azrama kI ora jA rahe the| kAdaMbinI mana-hI-mana soca rahI thI--"mujhe Azrama meM kyoM le jAyA jA rahA hai ? mujhe vahAM kauna se zAstra kA abhyAsa karanA hogA?" kAdaMbinI ko gaMbhIra huA jAnakara AcArya ne pUchA- 'beTI ! kyA soca rahI hai ?" "AcAryadeva ! mujhe eka prazna ulajhA rahA hai|" "kaisA prazna ?" "Apa mujhe Azrama meM kisa zAstra kA abhyAsa karAyeMge?" "putri ! tere bhUtakAla ko maiM nahIM jaantaa| paraMtu tere badana para jo saumyatA hai, use dekhakara mujhe yaha pratIta ho rahA hai ki tujhe vezyA jIvana se napharata hai|" ''hAM, gurudeva !" "maiM tujhe rAjanIti kA abhyAsa karAnA cAhatA huuN| beTI ! tere rUpa meM aura nayana meM eka aisA gaurava chupA huA hai ki yadi terI jaisI suMdarI kanyA rAjanIti meM niSNAta hotI hai to vaha magadha kI surakSA kA mahattvapUrNa aMga bana sakatI hai| isI daSTi se maiM terI jaisI kanyA kI khoja kara rahA thaa| tU mila gaI / aba mere aramAna pUre hoNge|" AcArya agniputra ne khaa| kAdaMbinI vicAra-magna ho gii| usakI AMkhoM ke sAmane -magadha kI bhAvI rakSA''yaha citra nAcane lgaa| ratha tIvra gati se vaibhAra giri ko pAra kara cukA thaa| AcArya ne kahA-"nRtya aura saMgIta zAstra se rAjanIti zAstra kA abhyAsa kaThina nahIM hai / yaha zuSka lagatA hai, para vaisA hai nhiiN| eka bAra isameM utarane ke pazcAt samagra mAnasa badala jAtA hai isake abhyAsa se tere meM mahAn zakti paidA hogI 'bar3e-bar3e samrAT tere caraNoM meM luTeMge 'terA nirNaya aMtima nirNaya mAnA jAegA.'putri ! tapazcaryA aura zrama ke samakSa koI bhI zAstra alabhya nahIM hotaa|" kAdaMbinI AcArya ke tejasvI vadana aura kRza deha ko sthira dRSTi se dekhatI rhii| usake anubhavahIna mana meM AzA kA eka nayA unmeSa ubharA aura vaha usameM unmajjana-nimajjana karane lgii| Page #115 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 106 alabelI AmrapAlI para vaha nahIM jAnatI thI ki AcArya agniputra use rAjanIti zAstra nahIM sikhAyeMge / ve use rAjanIti kA eka abhizApabharA sAdhana banAnA cAheMge / yaha kalpanA caudaha varSa kI kAdaMbinI ke mana meM kaise Ae? ratha Azrama ke patha para tIvra gati se calA jA rahA thaa| vAtAvaraNa zAMta, bhavya aura nirmala thaa| 23. madhuyAminI devi AmrapAlI aura biMbisAra-donoM apane-apane azvoM ke sAtha saptabhUmi prAsAda ke bhavya udyAna meM praviSTa hue taba dina kA aMtima prahara cala rahA thaa| sUryAsta hone meM abhI vilaMba thaa| vaizAlI ke mukhya dvAra meM praveza karate samaya AmrapAlI ke mana meM jo saMzaya thA, vaisA kucha bhI nahIM huaa| ve hajAroM vyaktiyoM ke bIca se gujare, para kisI ne unheM nahIM phcaanaa| donoM do bhinna-bhinna pozAkoM meM the / eka kA mAlavIya veza thA aura AmrapAlI Anata yuvaka ke veza meM thii| phira bhI binA roka-Toka ke ve donoM saptabhUmi prAsAda meM pahuMca ge| prAsAda ke mukhya caukIdAra me donoM se paricaya maaNgaa| AmrapAlI ne apanI mudrikA dikhAI aura vaha tatkAla jhuka gyaa| caukIdAra ko devI ke isa Akasmika Agamana para Azcarya avazya huA, para vaha kucha pUchane kI sthiti meM nahIM thaa| dAsatva kI eka maryAdA hotI hai aura pratyeka dAsa ko usakA dhyAna rakhanA par3atA hai| ve donoM Age bddh'e| eka dAsa unakA paricaya jAnane ke lie Age aayaa| vaha koI prazna kare, usase pUrva hI AmrapAlI apane azva se nIce utarI aura dAsa kI ora unmukha hokara bolI-'azva ko pahacAnA nahIM ?" dAsa ne AvAja pahacAna lii| tatkAla mastaka jhukAkara bolA-"devi ! kSamA kareM.''Apa isa prkaar|" "mahArAja ke pAsa se vINA sNbhaal|" AmrapAlI ne bIca meM hI Toka diyaa| __ vaha dAsa mahArAja biMbisAra ke azva ke pAsa gayA, vINA sNbhaalii| biMbisAra ghor3e se nIce utarA aura phira donoM prAsAda meM Age bddh'e| usa samaya vahAM bhI aneka paricArikAeM ekatrita ho giiN| AmrapAlI ne unako bhinna-bhinna Adeza die| vaha biMbisAra ke pAsa jAkara madhura svaroM meM bolI--"svAmin ! maiM ApakA apane bhavana meM svAgata karatI hUM.''Apa mere sAtha bhavana meM pdhaareN|" Page #116 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 107 bibisAra AmrapAlI kI snehasikta dRSTi ko jhelatA huA usake pIche-pIche calatA gyaa| ve donoM prAsAda kI chaThI maMjila para Ae / AmrapAlI bolI-"mahArAja ! zrama ke lie kSamAyAcanA / Aja apane navajIvana kA maMgala dina hai| prathama prema ke pratIka puSpoM se maiM ApakA satkAra karanA cAhatI huuN|" ___"devi ! tere nayana, terA hRdaya aura terA komala mana naMdanavana ke komala phUloM se bhI atyadhika komala aura madhura hai / unase tUne merA svAgata kara diyA hai|" kahate hue biMbisAra ne apanA eka hAtha AmrapAlI ke kaMdhe para rkhaa| ____ kucha hI samaya pazcAt eka dAsI zveta aura lAla phUloM kI do mAlAeM eka svarNa thAla meM rakhakara le aaii| sUryAsta kI taiyArI thii| prakAza svaccha thaa| sUryAsta kA suhAvanA prakAza pazcima ke jharokhe se bhItara praviSTa ho rahA thaa| __ AmrapAlI ne zveta puSpoM kI mAlA donoM hAthoM se le salajjabhAva se bibisAra ke gale meM pahanAI aura vaha tatkAla svAmI ke caraNoM meM nata ho gii| bibisAra ne raktapuSpoM kI mAlA, nata AmrapAlI ke gale meM DAlI aura donoM hAthoM se use khar3I karate hue kahA-"priye ! yaha mAlA to kala kumhalA jAegI, kiMtu mAlA pahanAne kI pRSThabhUmi meM jo bhAvanA hai vaha hamAre jIvana meM navanavonmeSa bharatI rhegii|" "maiM dhanya ho gaI. 'Apa mere sarvasva haiM.. mere mAtA-pitA kA svapna Aja sAkAra huA hai|" vana se AmrapAlI ke surakSita lauTane kI bAta cAroM ora phaila gii| jo rakSakadala usakI Toha meM vana-pradeza meM gae the, ve sAre nirAza lauTa Aye the / AmrapAlI kI mukhya paricArikA mAdhvikA aura Arya zIlabhadra bhI nirAza lauTe gaNanAyaka siMha ne AmrapAlI ke loTa Ane ke samAcAra sune / vaha saptabhUmi prAsAda para aayaa| usa samaya AmrapAlI snAnAgAra meM thii| gaNanAyaka prAsAda ke eka kakSa meM AmrapAlI kI pratIkSA meM baiThe, itane meM hI zveta aura sAdI vezabhUSA meM AmrapAlI ne khaMDa meM praveza kiyaa| vaha donoM hAtha jor3akara gaNanAyaka ke sAmane khar3I ho gii| siMhanAyaka ne kahA--"beTI ! tujhe kuzala dekhakara merA mana atyanta prasanna hai| kisI prakAra kI coTa to nahIM aayii|" "nahIM, pUjyazrI ! maiM dharma ke pratApa se baca gyii|" "putri ! striyoM ke lie mRgayA kA sAhasa ucita nahIM hotaa|" "ApakI bAta sahI hai, parantu yauvana ke Aveza meM buddhi apanI maryAdA kA khyAla nahIM rakha sktii|" AmrapAlI ne khaa| Page #117 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 108 alabelI AmrapAlI "isIlie yauvana avasthA meM atyanya jAgarUka rahanA hotA hai / " gaNanAyaka ne kahA / AmrapAlI mauna rahI / usakA citta saptabhUmi prAsAda ke chaThI maMjila para baiThe priyatama se milane ke lie Akula-vyAkula ho rahA thA / gaNanAyaka ke pUchane para AmrapAlI ne rahasyamaya DhaMga se apane bacAva kI bAta batAyI aura unameM yaha vizvAsa paidA kara diyA ki vINAvAdaka jayakIrti ne prANarakSA kI hai| chaThe maMjila para biMvisAra snAna Adi se nivRtta ho AmrapAlI kI pratIkSA meM baiThA thA / pratIkSA kA kAla dIrgha lagatA hai / biMbisAra ke lie eka-eka kSaNa bhArI ho gayA / usakA hRdaya praphullita thA / vaha mana-hI-mana kucha soca rahA thA / isa prakAra vaha aneka vicAroM ke bIca aTaka gayA thaa| itane meM hI AmrapAlI usa khaMDa meM praviSTa huii| do paricArikAeM jo vahAM khar3I thIM, vahAM se dUra calI gayIM / biMbisAra kA dhyAna ttuuttaa| usane dekhA, AmrapAlI sAde vastroM meM bahuta hI AkarSaka laga rahI hai / AmrapAlI biMbisAra ke pAsa baiTha gayI / usI samaya eka dAsI khaMDa meM praviSTa huii| usane dekhA, mahArAja mahAdevI ke donoM hAtha pakar3e hue haiN| vaha cauMkI kyoMki usane isase pUrva kabhI bhI devI ko isa prakAra puruSa ke sAtha eka Asana para baiThe nahIM dekhA thA, aura koI bhI puruSa Aja taka devI ke hAthoM kA sparza bhI kara nahIM sakA thaa| Aja kA dRzya dAsI ke lie AzcaryakArI thA / vaha halkA-sA 'khakhArA' kara Age bar3hI / AmrapAlI ne dAsI kI ora dekhA / dAsI ne mastaka jhukAkara kahA - "devi ! bhojana kI vyavasthA pAsa vAle khaMDa meM kI hai / " phira biMbisAra aura AmrapAlI - donoM bhojana karane gae aura nivRtta hokara apane-apane khaMDa meM A gaye / lagabhaga do ghaTikA ke bAda AmrapAlI solaha zRMgAra kara taiyAra ho gayI / usane darpaNa meM dekhA svayaM vaha apanA rUpa dekhakara cauMkI / usane apanA aisA rUpa pahale kabhI nahIM dekhA thaa| usane socA, svAmI ko prathama bAra milane jAtI huI pratyeka patnI kA rUpa kyA isa prakAra khila uThatA hai ? rAta bIta rahI thI / Aja piumilana kI prathama rAtri thii| donoM ne apane-apane pUrva jIvana kI rAmakahAnI kaha sunAyI / rAtri kA caturtha prahara cala rahA thA / bAhara maMda-maMda varSA ho rahI thI / phUloM kI zaiyyA para donoM baiThe aura " / Page #118 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 106 kucha samaya biitaa| AmrapAlI jAgatI huI zayyA para par3I thii| zaiyyA para biche sAre phUla caramarAkara asta-vyasta ho gae the| AmrapAlI ke kaNTha meM zobhita mAlA ke muktA TUTakara zaiyyA para bikhare par3e the| usa zrAvaNI bhInI rajanI meM bhI AmrapAlI ke kapoloM para zrama se utpanna prasveda ke do-cAra bindu motI ke samAna camaka rahe the| ___ AmrapAlI ne apanI jIvana-gAthA Age prAraMbha kara biMbisAra ko sunAI aura kahA-"priya ! merI mAtA cAhatI thI ki maiM kisI rAjarAjezvara kI kulavadhU bn| 'Aja unakI icchA pUrI huI hai|" prAtaHkAla ho gayA thaa| jIvana kI prathama madhuyAminI kI aMtima pala vidA hone ke lie tarasa rahI thii| idhara dhanaMjaya aura vaha bhRtya-donoM yuvarAja kI khoja meM rAta-dina eka kara rahe the / dhanaMjaya prAtaHkAla se saMdhyA taka vaizAlI ke upanagaroM meM ghuumtaa-phirtaa| usakA bhatya manu pAMthazAlA meM udAsa baiThA rahatA / sAyaM dhanaMjaya jaba nirAza loTatA taba manu aura adhika udAsa ho jaataa| dhanaMjaya ne basanta bAjAra meM yuvarAja ko DhUMDhane kA nirNaya kiyaa| devI AmrapAlI kisI paradezI vINAvAdaka ke prema meM phaMsa gayI hai, yaha bAta bhavana ke dAsa-dAsiyoM se chipI nahIM raha sakI / aisI bAta kabhI chipI nahIM raha sktii| devI AmrapAlI kA yaha praNayagIta saptabhUmi prAsAda kI cAradIvArI se nikalakara jana-jana ke muMha para chA gyaa| 24. AzA kI eka kiraNa rAjanIti ke svarNamaya svapna ke sAtha kAdaMbinI ko le jAne vAlA ratha AcArya ke Azrama ke mukhya cauka meM khar3A raha gyaa| gurudeva ko Ae dekha cAra-chahaM AzramavAsI ratha kI ora Ae ora eka ati sundara taruNI ko ratha se utarate dekha sabhI Azcarya vimUr3ha ho gye| kyoMki gurudeva kabhI akelI strI ke sAtha Ae hoM, aisA prasaMga kabhI nahIM banA thaa| ve kabhI nahIM cAhate the ki Azrama meM koI taruNI Akara rahe / isIlie unhoMne apane pAkagRha meM pAMca-cAra adher3a auratoM ko rakhA thaa| unake alAvA do vRddhAeM aura thiiN| gurudeva yadA-kadA kahate the-"sAdhaka ko yadi apanA dhyeya siddha karanA ho aura Page #119 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 110 alabelI AmrapAlI vijJAna ko hathelI meM krIr3A karAnI ho to use nArI se dUra rahanA cAhie / use sadA jAgRta rahanA caahie| kyoMki saMsAra ke sabhI AkarSaNoM meM puruSa ke lie nArI sarvotkRSTa AkarSaNa hai aura usameM puruSa ke garva ko khaMDita karane kI zakti bhI hai|" aise vicAroM se otaprota gurudeva aisI sundara kanyA ko Azrama meM kyoM lAye haiM ? isa sundarI ke sAtha dUsarA koI nahIM hai, kyoM ? yaha sundarI kauna hogI? ziSyoM ke mana meM ye prazna ubhara rahe the| itane meM hI AcArya apane eka ziSya se bole- vatsa ! AcArya zivakezI kahAM haiM ?" ___ "prayogazAlA meM haiM, gurudeva !" "mere nivAsagRha ke pAsa vAle kuTIra ko sApha kro| devI kAdaMbinI vahAM rhegii|" phira AcArya kAdaMbinI kI ora dekhakara bole - "putri! yaha merA padmAzrama hai / nagara se dUra hone ke kAraNa logoM kA AvAgamana yahAM kama hotA hai| jisako adhyayana karanA hotA hai usake lie ekAnta Avazyaka hotA hai| aura mAzramavAsiyoM kA jIvana vaibhava, vilAsa aura sukha-suvidhAoM se dUra rahatA hai| Azrama meM jIvana ko dIrgha banAne vAlI zAMti, adhyayana ko prerita karane vAlI svasthatA aura Arogya ko poSaNa dene vAlI zakti pracura mAtrA meM hotI hai| mujhe vizvAsa hai ki tujhe Azrama-jIvana meM jarUra AnaMda milegaa|" ___ "jI" kahakara kAdaMbinI cAroM ora dekhane lgii| use pahale hI kSaNa Azrama kA pariveza mana ko bhA gyaa| __AcArya ne phira kahA-'putri ! aba tU mere pIche-pIche calI A / vahAM merI kuTIra meM tU vizrAma kara, phira apane sthAna para cala denaa|" "jI" kahakara kAdaMbinI gurudeva ke pIche-pIche calane lgii| vahAM khar3e hue ziSyoM ke mana kI dvidhA zAMta nahIM huii| vaha aura adhika bar3ha gyii| unhoMne socA, aisI sundara taruNI ko apane nivAsa meM kaise rakheMge?" AcArya agniputra ke nivAsakhaMDa vAle khaMDa meM praveza karate hI kAdaMbinI kAMpa utthii| vahAM aneka pazuoM ke asthipaMjara vyavasthita rUpa se rakhe hue the / AcArya vahAM se dUsare khaMDa meM ge| vahAM praveza karate hI kAdaMbinI cIkha uThI, kyoMki usa khaMDa meM aneka piMjare par3e the aura unameM nAnAvidha raMga-biraMge sAMpa par3e the| kAdaMbinI kI cIkha sunakara AcArya vahAM ruka gae aura bole-"putri ! Darane kI koI bAta nahIM hai / ye sAre jIva-jantu AzramavAsI hI haiN|" kAdaMbinI ne socA, ye AzramavAsI kaise ho sakate haiM ? ye manuSya to nahIM haiM, bhayaMkara viSadhara haiN| para vaha kucha bolI nhiiN| AcArya bole-"putri ! inako dekhakara nava Agantuka vyakti ko bhaya lagatA hai, para ye sAre abhyAsa ke sAdhana haiN|" Page #120 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 111 "abhyAsa ke sAdhana ?" kAdaMbinI Age kucha nahIM bolii| gurudeva ne kahA-"prayogazAlA kA pichalA bhAga to ati bhayaMkara prANiyoM se bharA par3A hai| para ve kisI kA ahita nahIM krte|" viSadharoM kI anagina saMkhyA dekhakara kAdaMbinI ghabarA gyii| para vaha mauna hI rhii| usane pUchA-"gurudeva ! rAjanIti kA abhyAsa kaba se Apa...?" "putri ! rAjanIti ke abhyAsa se bhI usakI prAraMbhika taiyArI bahuta kaThina hotI hai|" kAdaMbinI samajhI nahIM, isalie vaha praznabharI dRSTi se guru kI ora dekhane lgii| AcArya bole-"putri ! rAjanIti meM kuzala hone vAle vyakti ke Asa-pAsa aneka jokhama khar3e ho jAte haiN| rAjanItijJa puruSa kA jIvana sadA jokhima meM hI rahatA hai|" "jokhima ?" "hAM, patri! rAjapuruSa logoM ke lie ApadAoM ke vAtUla hote haiN| maiM tujhe rAjanIti kA abhyAsa karAne se pUrva tere zarIra ko koI bhI viSa hAni na pahuMcA sake, aisA karanA cAhatA huuN|" "gurudeva ! rAjanIti aura viSa'.? kucha bhI samajha meM nahIM aataa|" "putri ! rAjanItijJa satya-asatya se achUte hote haiN| rAjaprapaMca unake lie eka khelamAtra hotA hai / aneka bAra ve dUsaroM ke hitoM ko kucalane kI icchA liye hote haiM, kyoMki rAjanItijJa puruSa, jinake lie kAma karate haiM, unake prati hI vaphAdAra hote haiN| aisI sthiti meM unake cAroM ora zatruoM kA sadA gherA banA rahatA hai| catura rAjanItijJa vaha hotA hai jo isa ghere ko tor3ane meM samartha hotA hai| kabhI-kabhI vaha zatru ke hAthoM meM phaMsa jAtA hai aura use viSa-prayoga se gujaranA par3atA hai| usakA nizcita pariNAma hotA hai-mRtyu / maiM tujhe rAjanIti meM kuzala banAnA cAhatA huuN| maiM tujhe magadhezvara ke eka pradhAna aMga ke rUpa meM dekhanA cAhatA huuN| para tU kisI zatru ke viSa-prayoga kA zikAra na bane, yaha cAhatA huuN| isalie sabase pahale maiM terI svarNima kAyA ko aisI dRr3ha banA denA cAhatA hUM ki vaha samasta prakAra ke viSoM kA pratikAra kara sake aura mauta ko bhI pacA le|" ___ kAdaMbinI ko ina zabdoM ko sunakara Azcarya huaa| vaha kevala caudaha varSa kI thI, parantu eka vezyA ke ghara bar3I hone ke kAraNa usameM pravINatA aura caMcalatA svAbhAvika rUpa meM vikasita thii| vaha bolI-"guru deva ! viSa kA asara na ho, aisA maiMne kisI ke pAsa kabhI nahIM sunaa|" AcArya ne haMsate-haMsate kahA-"abhI tU choTI hai / nRtya-gIta ke tere choTe se Page #121 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 112 alabelI AmrapAlI saMsAra meM yaha bAta tujhe kaise jJAta ho ? jaise nRtya aura saMgIta kA zAstra mahAn zikhara ko chU rahA hai vaise hI Ayurveda vijJAna bhI carama siddhi taka pahuMcA huA hai| isa vijJAna se zarIra ko hajAroM varSoM taka TikAe rakhA jA sakatA hai / roga, viSa Adi aneka upadravoM se zarIra ko bacAyA jA sakatA hai-yaha isa vijJAna ne siddha kara dikhAyA hai|" ___ Azrama meM bAvana varSIyA manojAdevI pAkazAlA kI dekharekha karatI thii| AcArya ne use bulAkara kAdaMbinI ke sAra-saMbhAla kA bhAra sauMpate hue kahA"manojA ! tujhe isa kanyA kI pUrI sAra-saMbhAla karanI hai| isako kisI bhI prakAra kI ar3acana na ho, isakA dhyAna rakhanA hai| yaha merI priya putrI tulya hai| isako pAsa vAle atithi gRha meM rahanA hai|" manojA ne 'jI' kahakara mastaka namAyA aura vaha kAdaMbinI ko sAtha le cala dii| 25. abhizapta nArI AcArya agniputra ne dekhA, kAdaMbinI rAjanItizAstra meM pravINa hone ke lie Atura ho rahI hai aura usake prANoM meM utsAha hai, anurAga hai| isalie mAtra do dina ke bAda hI unhoMne viSakanyA ke nirmANa kA prayoga prAraMbha kara ddaalaa| Azrama meM Ane ke bAda tIsare hI dina AcArya ne kAdaMbinI ko gaMgA meM snAna karAkara parizuddha kiyA aura dehazuddhi ke maMtra ke dvArA use abhiSikta kara prayogazAlA meM le aaye| prayogazAlA ko dekhate hI kAdaMbinI cauMka uThI 'kintu AcArya ke AzvAsana kA smaraNa karatI huI vaha zAMta rahI, utsAha ko pUrvavat banAe rkhaa| ____ kAdaMbinI ne zaNa ke vastra dhAraNa kara rakhe the / use zaNa se nirmita eka Asana para bitthaayaa| phira pramukha ziSya eka ghaTikAyantra le AyA aura gurudeva ke pAsa rakhakara calA gyaa| usa yantra se samaya kA anumApana kiyA jAtA thaa| ____ AcArya agniputra bole-"putri ! kisI bhI prakAra ke viSa se terI mRtyu na ho isalie mere isa prayoga se terI kAyA svastha, sudRr3ha aura viSApahArI bana jAegI / yaha kArya atyanta kaThina hai| isameM hama donoM ke dharya kI parIkSA hogI... kintu maiM terI kAyA ko viSa-pratikAraka banA ddaaluugaa| kyA tU itanA dhairya rakha sakegI?" ___ "hAM, guru deva ! prAraMbha kiye hue kArya ko adhUrA chor3ane meM merA vizvAsa nahIM hai|" kAdaMbinI ne utsAha bhare svaroM meM khaa| "kAdaMdinI ! koI bhI siddhi tapa aura balidAna mAMgatI hai / siddhi bhautika ho yA AdhyAtmika, donoM ke lie zakti apekSita hotI hai| mujhe tere para aneka Page #122 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 11.3 prayoga karane par3eMge tU ghabarAnA mata saMzaya mata rakhanA / tere jIvana ko koI bhI AMca na A pAyegI, maiM tujhe aisA vizvAsa dilAtA huuN|" "gurudeva ! ApameM merI agAdha zraddhA hai yadi prayogakAla meM merI mauta bhI ho jAe to mujhe usakI ciMtA nahIM hai / Apa mere para jo bhI prayoga karanA cAheM, use niHsaMkoca rUpa se kareM / " kAdaMbinI ne zAMta svaroM meM kahA / kAdaMbinI ke ye zabda sunakara AcArya kA hRdaya kAMpa uThA / kitanA vizvAsa ! aura isake ajor3a vizvAsa kA kitanA bhayaMkara pariNAma ! kintu kyA ho ? koI bhI strI svecchA se aise prayoga to karanA bhI nahIM cAhegI, kyoMki viSakanyA hone ke pazcAt vaha kisI puruSa se prema nahIM kara sakatI kisI ke prati premabhAva ho bhI jAe to bhI use mana mArakara baiThanA hogaa| mana kI samasta sunaharI AzAoM kA balidAna kara use apanA karttavya mAtra nibhAnA hogA / AcArya kucha kSaNoM taka mauna ho gae. phira bole - "putri ! tere sAhasa ko dhanya hai tere prati merI zraddhA aura adhika pragAr3ha huI hai / aba tU AMkheM baMda kara de / kevala jIbha ko bAhara nikAla kara nizcinta baiTha jA / jaba taka maiM na kahUM taba taka AMkheM mata kholanA / " 1 "jI" kahakara navayuvatI kAdaMbinI ne apanI AMkheM mUMda lIM aura jIbha bAhara nikAla kara nizcala baiTha gayI / AcArya ne pahale ghaTikAyaMtra kI ora dekhA phira apane priya ziSya zivakezI kI ora dekhakara kucha saMketa kiyaa| tatkAla zivakezI miTTI kA eka baMda pAtra lekara AyA aura usa pAtra ko AcArya ke hAthoM meM de pAsa meM rakhe dUdha se bhare ghar3e ko apane hAthoM meM uThA liyA / AcArya ne kAdaMbinI ke jIbha ke pAsa miTTI ke pAtra ko lA usakA Dhakkana kholA aura eka-do kSaNoM meM hI usameM se eka nAga ne apanA muMha bAhara nikAlakara kAdaMbinI ke jIbha para DaMka mArA / sarpadaMza hote hI kAdaMbinI cIkha uThI aura usakI AMkheM khula gaIM vaha kucha bhI nahIM samajha sakI kyoMki vaha miTTI ke pAtra ko dekhe usase pUrva hI usakA Dhakkana baMda kara diyA gayA thaa| zivakezI ne auSadhiyoM se siddha kiye hue gAya ke dUdha ko kAdaMbinI ke mastaka para DAlanA prArambha kiyA aura taba taka DAlatA rahA jaba taka ki vaha ghar3A AdhA khAlI nahIM ho gayA / AcArya bole - " putri ! jarA bhI asthira mata honA prayoga kA prArambha bahuta saphala rahA hai / " kAbinI kucha nahIM bola sakI zarIra ko dUdha se nahalA rahI thI mastaka para par3ane vAlI dUdha kI dhArA sAre jaba vaha ghar3A AdhA khAlI ho gayA taba Page #123 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 114 alabelI AmrapAlI zivakezI vahAM rakhe gaye auSadhisiddha pAnI ke bAraha ghar3oM ko eka-eka kara kAdaMbinI ke zira para ur3elane lgaa| ___ lagabhaga do ghaTikA pazcAt kAdaMbinI kucha svastha huI 'AcArya ne usakA nAr3I-parIkSaNa kiyA aura phira eka lAla raMga kI guTikA usake mukha meM rakhate hue kahA-'putri ! isa guTikA ko cUsate rhnaa| isakA rasa dhIre-dhIre zarIra meM praveza kre| Aja kA prayoga pUrA ho gayA hai| thor3e hI samaya pazcAt tU apane zarIra meM aisI sphUti kA anubhava karegI, jo apUrva hogii|" aisA hI huaa| ardhaghaTikA ke pazcAt kAdaMbinI ko nayI zakti aura sphUrti kA anubhava hone lgaa| usameM nayI cetanA kA saMcAra hone lgaa| AcArya ne punaH nAr3I-parIkSaNa kara kahA-"Aja kA kArya sampanna huA hai| aba tU snAnagRha meM jA aura ghRta kA mardana kara snAna kara le / eka prahara paryanta dUdha ke atirikta kucha bhI mata lenA, phira saba kucha khA skegii|" kAdaMbinI ne apane Asana se uThate-uThate pUchA- "gurudeva ! merI jIbha para kyA huA thA ?" AcArya ne haMsate-haMsate kahA---'sAta dina ke bAda maiM tujhe batAUMgA taba taka tujhe dhairya rakhanA hai|" kAdaMbinI AcArya ko namaskAra kara zivakezI ke pIche-pIche prayogazAlA se bAhara nikala gyii| sAta dina taka prayoga kA yaha krama calatA rhaa| pratyeka dina viSadhara ko badala diyA jAtA thaa| naye-naye sarpo kA daMza usake jIbha para hone lgaa| nAgadaMza kA prayoga sAta bAra karane ke pazcAt AcArya ne caudaha dinoM taka aMgamardana ke dvArA kAdaMbinI ke zarIra meM aneka prakAra ke viSoM ko praviSTa kiyA aura kAdaMbinI ko yaha kahA ki sAta dina taka usako sarpadaMza kA prayoga karAyA gayA hai| ___ kAdaMbinI bolI- "gurudeva ! nAgadaMza kA mere Upara koI asara kyoM nahIM huA ?" ___ "putri ! sAta dinoM taka bhayaMkara viSadharoM ke daMza karAe gae the| una viSadharoM kA viSa bahuta prabhAvI aura bhayaMkara thaa| aba aura ikkIsa dina taka nAgadaMza kA prayoga karAnA hai| phira tere zarIra para kisI bhI viSadhara ke viSa kA asara raMcamAtra bhI nahIM hogaa|" caudaha dina taka sthAvara viSa kA prayoga karane ke pazcAt AcArya ne punaH ikkIsa dina paryanta bhayaMkara se bhayaMkara nAgoM ke daMza kA prayoga sampanna kiyaa| kAdaMbinI samajhatI thI ki vaha samasta bhayaMkara viSoM se mukta ho rahI hai aura Page #124 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 11.5 AcArya samajhate the ki kAdaMbinI mAnavajAti ke abhizApa svarUpa viSakanyA bana rahI hai / saMsAra meM ye sArI viDaMbanAeM calatI rahatI haiM / Azvina zuklA pUrNimA A gii| kAbinI viSakanyA bana cukI thI viSakanyA bane use mAtra eka dina hI huA thA | Aja rAta ko AcArya kAdaMbinI ko yaha batAne vAle the ki vaha kyA banI hai aura use aba kisa prakAra se sAvadhAna rahanA hai aura Aja hI rAta ko mahArAjA aura mahAdevI AcArya ke prayoga kI saphalatA ko dekhane Ane vAle the... ... prayoga ke pUrNa hote hI kAdaMbinI ne AcArya se kahA - "gurudeva ! ApakA yaha mahAn upakAra maiM jIvana paryanta nahIM bhUla sakUMgI, aba mujhe Apa rAjanIti kA abhyAsa kaba karAyeMge ?" " putri ! kala zarada pUrNimA hai kala magadhezvara aura mahAdevI yahAM padhAreMge... usI rAta ko maiM tujhe rAjanIti ke kucha gura batAUMgA / " "usameM kitanA samaya lagegA ?" "usakI tU cintA mata kr| yaha Azrama nivAsa tujhe apriya to nahIM lagA ?" "nahIM, gurudeva ! strI ko pIhara kabhI apriya nahIM lagatA yaha Azrama to mere pIhara ke samAna hai / " ... zabda sunate hI AcArya ke hRdaya para coTa lagI, para aba kucha bhI hone vAlA nahIM thA jo anyAya honA thA, vaha ho gayA / AcArya kucha nahIM bole / ve mAtra musakarA kara raha gaye / aura pUnama kI rAta A gii| gaganamaMDala meM vicaraNa karane lgaa| hokara zaradotsava manA rahe the / zazAMka apanI saMpUrNa solaha kalAoM ke sAtha sabhI AzramavAsI khule AkAza meM ekatrita aura usI samaya magadhezvara prasenajita ratha meM apanI mahArAnI trailokya sundarI ke sAtha Azrama-dvAra meM praviSTa hue / zivakezI ne unakA svAgata kiyA aura unheM guru ke kakSa meM le gyaa| usa samaya AcArya eka Asana para baiThe the aura kucha hI dUrI para kAdaMbinI bhI baiThI thI / isa prayoga ke pazcAt kAdaMbinI ke zarIra meM anokhA parivartana huA thA jo kala taka yauvana ke pravezadvAra para khar3I eka kanyA- sI laga rahI thI, vahI Aja pUrNa navayauvanA nArI ke rUpa meM dikha rahI thI / usakI kAyA sudRr3ha aura svastha bana gayI thI / usakA raMga-rUpa khila uThA thA / usake nayana atyadhika vedhaka aura mAdaka bana gaye the / usake uroja ubhara gaye the / isa Akasmika parivartana kA anubhava svayaM kAdaMbinI bhI kara rahI thI aura darpaNa meM apanI chavi dekhakara Azcarya se bhara rahI thI / Page #125 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 116 alabelI AmrapAlI ___ mahArAja aura mahAdevI donoM ne AcArya ko namaskAra kiyaa| AcArya ne AzIrvAda dekara donoM ko Asana para biThAyA / kAdaMbinI ne donoM ko namaskAra kiyA / trailokyasundarI bolI- "gurudeva ! pahalI najara meM kAdaMbinI ko pahacAnA bhI nahIM jA skaa| isakA svAsthya..." bIca meM hI AcArya ne kahA-"mahAdevi ! kAdaMbinI kA yauvana aura Arogya dIrghakAla taka TikA raha skegaa|" prasenajita bhI ekaTaka kAdaMbinI ko nihAra rahe the| unake mana meM yaha vicAra AyA ki aisI sundarI ko viSakanyA nahIM banAnA cAhie thaa| yaha magadha kI mahAdevI banane yogya hai| AcArya ne mahArAjA se kahA-"rAjan ! kAdaMbinI para kiyA gayA prayoga pUrNa saphala rahA hai|" "Apake lie kucha bhI azakya nahIM hai / " magadhapati ne khaa| phira AcArya ne kAdaMbinI kI ora dekhakara kahA-"putri! maiM tujhe eka mahattvapUrNa bAta batA rahA huuN| mere isa prayoga se tU rAjanIti kA eka jIvaMta sAdhana bana gaI hai / terA zarIra cira yauvana se zobhAspada bana gayA hai-parantu tU ciMtA mata krnaa| terA zarIra itanA viSAkta bana gayA hai ki jisa puruSa kA tU cuMbana legI yA cuMbana degI athavA jisa puruSa ke prasveda ke sAtha tere zarIra kA prasveda ekameka hogA, vaha puruSa tatkAla mara jaaegaa|" "gurudev|" "putri ! dhairya rakha / saMsAra kA koI bhI viSa tere para koI prabhAva nahIM DAla sakegA, yaha tathya hai| kintu rASTrahita ke lie tujhe apanI sunaharI AzAoM aura AkAMkSAoM kA balidAna denA par3A hai. aba tU viSakanyA bana gayI hai|" _ "gurudeva ! ""gurudeva gurudev...|" "maiM satya kaha rahA hUM putri ! 'rAjanIti ke abhyAsa ke bahAne maiMne tere aramAnoM ko bhasmasAt kara rAkha banA DAlA hai. 'Aja se tU magadhezvara kI amogha zakti bana gayI hai. Aja se terA yaha kartavya hai ki magadha ke zatruoM kA tU sarvanAza kre| maiM samajhatA hUM ki maiMne akSamya vizvAsaghAta kara tere jIvana ke ullAsa ko miTTI meM milA DAlA hai| magadha rAjya ke kalyANa kI bhAvanA se prerita hokara hI maiMne yaha pApa kiyA hai / maiM apane aparAdha ko mukta kaMTha se svIkAra karatA huuN|" kAdaMbinI ne yaha sunakara apanI donoM hatheliyoM se muMha Dhaka liyA aura sisakasisaka kara rone lgii| mahAdevI bolI- "putri ! tere vyaktigata sukha se bar3A sukha hai magadha rAjya kA sukha / tU kiMcit bhI asvastha mata bana / maiM tujhe apanI kanyA ke rUpa meM hI rkhuugii|" Page #126 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 117 AcArya apane Asana se uThakara rotI huI kAdaMbinI ke pAsa Aye aura usake mastaka para hAtha rakhakara bole - " kAdaMbinI ! tere ye AMsU mere antaHkaraNa ko atyadhika vyathita kara rahe haiM para maiM lAcAra hUM / tujhe punaH viSamukta karane kI vidhi mere pAsa nahIM hai / mujhe kSamA krnaa|" kAdaMbinI ne apane AMsU poMche aura kahA - "gurudeva ! ApakA koI doSa nahIM hai / mere karmoM kA hI yaha pariNAma hai / parantu / " "bola, maiM terI icchA pUrI karUMgA / " "to phira Apa mujhe yahIM rakheM / " kAdaMbinI bolI / " kintu tere para eka bhArI dAyitva Ane vAlA hai / " "jaba jarUrata par3egI taba maiM usa uttaradAyitva ko uThA luuNgii| magadha ke kalyANa kA koI bhI kArya karane ke lie maiM sadA tatpara rhuuNgii| kintu Apa mujhe Azrama meM hI rkheN|" mahAdevI kAdaMbinI ke karuNa vacana ko sunakara bolI - " kAdaMbinI ! tU cAhe to yahIM raha / " mahArAjA ne kahA - " putri ! terA Azrama meM rahanA ucita nahIM hogA / maiM vahIM tere lie svataMtra vyavasthA kara DAlUMgA / " kAdaMbinI bolI - "kRpAvatAra ! Azrama meM rahane kA merA Agraha sva-rakSaNa hai| maiM abhI kumArikA huuN| maiM abhI yauvana ke prathama sopAna para hUM / merA rUpa kaisA bhI kyoM na ho, merA yauvana dekhakara puruSa pAgala baneMge hii| merA saMparka unake lie prANaghAtaka hogA / maiM bhI abhI taka yauvana kI caMcalatA para niyantraNa karane meM asamartha hUM / maiM eka abhizapta nArI hUM / caMcalatA aura mana kA vega AdamI ko mUr3ha banA DAlatA hai / Apa mujhe yahIM rakheM / " AcArya bole - " kAdaMbinI ! ThIka hai / tU yahIM raha / terI sArI jimmevArI maiM letA hUM / maiM aba tujhe punaH viSamukta karane ke viSaya meM bhI satata ciMtana karatA rahUMgA tujhe aba eka bAta para vizeSa dhyAna denA hogaa|" "kyA gurudeva !" "kisI bhI strI yA puruSa, bAlaka yA prANI ke sparza se dUra rahanA hogA / " AcArya ne gaMbhIra hokara kahA / "prANI ke sparza se / " "hAM, putri ! maiM tujhe pratyakSa dikhAUMgA / " kahakara AcArya ne zivakezI ko bulAyA aura kahAM - " vatsa ! eka zazaka le A / " "jI" kahakara vaha gayA aura eka sundara zazaka lAkara AcArya ko de, khaMDa ke bAhara calA gayA / Page #127 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 115 alabelI AmrapAlI mahArAja, mahAdevI aura kAdaMbinI sabhI zazaka kI ora dekha rahe the / AcArya ne kAdavinI ko kahA - " putri ! isa zazaka ko donoM hAthoM se pakar3akara isake muMha kA cuMbana kara / " usane vaisA hI kiyA / kucha kSaNoM meM vaha zazaka tar3apha kara mara gayA / AcArya bole - " putri ! yaha to eka zazaka hai / parantu yadi kisI bhI bhayaMkara nAga ko pakar3akara cuMbana legI to usakI bhI yahI dazA hogii| isIlie maiMne tujhe sAvadhAna rahane ke lie kahA hai / " yaha pratyakSa prayoga dekhakara magadhapati aura mahAdevI AzcaryavimUr3ha ho gae... aura kaadNbinii| 26. vicitra svapna aura usakA phala dhanaMjaya aura bhRtya manu vaizAlI meM A ge| unheM yuvarAja biMbisAra kA patA laga gayA / Aja AmrapAlI kA nRtya hone vAlA thaa| hajAroM prakSeka prekSAgRha meM ekatrita ho gaye / dhanaMjaya zrI prekSAgRha ke pAsa AyA aura yuvarAja kI Toha meM khar3A rhaa| use yuvarAja kahIM najara nahIM aaye| vah hatAza ho gayA aura AMkheM phAr3aphAr3akara cAroM ora dekhane lagA / use vizvAsa thA ki yuvarAja Aja avazya mileMge / yadi yahAM nahIM mile to vasanta bAjAra meM jaauuNgaa| unakA saMdeza thA ki 1 maiM vaizAlI meM miluuNgaa| unakA kathana anyathA nahIM ho sakatA / vaha aneka kalpanAeM kara hI rahA thA ki eka paricArikA ne nikaTa Akara kahA - " zrIman ! Apa hI dhanaMjaya haiM ?" usane tatkAla paricArikA kI ora dekhakara socA, kaise pahacAna liyA / vaha bolA - "kyoM ?" "AcArya jayakIrti Apako bulA rahe haiN|" "kahAM haiM ?" "mere pIche-pIche A jAeM", kahatI huI paricArikA naMdinI Age bar3hI / dhanaMjaya usake pIche-pIche calate hue saptabhauma prAsAda kI tIsarI maMjila para phuNcaa| cauthI maMjila para pahuMcate hI atithi nivAsa ke dvAra para biMbisAra ko khar3e dekhA / 1 dhanaMjaya usa nivAsasthAna ke vaibhava aura saundarya ko dekhakara Azcarya abhibhUta ho gayA / usane socA, kyA yuvarAja yahAM ke atithi bane haiM / jo yuvarAja AmrapAlI ke nRtya ko dekhanA nirarthaka aura sArahIna samajhate the, kyA ve usake atithi| eka Asana para baiThane kA saMketa kara biMbisAra ne dhanaMjaya se kahA - " mitra ! Page #128 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 119 maiM terI AMkhoM meM ubharate Azcarya ko samajha rahA huuN| tujhe aisA lagatA hogA ki kahAM AmrapAlI kA prAsAda aura kahAM jayakIti ! kyA aisA hai ?" "mahArAja ! jaba asaMbhava saMbhava banatA hai taba Azcarya honA svAbhAvika hai| Apa kuzala to haiM ?" "hAM, aba tujhe yahIM eka paricAraka ke rUpa meM rahanA hai / " "yhiiN|" "hAM, mitra ! jaba tU sArA vRttAnta sunegA taba tujhe aisA pratIta hogA ki jo humA hai vaha uttama huA hai|" kahakara biMbisAra ne mele se pahAr3I para jAne, varAha kA vadha karane, mUcchita AmrapAlI kA upacAra karane, vINAvAdana aura gAMdharvavivAha kI sArI bAta saMkSepa meM btaaii| yaha vRttAnta sunakara prasanna hone ke badale dhanaMjaya gaMbhIra ho gyaa| bibisAra ne kahA-"mitra ! devI AmrapAlI kevala rUpa kI rAnI hI nahIM hai, vaha nArIratna hai| aise ratna ko pAkara merA jIvana dhanya ho gyaa| tU itanA gaMbhIra kyoM ho gayA?" "mahArAja ! Apa to jAnate hI haiM ki vaizAlI ke licchavI bahuta catura aura cara-AMkha vAle hote haiN|" ___ "dhanaMjaya ! jayakIrti kA licchaviyoM ke sAtha koI vaira nahIM hai| tU bhaya mata khaa| bhRtya ko tU rAjagRha bheja de / kevala tujhe hI mere vyaktigata paricAraka ke . rUpa meM rahanA hai|" "jaisI AjJA" dhanaMjaya ne khaa| isa ghaTanA ke bAda aneka dina bIta gaye aura Azvina pUrNimA kA cAMda gagana meM udita huaa| zarada pUrNimA ke dina upavana ke eka kuMja meM AmrapAlI aura biMbisAra Amoda-pramoda karane vAle the| devI AmrapAlI ne priyatama ke sAtha upavana meM jAne kI taiyArI kI / itane meM hI mAdhvikA ne Akara kahA-"devi ! upavana meM hajAroM licchavI Apake Agamana kI pratIkSA kara rahe haiN|" "kyoM?" "Aja zarada pUrNimA hai|'utsv kI rAta haiAja to Apako hI una ekatrita licchaviyoM kA mareya se Atithya karanA hogaa|' "yaha kisane kahA?" __ "abhI-abhI gaNatantra kA sacetaka AyA thA aura usane yaha sandeza diyA "taba tUne itane vilaMba se mujhe yaha bAta kyoM kahI ?" "devi ! Apa snAnagRha meM thiiN| maiM svayaM nIce sabakA svAgata kara rahI thii|" Page #129 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 120 alabelI AmrapAlI "haM, haM.. AcArya jayakIti kyA kara rahe haiM ?" "Apake khaMDa meM ve ApakI pratIkSA kara rahe haiN|" "oha ! yaha utsava kaba taka calegA?" "AdhI rAta tk'|" "nahIM, maiM apanI umaMga ko isa prakAra naSTa nahIM hone duuNgii| utsava ko zIghratA se sampanna kara mujhe mahArAja ke pAsa pahuMcanA hai|" rAtri kA dUsarA prahara pUrA ho gyaa| tIsare prahara kI do ghaTikAeM vyatIta ho gyiiN| biMbisAra priyatamA kI pratIkSA kara rahA thaa| itane meM hI AmrapAlI usa kakSa meM praviSTa huii| ___"hama bAhara cleN|" kahakara biMbisAra AmrapAlI ko hAtha pakar3akara bAhara le gyaa| candra kA prakAza svaccha aura nirmala thaa| phira donoM vahAM kucha samaya rahakara apane zayanakakSa meM cale ge| vahAM kucha samaya vinoda bharI bAteM karate hue donoM zayyA meM so gae.'usa samaya rAtri ke caturtha prahara kI do ghar3iyAM bIta cukI thIM aura sUryodaya ke pUrva AmrapAlI coMka kara utthii| ghora nIMda meM soe hue apane priyatama ko jhakajhoratI huI bolI"priyatama / " "kyoM ? kyA huA ?" kahatA huA biMbisAra utthaa| "eka vicitra svapna dekhA hai...|" "svapna ? kaisA svapna ?" "maiM eka sarovara ke kinAre khar3I hUM. AkAza meM pUrNa candra camaka rahA hai| maiM use ekaTaka dekhane lagI. usI samaya acAnaka tAre kI taraha candra ttuuttaa| maiM cauMkI aura usI kSaNa candra mere muMha meM praviSTa ho gyaa|" "svapna ati uttama hai / sambhava hai ki..|" "kyA ?" "svapna kabhI-kabhI bhaviSya kI bAta kaha jAtA hai. aba tU sonA mata / apane iSTadeva kA smaraNa kara / prAtaH svapna pAThaka ko bulAkara isa svapna kA artha puuchege|" AmrapAlI bolI-"Aja merA mana atyanta prasanna hai| mujhe pratIta ho rahA hai, mAno zarIra meM nayI cetanA vyApta ho rahI ho|" "priye ! svapna kA phala uttama hogaa|" AmrapAlI zaiyA se uThI aura apane iSTa ko namaskAra kara mahAmantra kA jApa karane baiTha gyii| Page #130 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 121 prAtaHkAla snAna Adi se nivRtta hokara AmrapAlI aura mahArAja eka khaMDa meM baiThe the| unhoMne mAdhvikA ko svapna pAThaka ko bulAne bhejA thaa| ve pratIkSArata the| itane meM hI mAvikA ne Akara kahA-"mahArAja ! naimittika AcArya gautama padhAre haiN|" "unako AdarapUrvaka yahAM le aa|" AcArya gautama kI umra sATha varSa kI thii| kintu unakA zarIra svastha aura baliSTha thA. unake nayana atyanta tejasvI the| unheM Ate dekha AmrapAlI aura biMbisAra donoM uThe aura AcArya ko namaskAra kara unheM svarNa Asana para bitthaayaa| AcArya ne AmrapAlI kI ora dekhakara kahA- "bola beTI ! isa vRddha ko kyoM yAda kiyA hai ?" bibisAra ne kahA-"mahArAja ! devI ne rAta ke antima prahara kI antima ghaTikA meM eka svapna dekhA thaa| usakI phalazruti hama jAnanA cAhate haiN|" AcArya ne AmrapAlI se svapna kI sArI bAta sunii| do kSaNa AMkheM banda kara kucha gaNanA kii| phira AcArya ne kahA-"devi ! svapna bahuta uttama hai / candra jaisA tejasvI aura uttarottara prakAza karane vAle putra kI prApti hogii| prntu|" parantu kahate-kahate AcArya gambhIra vicAra meM ulajha ge| biMbisAra ne kahA- "mahArAja ! bAta bIca meM kaise raha gaI ?" "bAlaka kA bhaviSya bahuta asthira hai| eka ora usake lie rAjayoga hai aura dUsarI ora saMsAra-tyAga kA yoga bhI banatA hai| zrIman ! maiM ApakA paricaya nahIM jAnatA, islie|" tatkAla AmrapAlI bolI-"ye mere svAmI haiN| inakA nAma jayakIti hai| ye samartha vINAvAdaka haiN|" biMbisAra ne priyatamA kI ora dekhakara kahA-"priye ! vaidya aura jyotiSI donoM mAtA ke samAna hote haiN| inake sAmane satya kahane meM nahIM hicakanA caahie|' phira biMbisAra ne AcArya kI ora dekhakara kahA-"mahArAja ! merA nAma zreNika hai| mahAbiMba vINA mujhe atyanta priya hai, isalie mujhe bibisAra bhI kahate haiM / maiM magadha samrAT prasenajita kA putra hUM aura rAjAjJA se magadha kA tyAga kara nikalA huuN|" ___ "acchA, taba to bAlaka ke rAjayoga kI bAta ucita lagatI hai 'mahArAja ! do varSa bAda aap...|" biMbisAra ne haMsate-haMsate kahA-"mahAtman ! mere se pAMca bhAI bar3e haiM, isalie mujhe| yaha azakya hai / mere pitA ke zatAdhika putra haiM / prathama dasa bar3e putra yuvarAja ke rUpa meM mAne jAte haiM, parantu gaddI use hI milatI hai jo bar3A hotA hai|" Page #131 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 122 alabelI AmrapAlI AcArya gambhIra ho gae / mana-hI-mana gaNita kara bole- "mahArAja ! ApakA sArA jIvana-citra merI AMkhoM ke sAmane nAca rahA hai / Apa cAturmAsa ke prArambhika dinoM meM hI ghara se nikala par3e the ?" "hAM..." "gata mAsa Apake do bar3e bhAiyoM kI Akasmika mRtyu ho gaI hai / " "mahAtman ! Apa yaha kyA kara rahe haiM ?" "mahArAja ! yaha maiM nahIM kaha rahA hUM / gaNita ke AdhAra para Apake bhaviSya kI jo ghaTanA ghaTI hai, usI kA kathana kara rahA huuN| isIlie aba magadha kA siMhAsana ApakA hogA, yaha nizcita bAta hai / " AmrapAlI yaha sunakara atyanta harSita huI / eka mAsa bIta gayA / AmrapAlI ke svAsthya meM vicitra parivartana hone lagA / prAtaH kAla uThate hI use pitta se bharA-pUrA halkA-sA vamana hotA / madhyAhna ke samaya use nIMda AtI / suryAsta ke bAda use bhojana karane kI icchA hI nahIM hotii| kabhI kucha manogata vastu khA letI to do-cAra ghaTikA ke bAda vamana hotA, khAyA-piyA sArA nikala jAtA / cAra-pAMca dina taka AmrapAlI ne ina lakSaNoM para dhyAna nahIM diyA / anta meM usane apane svAmI biMbisAra se kahA / biMbisAra bolA - "priye ! naimittika ne jo kahA hai, kyA yaha usI kA lakSaNa to nahIM hai ? udara meM bhAvI / " AmrapAlI kI AMkhoM meM eka nayI camaka ubharI / dUsare dina usane vaizAlI kI prasiddha garbha-grAhikA ko bulAyA / usane nAr3IparIkSA kii| AMkha dekhI / peDU para hAtha rakhakara parIkSA kara kahA - "devi ! ye sAre lakSaNa isa bAta ke dyotaka haiM ki Apa garbhavatI huI haiM Apako vamana honA svAbhAvika hai| pAMcaveM mahIne ke prArambha meM yA anta meM vaha svataH banda ho jAegA / " mAvikA pAsa meM khar3I thii| usane pUchA - ' devI ke pathyApathya ke viSaya meM...?" "hAM, isa viSaya meM sAvadhAnI baratanI hogii| tIsare mahIne ke anta meM nRtya banda karanA hogA. saMgIta bhI sthagita karanA par3egA abhyaMga aura zramajanita kArya kA tyAga karanA hogA / " phira garbha-grAhikA ne AhAra ke viSaya meM sUcanA dii| AmrapAlI ne pUchA - "kyA kisI auSadhi kA sevana karanA par3egA ?" Page #132 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 123 dhAtrI vicAra meM par3a gyii| use jJAna nahIM thA ki AmrapAlI ne gupta rUpa se vivAha kara liyA hai / vaha to yahI mAnatI thI ki janapadakalyANI kA aneka puruSoM se milanA-julanA hotA hai aura sambhava hai kisI puruSa ke sAtha saMbhoga hone se garbha raha gayA hai| mAdhvikA ne pUchA-"kyA soca rahI hai ?" usane kahA- 'garbha se nivRtta honA ho to auSadhi kA nirdeza...'' "nhiiN|" "taba auSadhi kI apekSA nahIM hai|" dhAtrI ne khaa| mAvikA ne kahA- "devI sagarbhA haiM, yaha bAta kisI se kahanI nahIM hai|" yaha kahakara use puSkala upahAra dekara vidA kiyaa| 27. nartakI kAdaMbinI viSakanyA ke saphala nirmANa kA prayoga AMkhoM se dekhakara magadhezvara prasenajita aura mahAdevI trailokyasundarI apane rAjaprAsAda meM A ge| phira unhoMne mahAmantrI ko maMtraNAgRha meM bulAkara kahA-"AcAryadeva ne kArya siddha kara diyA hai|" "atyanta mahattvapUrNa samAcAra ! kyA viSakanyA pUrNa rUpa se bana gaI ?" "haaN|" "kyA Apa use sAtha lekara Ae haiM ?" "nahIM, kAdaMbinI nagara meM AnA nahIM caahtii| vaha Azrama meM hI rhegii|" mahAmantrI kucha kSaNoM taka vicAramagna rahakara bole-"kRpAvatAra !" kAdaMbinI ko apanI najaroM ke samakSa rakhanA ucita hogaa|" "para vaha sahamata nahIM hai|" "nahIM, mahArAja ! use yahAM AnA hI hogA / maiMne eka pahAr3I para usake nivAsa kI vyavasthA kara rakhI hai|" _ "mantrIzvara ! rAjya ke prayojana ke lie vaha kabhI bhI yahAM A sakatI hai| parantu nagara meM rahanA use ucita nahIM lgaa| vaha kahatI hai, yauvana andhA hotA hai| vaha kaba kyA kara baiThe, kucha kahA nahIM jA sktaa|" "kRpAvatAra ! kAdaMbinI ko yahAM rakhanA hI zreyaskara hai| gupta zastra ko bAhara rakhanA hI nahIM caahie| hamane viSakanyA kA nirmANa kiyA hai / yaha koI nahIM jaantaa| AcAryazrI yaha bAta kisI ko nahIM kaheMge, aisA vizvAsa hai| phira bhI eka bhayasthAna hai| yadi yaha tathya bAhara prakaTa ho jAe to apanA sArA zrama niSphala calA jaaegaa|" mahAmantrI ne khaa| "kaisA bhaya-sthAna ?" mahArAjA ne puuchaa| "sambhava hai ki mahAdevI..." Page #133 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 alabelI AmrapAlI bIca meM hI magadhezvara bola par3e - "yaha bhaya nirarthaka hai / " "mahArAjA ! mahAdevI ke prati jo ApakA vizvAsa hai, vaha mere se chipA nahIM hai / kintu strI meM yaha eka mahAna doSa hotA hai ki vaha mahattva kI bAta ko pacA nahIM pAtI / " "mantrIzvara ! mahAdevI kA peTa sAgara ke samAna gaharA hai / " "mahArAja ! isa bAta se maiM inakAra nahIM hotaa| maiM to kevala strI jAti ke svabhAvagata doSa kI bAta hI kahatA huuN| rAjanItijJa puruSa ko aisI bAtoM kI upekSA nahIM karanI cAhie / " "acchA, eka-Adha saptAha ke bAda kAdaMbinI ko yahAM bulA leMge / " magadhezvara ne kahA / "vyavasthA maiMne kara dI hai| usakI dekharekha karane vAle sainika napuMsaka haiM / usakI sevA ke lie catura aura vRddha paricArikAoM kI niyukti bhI kara dI hai / " "uttama M''parantu N'' / " "parantu kyA ?" "kAdaMbinI jaisI nirdoSa aura guNavatI yuvatI ko ' bIca meM hI mahAmantrI ne kahA- "mahArAja ! rAjanIti sadA nirdaya hotI hai / usameM kisI ke prati lagAva nahIM hotA / rAjanayikoM kI dRSTi kevala svArthasiddhi meM kendrita hotI hai, nIti meM nahIM / " "tuma jo kahate ho, vaha satya hai / tuma viSakanyA kA prayoga pahale-pahala kahAM karanA cAhate ho ?" mahArAja ne pUchA / mantrI bolA - "viSakanyA kA pahalA zikAra zaMbuka rAkSasa hogA / " "kintu, usake abhedya vana- pradeza meM... | " "mahArAja ! kAryasiddhi mahattva kI bAta hai, upAya hajAra ho sakate haiM / Apa nizcinta raheM | kAdaMbinI ekAdha mahInA yahAM rahegI, phira maiM usakA upayoga karUMgA / usa antarAla meM maiM use kucha rahasya samajhA dUMgA / " mahAmantrI ne kahA / prasenajita mahAmantrI ke vicAroM se sahamata hue aura donoM maMtraNAgRha se nikale 1 bAhara rAjA rAjakArya se nivRtta hokara antaHpura meM Aye / ve apanI priyatamA rAnI trailokyasundarI se bole -- "mahAmantrI kAdaMbinI ko Azrama meM rakhanA nahIM caahte| unakA mAnanA hai ki guptazastra najaroM se dUra nahIM rahanA cAhie / " trailokya sundarI mahArAjA se bolI - "mahArAja ! mahAmantrI kI bAta satya hai | kAdaMbinI ko yahIM rakhanA caahie|" ekAdha saptAha ke bAda anamane bhAva se kAdaMbinI apane lie pUrva nirdhArita Page #134 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 125 AvAsagRha meM calI AyI / Ate-Ate usane gurudeva se kahA--"gurudeva ! maiM isa abhizapta jIvana ko lekara logoM ke bIca rahUM, yaha kaisI viDambanA hai|" "putri ! tere jaisI eka suzIla kanyA ko abhizapta jIvana kI ora dhakelane meM mujhe kitanA duHkha huA thA, tU nahIM jAna sakatI / parantu rASTra ke kalyANa kI bhAvanA ke Age vyathA aura vedanA ko pacA lenA par3atA hai|" aura bhI aneka bAteM huiiN| gurudeva ne jAnA ki kAdaMbinI apane jIvana se atyanta pIDita aura vyathita hai| pr| ___kAdaMbinI apane nivAsa sthAna meM aayii| vahAM kI vyavasthAoM ko dekhaa| paricArikAoM aura rakSaka-sainikoM ko dekhA / vaha prasanna huii| use lagA, Azrama se bhI yaha sthAna acchA hai| ___ eka dina mahAmantrI vahAM aae| kAdaMbinI ne ucita Adara-satkAra kiyaa| kAdaMbinI ko dekhate hI mahAmantrI cauMka uThe itanA rUpa''itanI mAdakatA... itanA tej'| unhoMne kahA--"putri! terA kalyANa ho / kyA yaha sthAna tujhe pasanda hai ?" kAdaMbinI ne kevala mastaka nmaayaa| mahAmantrI ne kahA - "beTI ! magadha kI mahAna zakti ke rUpa meM tU yahAM hai| aba tujhe aneka mahAna kArya karane haiM / isalie ekAdha mahIne taka tU nRtya aura saMgIta kA pUrNa abhyAsa kara le / usameM nipuNatA prApta kara le / phira tujhe vizeSa kArya karane hoMge / tujhe logoM ko aisA AbhAsa karAnA hai ki tU eka mahAna nartakI hai aura rAjya ke atithi ke rUpa meM yahAM AyI hai / yaha tujhe yAda rakhanA hai ki loga tujhe mahAn nartakI ke rUpa meM hI jAneM, maaneN| "loga...?" "hAM, putri ! tU eka mahAna nartakI hai, aisA jAnakara loga tujhase milane AeMge aura aneka rasika vyakti bhI aaeNge| tujhe ghabarAnA nahIM hai| tU unakA svAgata karanA unako nRtya se prasanna karanA ve jo bheMTa de, use le lenaa| sabake hRdaya-paTala para yaha chApa DAlanI hai ki tU eka nipuNa nartakI hai, saundarya kI pratimUrti hai aura kAmadeva kI rati ke samAna hai| kAdaMbinI ne kAMpate svaroM meM kahA -"kintu merA' 'jIvana / " "putri ! sadA-sadA ke lie tU ina vicAroM ko nikAla pheMka' 'terA jIvana abhizapta nahIM hai| vaha AzA, ullAsa aura Ananda kA pratIka hai / ye vicAra tujhe dRr3ha karane haiN|" mahAmantrI ne khaa| mahAmantrI ne use yaha bhI samajhA diyA ki rAjanIti meM koI kisI kA nahIM hotaa| usameM dayA aura anukampA kA koI sthAna nahIM hai| usameM nirdayatA kA sthAna prathama hai / zatru ko paradhAma pahuMcAnA usakA lakSya hai| Page #135 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 126 alabelI AmrapAlI kAdaMbinI ko vahAM Ae kucha dina vyatIta hue| sAre nagara meM mahAna nartakI ke rUpa meM usakI khyAti hone lgii| saikar3oM loga usake rUpa-saundarya para mugdha hokara bhAna bhUlane lge| aura mahArAnI trailokyasundarI jisako magadha kA mukuTa dilAne kA athaka zrama kara rahI thI, usake ekAkI putra durdama ne eka dina apane mitroM se jAnA ki nagara meM rAjA ke atithi ke rUpa meM eka nartakI AyI hai aura usake nRtya ke samakSa svarga kI apsarAoM kA nRtya bhI phIkA hotA hai| yaha sunakara usane eka dina apane mitra se pUchA- "kyA tumane nartakI ko dekhA hai ?" __"hAM, kala hI maiM usakA nRtya dekhane gayA thaa| usakA nRtya to vaizAlI kI AmrapAlI se bhI anupama hai|" "are, nRtya ko mAra lAta'''usakA rUpa aura yauvana kaisA hai ?" "mahArAja ! kyA batAUM? vaha anupama hai, usakI chaTA alabelI hai| usakI AMkheM mAdaka haiM aura abhI 15-16 varSa kI hai|" "haM. 'mujhe eka bAra dekhanA hogaa|" "pratyeka guruvAra aura ravivAra ko usakA nRtya hotA hai, parantu Apa kaise...?" "veza badala kara..." kumAra ne khaa| 28. pahalA zikAra kAdaMbinI ke rUpa-yauvana ke gaurava kI carcA cAroM ora hone lgii| kevala dasa dinoM meM hI kAdaMbinI se milane-julane vAle kahane lage-'yaha navayauvanA nartakI pUrva bhArata kI zreSThatama sundarI hai / yadi yaha sundarI vaizAlI meM ho to AmrapAlI kA gaurava avazya hI dhuMdhalA jaae|" ___ mahAmantrI cAhate the ki kAdaMbinI kI khyAti rAjagRhI nagarI kI sImA ko pArakara pUrva bhArata meM pUrNa rUpa se phaila jaae| zaMbuka ko naSTa karane se pUrva zatrurAjya vaizAlI ke kucheka mUrdhanya vyaktiyoM kA saphAyA kiyA jA sakatA hai aura yadi aisA hotA hai to vaizAlI kA gaNatantra kamajora ho jAtA hai aura phira use hastagata karanA kaThina nahIM hotaa| parantu mahAmantrI ko yaha kalpanA nahIM thI ki jisa viSakanyA kA nirmANa zatruoM ko naSTa karane ke lie huA hai, vahI viSakanyA ghara ko bhI ujAr3a sakatI cAra dina aura bIta gye| kAdaMbinI ke rUpa-yauvana kI prazaMsA ghara-ghara hone lgii| Page #136 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 127 aura jisake mastaka para magadha ke sAmrAjya kA mukuTa rakhane kA svapna rAnI trailokyasundarI dekha rahI thI usakA ekAkI putra durdama kAdaMbinI ke nRtya ko dekhane ke lie tar3apa rahA thaa| . aura eka dina durdama deza badalakara apane pAMca-sAta mitroM ke sAtha kAdaMbinI ke nivAsa sthAna para jA phuNcaa| usane dekhA ki kAdaMbinI kA nRtya dekhane ke lie hajAroM darzaka vahAM upasthita haiM / durdama bhI usa prekSAgRha ke eka ora apane sAthiyoM ke sAtha baiTha gyaa| ___AsapAsa meM baiThe loga kAdaMbinI ke viSaya meM aneka prakAra kI bAteM kara rahe the| koI kahatA, 'kAdaMbinI svarga kI apsarA hai aura vaha zApagrasta hai|" koI kahatA, "kAdaMbinI kAmarUpa deza kA tyAgakara yahAM AI hai aura magadhezvara ise rAjya kI mahAn nartakI ke pada-gaurava para pratiSThita karanA cAhate haiN|" koI kahatA, "isakA pUrva pati yakSa hai / vaha isakI rakSA karatA hai / yaha yakSa-patnI hai|" ___ durdama sArI bAteM suna rahA thaa| usane apane eka mitra se pUchA-"kyA kAdaMbinI yakSa-patnI hai ?" "nahIM, mahArAja ! yaha to pandraha-solaha varSa kI sundarI hai / loga UTapaTAMga bAteM karate haiN| maiMne to yaha bhI sunA hai ki yaha nAgakanyA hai| durdama kucha uttara de, usase pUrva hI paTotthAna huaa| sarovara kA kinArA / cAroM ora bar3e-bar3e vRkss| __ aura sarovara se eka sahasradala kamala nikalA aura sabane dekhA ki usa kamala kI komala paMkhur3iyoM ke bIcoMbIca kAdaMbinI baiThI hai| vaha dhIre-dhIre kamala se bAhara niklii| vaha jalaparI-sI laga rahI thii| usakI vezabhUSA bhI vahI thii| usakA rUpa-saundarya puruSa ko andhA banAne meM samartha thaa| vaha alabelI thii| ___ jala sundarI ke abhinaya ko dekhane meM durdama tanmaya ho gyaa| yadi prakRti AMkha se rUpa ko pIne kI zakti de pAtI to Aja durdama kAdaMbinI ke rUpa ko AMkha se pI jaataa| nRtya samApta huA / logoM ne jaya-jayakAra kiyaa| durdama kA eka mitra vahIM prekSAgRha meM ruka gyaa| usane avasara dekhakara kAdaMbinI kI eka vRddha dAsI se mela-jola kiyaa| use upahAroM kA pralobhana dekara kahA-"eka bAra tuma mere svAmI ko kAdaMbinI se milA do| ve tujhe mAlAmAla kara deNge|" pahale to vRddhA ne AnAkAnI kii| phira bahuta samajhAnebujhAne ke pazcAt usane kahA- "devI kisI se ekAnta meM nahIM miltii| unheM apanI maryAdA rakhanI hotI hai| phira bhI ve ekAnta meM kucha kSaNa nikAla sakeM, yaha maiM koziza kruuNgii|" Page #137 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 128 alabelI AmrapAlI vRddhA ke kathana se use kucha AzA baMdhI / dUsare dina bhI durdama nRtya dekhane gayA / Aja abhisArikA nRtya thA / kAdaMbinI ne usa nRtya meM itanA prANa phUMkA ki sabhI darzaka behAla ho gaye / usa nRtya ne durdama ke mana ko aura adhika jhakajhora DAlA / vaha usase milane ke lie utAvalA ho rahA thaa| usane mitra se apanI utkaMThA kahI / mitra ne punaH vRddha dAsI se samparka sAdhA / mitra ne Akara kahA - "mahArAja ! Apa saubhAgyazAlI haiN| kala saMdhyA ke samaya Apa devI kAdaMbinI se mila sakeMge / " yaha sunakara durdama nAca uThA / para use yaha jJAta nahIM yA ki kala kI saMdhyA usake lie antima saMdhyA hai / becArA ! ugatA yauvana adhika bhayaMkara hotA hai yA astaMgata huA yauvana adhika jokhima bharA hotA hai, isakA nirNaya Aja taka kisI mAnasazAstrI ne nahIM kiyA hai / kintu vyAvahArika dRSTi se yauvana kA udaya-kAla aura asta-kAla donoM bhayaMkara aura jokhima bhare hote haiM / durdama abhI sataraha varSa kA thA / yaha kAla aisA thA ki vRttiyoM para sahajatA se niyaMtraNa kiyA jA sakatA hai| kintu durdama kI bAta nirAlI thI / isameM sArA doSa mAM trailokyasundarI kA thA / usakA ekAkI putra durdama usake jIvana kA madhura svapna jaisA thaa| vaha use magadha kA adhipati banAnA cAhatI thI aura vaha apanI isa yojanA meM carama bindu kA sparza kara cukI thii| kintu durdama ke sAre durguNoM ko vaha pacA rahI thii| jo koI durdama kA doSa batAtA, vaha use gauNa kara detI / yaha sArA mohavaza ho rahA thA / yahI kAraNa thA ki vaha durdama ko na vIra banA sakI, na rAjanItijJa aura na raNa- nipuNa / vaha yahI samajhatI thI ki jaba uttaradAyitva AegA taba saba kucha ThIka ho jAegA / kevala satraha varSa kI vaya vAlA durdama sAthiyoM kI saMgata se zarAba aura sundarI ke vyasana meM phaMsa gayA / yauvana kI udayAvasthA AdamI ko aMdhA banA detI hai, yadi aisA bhAna na rahe to dhIre-dhIre vyakti gahare gaDDhe meM gira par3atA hai aura aparipakva yauvana kI tRpti bhI bhayaMkara hotI hai / mahAmantrI ke guptacaroM ne yaha jAna liyA thA ki Aja sAyaM durdama kAdaMbinI se milane vAlA hai| yaha jAnakara mahAmantrI kA hRdaya bahuta Anandita ho gayA / ve cAhate the ki durdama isa prakAra mauta kA zikAra hotA hai to trailokyasundarI kI zAsana-lAlasA kA svataH aMta ho jAtA hai aura magadha sAmrAjya kA bojha eka dayanIya, ucchRMkhala aura kamajora hAthoM meM par3ane se baca jAtA hai / Page #138 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 126 kAdaMbinI tathA anya kisI ko yaha patA nahIM thA ki Aja jo mehamAna Ane vAlA hai, vaha anya koI nahIM parantu magadha kA bhAvI samrATa kumAra durdama hai| mahAmantrI tatkAla kAdaMbinI ke bhavana meM gaye aura apane Agamana kI sUcanA bhejii| mahAmantrI kAdaMbinI ke khaMDa meM gye| kAdaMbinI ne unakA bhAvabharA svAgata kiyA aura vahAM Ane kA prayojana puuchaa| mahAmantrI bole-"Aja jo tuma se milane Ane vAlA hai vaha eka bhayaMkara zatra hai| vaha kalA kA pujArI nahIM, rUpa kA zatru hai| tujhe Aja pahalI bAra rAjanIti kI eka cAla calanI hai / Ane vAlA jIvita na lauTane paae|" "putri ! Ane vAle ko tujhe prasanna karanA hogaa| binA kisI akulAhaTa ke tujhe usako tar3apate dekhanA hogaa| terI kAyA kA viSa Aja amRta ho jaaegaa| magadha kI eka jaTila pahelI tere hAthoM sulajha jaaegii| kintu vaha kauna hai, kahAM se AyA hai, kyA karatA hai Adi ko jAnakArI tere lie Avazyaka nahIM hai| svataH yaha saba kucha tujhe samajha meM A jaaeg|| nirdayatA, nizcitatA aura nirbhayatA-ye rAjanIti ke amogha zastra haiN| tujhe ina zastroM ko sambhAlakara rakhanA hai|" kAdaMbinI saba kucha samajha gii| vaha prasannacitta hokara bolI-"ApakI AjJA ke anusAra hI sArA kAma hogaa|" saMdhyA kA samaya / durdama veza parivartana kara apane sAthI ke sAtha kAdaMbinI ke bhavana para A phuNcaa| mahAmantrI kI sUcanA ke anusAra kAdaMbinI apane atithi kA svAgata karane ke lie taiyAra ho gyii| Aja usane atyanta mulAyama aura pAradarzI kauzeya ke vastra dhAraNa kie aura vaha uttama alaMkAroM se sajjita huI / Aja usakA rUpa yogI ko bhI pathabhraSTa karane meM samartha thaa| kAdaMbinI zikAra kI pratIkSA meM baiThI thii| vicAroM ke Avarta meM vaha phaMsa gii| usakA atIta sAmane A gyaa| itane meM hI rAjakumAra durdama apane parivartita veza meM vahAM A phuNcaa| jyoMhI vaha bhavana ke dvAra para AyA, paricArikAoM ne usakA svAgata kiyA aura use kAdaMbinI ke eka vizeSa khaMDa meM le gayIM aura use sunahare Asana para bitthaayaa| ___ usane kAdaMbinI ko pahale dekhA thA, parantu kAdaMbinI ne usako kabhI nahIM dekhA thaa| durdama ke nayana Ananda se bhare-pUre the| usake hRdaya meM milana kI ugra tamannA ubhara rahI thii| Page #139 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 130 alabelI AmrapAlI aura usI samaya lajjArakta vadana se suzobhita, manda-manda gajagati se calatI huI kAdaMbinI ne usa kakSa meM praveza kiyaa| ___ AzAoM ke tAne-bAne bunatA huA durdama Asana se uTha khar3A huaa| kAdaMbinI nikaTa Akara bolI-"AyuSyamAn kI jaya ho / Apa jaise kalAsevI se milakara mujhe prasannatA hotI hai / Apa Asana para viraajeN|" "devi ! Aja maiM dhanya ho gyaa|" kahatA huA durdama Asana para baiTha gyaa| "ApakA paricaya...?" devI ne puuchaa| yaha sunate hI durdama akulA gyaa| usane tatkAla cetanA ko sambhAlakara kahA-"maiM apanA paricaya kyA daM? maiM mAlava kA eka rAjapUta haM / maiM kalA-premI huuN| maiMne ApakA nRtya dekhA aura sAkSAt darzana kI utkaNThA jAga utthii| vAstava meM ApakA nRtya svargaloka kI menakA ke nRtya kI smRti karAtA hai|" ___ kAdaMbinI ne socA-isa yuvaka kI bhASA madhura hai, parantu yaha mAlavIya nahIM hai| koI bhI ho, mujhe kyA? ____ vaha bolI-"zrImana ! maiM paradezI nartakI huuN| merA nRtya Apako pasanda AyA, yaha merA saubhAgya hai|" ___ kAdaMbinI bAtoM hI bAtoM meM durdama ko uttejita karane lgii| nAnA prakAra kI bAteM hotI rhiiN| bIca-bIca meM maireya kA pAna bhI calatA rhaa| durdama ke citta kI vihvalatA ati ugra bana rahI thii| usane socA, kAdaMbinI se mUla bAta kaise kI jAe? vaha socatA rahA / vaha tatkAla bola uThA-'devi ! maiM ApakI kalA kA satkAra karane AyA huuN| Apako burA na lage to eka bAta kahUM...'' "priya ! maiM ApakI bhAvanA kA avazya satkAra kruuNgii| Aja maiM atyanta prasanna huuN| yahAM Ane ke pazcAt Aja hI to yauvana ko yauvana kA sahavAsa milA "maiM dhanya huaa|" kahakara durdama ne apane kamarapaTTa se ratnajaTita hAra nikAlA aura devI kAdaMbinI ke Age upahRta kara diyaa| "priya ! Apa hI isa hAra se dAsI ko alaMkRta kreN|" yaha kahakara kAdaMbinI Age aaii| durdama hAra ko uThA kAdaMbinI ke nikaTa Akara bolA- "rUpa kA satkAra karU yaa...|" ___"Aja Apa mere prathama mAnanIya atithi haiN| ApakI jaisI icchA ho vaisA kareM / Apa pUrNa svatantra haiN|" kAdaMbinI ke ye vAkya sunakara durdama harSa-vibhora ho gyaa| usane ratnajaTita hAra kAdaMbinI ke gale meM pahanA diyaa| Page #140 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 131 kAdaMbinI bolI-"hAra atyanta sundara hai / " "hAra nahIM, tuma ati sundara ho|" kahate hue durdama ne kAdaMbinI ko bAhupAza meM jakar3a liyA 'kAdaMbinI kA ceharA lajjArakta ho gyaa| durdama bolA-"priye ! jaba tuma jAnogI ki maiM kauna hUM taba tumhArA harSa hajAra gunA bar3ha jaaegaa|" kAdaMbinI kucha kahanA cAhatI thI, para usake bolane se pUrva hI usake gulAbI adharoM para madyapAyI durdama ke adhara Tika cuke the| cumbana atyanta dIrgha ho gyaa| durdama ke nayanoM meM aMdhiyArI chAne lgii| durdama kA bAhupAza dhIre-dhIre DhIlA hone lgaa| kAdaMbinI ke adharadaMza kA prabhAva ho cukA thaa| durdama kucha kahanA cAhatA thA, para bola nahIM sakA''usake sAre aMga-pratyaMga DhIle ho gae... kAdaMbinI ne apane donoM hAtha DhIle kie"mukha alaga kiyA aura durdama tatkAla dharatI para gira pdd'aa| durdama kI ora eka karuNadRSTi pheMkakara kAdaMbinI dvAra ke pAsa gayI aura banda dvAra ko dhIre se kholaa| vaha punaH durdama ke pAsa aayii| usane dekhA ki durdama antima zvAsa le cukA hai| deha nIlA ho gayA hai / AMkheM khulI haiM, jIbha bAhara nikala gayI hai aura usase nIle raMga kI lAra Tapaka rahI hai| kAdaMbinI ne tatkAla eka dAsI ko bulAkara kahA-"tatkAla mahAmantrI ko yaha samAcAra do ki mAlava kA eka yuvaka mujhase milane AyA thaa| vaha apanA bhAna aura viveka khokara merA AliMgana kara baitthaa| mere rakSaka yakSa ne usake prANa khIMca liye|" dAsI ne durdama kI nirjIva kAyA kI ora dekhakara kahA-"mara gayA ? devi ! isakA paricaya...?" "mAlava kA rAjapUta hai| isakA koI paricaya nahIM hai|" "Apako kucha...? "maiM surakSita huuN|" tU sabase pahale eka dUta ko bheja / phira kAdaMbinI anyAnya paricArikAoM kI ora dekhakara kahA-"isa lAza ko koI na chue" / itanA kahakara vaha calI gyii| 26. AzA kA bIpa bujha gayA durdama kA sAthI zrImalla yuvarAja kI pratIkSA meM bAhara khar3A thaa| vaha eka vRkSa ke nIce vizrAma kara rahA thA, kyoMki yuvarAja kAdaMbinI ke khaMDa se kaba nikaleMge, Page #141 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 alabelI AmrapAlI yaha nizcita nahIM thA / usane bhavana ke bhItara jAne kA tIna bAra prayatna bhI kiyA, parantu bhavana ke rakSakoM ne vinayapUrvaka use inakAra kara diyA thA / zrImalla ne socA, itanA samaya bIta gayA hai, isase lagatA hai ki yuvarAja kI bhAvanA pUrI huI hai| itane meM hI bhavana kA daravAjA khulA aura usane dekhA ki eka azvArohI tejagati se nagara kI ora daur3A A rahA hai| kucha samaya bItA / rAtri ke dUsare prahara kI antima ghaTikA pUrI ho rahI thii| itane meM hI eka kAdaMbinI ke bhavana ke pAsa Akara rukaa| usameM se mahAmantrI aura caranAyaka nIce utare / bhavana kI mukhya paricArikA ne unheM bhItara praveza karAyA aura eka vizeSa khaMDa meM baiThane kA nivedana kiyA / itane meM hI kAdaMbinI vahAM aaii| mahAmaMtrI ne pUchA - "beTI ! kyA huA ? vaha abhAgA kauna thA ?" kAbinI ne sArI bAta btaaii| caranAyaka ne kucha pUchatAcha kii| phira ve saba zava ke pAsa Ae / zava sapheda cAdara se DhakA huA thA / caranAyaka ne muMha para se cAdara haTAI aura vaha ceharA dekhakara avAk raha gyaa| vaha bolA - "" - " pUjya ! gajaba ho gayA..." "kyA ?" "Apane nahIM pahacAnA? ye to kumAra durdama haiM / " " durdamakumAra ? " mahAmantrI ne phaTe svaroM se kahA / unhoMne jhukakara dekhA aura bole - " gambhIra prasaMga upasthita ho gayA hai| yaha bAta jAhira na ho / isakA jAhira honA rAjya ke lie hitakara nahIM hai| isa zava ko cupacApa rAjabhavana pahuMcA do aura jo isakA sAthI bAhara khar3A hai, use giraphtAra kara lo / " kucha socakara caranAyaka bolA- "dAdA ! Apa jo kahate haiM vaha ucita hai|" mahAmantrI bolA - " durdamakumAra kI yaha mauta asvAbhAvika nahIM hai / ve prArambha se hI rUpa aura yauvana ke pIche pAgala the / unheM isase kabhI nahIM rokA jA sakA / lagatA hai ve kAdaMbinI ke rUpa kI prazaMsA sunakara yahAM Ae hoMge aura apanA viveka khokara kAdaMbinI kA AliMgana kiyA hogA | kAdaMbinI kA rakSaka yakSa ise kaise sahana kara pAtA ? usane kumAra ke prANa khIMca liye, lagatA hai / " caranAyaka bolA- "yaha ThIka hai / parantu mahAdevI jaba yaha duHkhada samAcAra suneMgI tb| " Page #142 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 133 "hogA kyA ? isa ghaTanA meM koI aparAdhI hai, aisA mujhe nahIM lgtaa| phira bhI hameM khoja karanI hI hogI / " caranAyaka bAhara calA gayA / mahAmantrI eka ora jAkara kAdaMbinI se bole - " putri ! tere lie yaha pahalA prasaMga hai / tUne magadha kA bahuta bar3A upakAra kiyA hai| marane vAlA aura koI nahIM, kintu rAnI trailokya sundarI kA ekAkI lAr3alA putra durdamakumAra hai / " "haiN...|" "tU ghabarA mata / tujhe garma AMca bhI nahIM lagane pAegI / tujhe kevala apanI bAta para hI aDiga rahanA hai / " "parantu***?" "mahAdevI kI pAMkha Aja TUTa gaI hai| pAMkharahita pakSI kucha bhI nahIM kara sakatA aura isameM tU sarvathA nirdoSa hai| tU nizcinta raha / " itane meM hI caranAyaka andara Akara bolA- ' mantrIzvara ! maiMne kumAra ke sAthI ko giraphtAra kara liyA hai| zava ko eka ratha meM rakhane kI AjJA de dI hai / " " acchA kiyaa| aba hameM yahAM se zIghra hI calanA cAhie aura kisI bAta kI khoja to nahIM karanI hai ?" mantrIzvara ne kahA / caranAyaka bolA- "nhiiN| maiMne kAdaMbinI tathA paricArikAoM se pUchatAcha kara lI hai / " kAdaMbinI bolI - " mahAtman ! marane vAlA kauna hai, kyA yaha Apane jAna liyA ?" caranAyaka bolA- "devi ! hamane usake sAthI ko pakar3a liyA hai, isalie marane vAle kI pahacAna aba koI pahelI nahIM hai / " aura kucha hI samaya pazcAt do ratha kAdaMbinI ke AvAsa-sthala se bAhara nikale / sAtha meM hI sipAhI zrImalla ko pakar3e hue ghor3oM para sAtha-sAtha cala rahe the / rAtri kA tIsarA prahara pUrA hone vAlA thA / magadhapati aura mahArAnI trailokya sundarI gaharI nIMda meM soe hue the / unako yaha kalpanA bhI nahIM thI ki jisa zastra kA nirmANa dUsaroM ke ghAta ke lie unhoMne karavAyA hai, usI zastra se svayaM kI chAtI cIrI gayI hai / manuSya mAyA karatA hai dUsaroM ko phaMsAne ke lie, parantu sabase pahale vaha svayaM usameM phaMsa jAtA hai / zayanagRha ke bAhara khar3I paricArikAoM ne daravAjA khaTakhaTAyA / rAjA Page #143 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 134 alabelI AmrapAlI aura rAnI kI mIThI nIMda TUTa gii| donoM jAga ge| rAnI ne vastra vyavasthita kie / vaha bolI-"kauna hai ?" "maiM hUM mahAdevI jI!" mukhya dAsI ne khaa| rAnI ne tatkAla daravAjA kholaa| mukhya dAsI andara AI aura namaskAra kara bolI-"rAjarAjezvara kI jaya ho| mahAmantrI aura caranAyaka Apase milane Ae haiN|" "ve kahAM haiM ?" "maMtraNAgRha meN|" "donoM ko yahAM bhejo|" rAnI ne khaa| tatkAla magadhezvara bole- "nahIM, maiM svayaM vahAM jAtA hUM / mahattva ke kArya ke binA mahAmantrI itanI rAta gaye nahIM aate| sambhava hai koI vizeSa prayojana ho|" rAnI mauna rhii| abhI bhI usakI AMkheM gulAbI nIMda se khula nahIM rahI thiiN| magadhezvara tatkAla taiyAra hokara zayanagRha se bAhara nikale aura maMtraNAgRha kI ora cala pdd'e| rAnI trailokyasundarI punaH so gyii| mukhya dAsI daravAjA banda kara calI gyii| lagabhaga ardha-ghaTikA ke bAda punaH dAsI ne dvAra ko khttkhttaayaa| rAnI gaharI nIMda meM thii| mIThe svapnoM meM vaha kho rahI thii| itane meM hI AvAja ne usakA nidrAbhaMga kiyaa| vaha bolI-"kauna hai ?" ___"maiM hUM / Apa zIghra hI maMtraNAgRha meM pdhaareN| sabhI ApakI pratIkSA kara rahe rAnI vastroM ko vyavasthita kara vahAM se dAsI ko sAtha le clii| vaha maMtraNAgRha meM phuNcii| vahAM ke gamagIna vAtAvaraNa ko dekhakara vaha stabdha raha gayI / usane pUchA-"Aja magadhezvara kA cehraa|" bIca meM hI mahAmantrI ne kahA-"devi ! bahuta hI dhairya rakhane jaisI eka akalpita ghaTanA ghaTI hai|" "kyA huA hai ?" "saMsAra meM jo hotA AyA hai, vahI huA hai| para apane lie na hone vAlI ghaTanA ghaTita huI hai| hRdaya ko AghAta lagane vAlI yaha ghaTanA hai|" rAnI kA ceharA gambhIra ho gyaa| vaha mahAmantrI ke sAmane dekhane lgii| mahAmantrI ne kahA-"mahAdevi ! kucha hI dinoM pUrva mahArAja kumAra apane mitroM ke sAtha kAdaMbinI kA nRtya dekhane gaye the aura nartakI ko dekhakara vihvala ho gaye the...?" Page #144 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 135 mahAmantrI ne pUrI bAta sunAI aura anta meM kahA - "mahAdevi ! mahArAja 19 kumAra ne kAdaMbinI ko hAra phnaayaa|' "phira ?" kaMpita svaroM meM rAnI ne pUchA / "mahAdevi ! viSa ko pacAnA sarala hai, para yauvana kI mAdakatA ko pacA pAnA sarala nahIM hotaa| mahArAja kumAra ne acAnaka kAdaMbinI ko apane bAhupAza meM jakar3a liyA | kAdaMbinI ne usa bAhupAza se chUTane kA bahuta prayatna kiyA, para mahArAjakumAra ne apanI pakar3a DhIlI nahIM kI aura eka cuMbana le liyaa| tatkAla mahArAjakumAra dharatI para lur3haka gaye kAdaMbinI kI satata rakSA karane vAle yakSa ne magadha ke bhAvI samrAT ke prANa le liye|" " "oha ! merA durdama / " kahatI huI rAnI Asana para mUcchita ho gaI / rAjA ko bhI atyanta duHkha huA / mahAmantrI ne rAjA ko eka ora le jAkara kahA- "mahArAja ! jo honA thA ho gayA kintu mahArAjakumAra kI mRtyu kA rahasya gupta hI rakhanA hai / Apa mahAdevI ko bhI isakI sUcanA de deN| maiM anyAnya taiyArI karatA huuN|" mahAdevI kI mUrcchA dUra huii| vaha subaka subakakara rone lgii| mahArAja ne sAntvanA dI | mahArAnI kA hRdaya phaTa rahA thaa| usakA ekAkI AzA-dIpa sadAsadA ke lie bujha gayA / jisake jIvana ko lekara usane AzA ke itane tAne-bAne bune the, vaha lAr3alA rAjakumAra asamaya meM mauta kA zikAra ho gayA / mahArAjA ne nAnA prakAra se mahAdevI ko sAntvanA dii| rAnI kucha Azvasta huii| mahArAjA ne usakI pITha para hAtha rakhate hue kahA - "devi ! kAdaMbinI ke sparza se durdama kI mRtyu huI hai| para yaha bAta gupta rakhanI hai, kyoMki isase hamArI nindA hogii| hamArA upahAsa hogA aura gupta zastra kI bAta bhI ughar3a jAegI / isase rAjya kA bar3A nukasAna hogA, isalie mahAmantrI ne durdama kI mRtyu sarpadaMza se huI hai, aisI ghoSaNA karavAI hai| tuma bhI isa viSaya meM sAvaceta rahanA / kabhIkabhI hamArI mamatA vipatti khar3I kara detI hai / " rAnI kucha kSaNa mauna rahI / phira bolI - " Apane jo kahA, vaha ucita hai / " rAnI ke citta ko prasanna rakhane ke lie rAjabhavana meM tIna mAsa kA zoka aura nagara meM bIsa dina kA zoka rakhane kI AjJA prasArita kI gayI / kAla bItatA gayA / samaya rukatA nahIM / saMsAra meM kAla hI eka aisA tattva hai jo nirantara calatA rahatA hai / -- eka dina mahAdevI ne priya sakhI zyAmAMgI ko bulA bhejA / use kahA"sakhI ! merA to sArA ghara hI luTa gayA / mere sAre ber3e DUba gae / " "mahAdevI ! ApakI isa gaharI vipatti ko maiM TUTe hRdaya se dekhatI hUM / " Page #145 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 136 alabelI AmrapAlI "sakhI ! kasI vicitratA ! mujhe sahArA dene vAlA dUsarA mere koI putra nahIM hai|" rAnI ne darda bhare svaroM meM kahA / "mahAdevI ! Apako duHkha na ho to maiM eka bAta kahaM / " "bola, terI bAta se mujhe na kabhI duHkha huA hai aura na kabhI hogaa| jo tU kahanA cAhatI hai vaha kaha / " "yadi Apa cAheM to sahArA mila sakatA hai|" "kase?" "Apa niyamita rajasvalA to hotI hI haiN| kAmazAstra kahate haiM ki jo strI rajasvalA hotI hai usameM saMtAna paidA karane kI yogyatA bhI hotI hai|" "pagalI ! to maiM isa sattara varSa kI avasthA meM putra-prasava kara sakUgI?" "mahAdevI ! bIja nirjIva ho to vaha bhUmi kA doSa nahIM hai| bIja kA hI doSa hai / Apa isa viSaya meM mahArAja se bAta kreN| ve yadi AcArya agniputra se vimarza kareMge to avazya hI auSadhi ke prabhAva se AcArya mahArAjA ko saMtAnotpAdaka bIja se yukta kara skeNge|" "uttama 'sakhI ! uttama mArga hai|" rAnI trailokyasundarI ke gamagIna kSaNoM meM AzA kI eka ujjvala rekhA ubhara pdd'ii| __ rAnI ne yaha bAta magadhezvara se kahI aura unhoMne Azrama meM jAne kI bAta svIkAra kara lii| rAnI nizcinta ho gii| mahArAjakumAra durdama kI mRtyu sarpa-daMza se huI hai, yaha ghoSaNA kI gii| koI kahatA, isa mRtyu ke pIche koI rAjakIya SaDyantra honA caahie| koI kahatA, kAdaMbinI ke rakSaka yakSa ne isake prANa le liye haiN| ina saba bAtoM ke sAthasAtha yaha havA bhI phaila cukI thI ki aba mahArAjA prasenajita phira kabhI vaizAlI kI ora dRSTipAta nahIM kreNge| vaizAlI ke rAjapuruSa jAnate the ki rAnI trailokyasundarI ne apane putra ko magadha kA mukuTa mile isalie usane aneka yuvarAjoM ke prANa vividha prakAra se liye haiM / isalie aba vaha nirAza ho cukI hai aura magadhezvara kA hRdaya bhI TUTa-TUTakara cakanAcUra ho gayA hai / aba ve vaMzAlI ko rauMdane kA vicAra kabhI nahIM kara skte| durdama kI mRtyu ke samAcAra biMbisAra ko bhI mila gaye the| dhanaMjaya ne kahA thA-"mahArAja ! prakRti kA nyAya yahIM kA yahIM prApta ho jAtA hai| karma kA phala kabhI anyathA nahIM hotA / mujhe lagatA hai ki durdama kI mRtyu se mahArAnI kI tamAma AzAoM para tuSArapAta ho gayA hai|" vaizAlI ke ghara-ghara meM pahalI carcA thI durdama kI mRtyu kI aura dUsarI carcA thI kAdaMbinI ke Agamana kii| Page #146 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 137 vaizAlI ke yuvakoM meM kAdaMbinI ke Agamana kI carcA se Ananda aura kutUhala kA vAtAvaraNa vyApa gyaa| ___kAdaMbinI ke Agamana ke viSaya meM bhI aneka kalpanAeM jur3a gayI thiiN| loga kahate-kAdaMbinI gAMdhAra se palAyana kara AI huI eka anindya sundarI hai| rAjagRha ke loga to yahAM taka kahate ki yaha janapadakalyANI AmrapAlI se bhI nRtya aura rUpa meM savAI hai / yaha magadha kI rAjanartakI banane AI thI, parantu durdama kI Akasmika mRtyu ke kAraNa yaha prazna ekAdha varSa ke lie Tala gayA hai / isalie aba vaha vaizAlI A rahI hai| ___sAtha hI sAtha yaha bAta bhI vahAM phaila rahI thI ki kAdaMbinI pUrvajanma meM eka yakSa kI patnI thii| manuSya bhava meM A jAne para bhI vahI yakSa isakA saMrakSaNa karatA hai, jo koI puruSa kAdaMbinI kI icchA kA atikramaNa kara usa para AkramaNa karatA hai, yakSa tatkAla usa puruSa ko mAra DAlatA hai| kucha kahate, kAdaMbinI nAgakanyA hai, atyanya sundara hai aura nAgadeva usakA rakSaNa karatA hai| kucha kahate, kisI RSi ke zApa se yaha manuSya yoni meM AI hai| yaha thI to devaloka kI devii| kucha kahate, kAdaMbinI ke viSaya meM jo kucha sunA jA rahA hai, vaha vyartha hai| vaha eka mAnava-kanyA hai aura apanA rakSaNa karane meM svayaM samartha hai| ___isa prakAra kAdaMbinI ke viSaya meM camatkAroM, rUpa aura kalA kI aneka bAteM cacita ho rahI thiiN| vaizAlI ke cara-puruSa kevala itanA hI mAnate the ki kAdaMbinI eka navayauvanA sundarI hai| vaha vaizAlI ke navayuvakoM ke nava-yauvana ko ullasita karane A rahI hai| ____ AmrapAlI ne ye saba bAteM suniiN| usane apanI sakhI mAvikA se kahA"mAdhvikA ! jahAM rUpa aura kalA ke samakSa mastaka jhukate haiM, vahAM rUpa aura kalA kI apratima kalAkRti kA AnA svAbhAvika hai| tU to samajhatI hai, maiM sagarbhA huuN| maiMne nRtya kA tyAga kiyA hai| maiM logoM se milatI-julatI bhI nhiiN| aisI sthiti meM kAdaMbinI kA Agamana mere lie varadAna svarUpa hai| __30. vaha bhI marA aura... kAdaMbinI ko vaizAlI bhejane kI pUrNa taiyArI ho cukI thii| magadha ke kUTanItijJa-kalAkuzala mahAmantrI ne kAdaMbinI ko vahAM vaizAlI meM kyA kucha karanA hai, isakA pUrNa vicAra de diyA thaa| unhoMne yaha bhI kahA thA-"putri ! ye saba jokhima bhare kArya haiM / jokhima ke kAryoM meM dharya rakhanA par3atA hai| yadi dhairya na ho Page #147 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 138 alabelI AmrapAlI to vaha kArya bigar3a jAtA hai / itanA hI nahIM, usa kArya ko karane vAlA svayaM saMkaTa meM phaMsa jAtA hai / tujhe sajagatA se kArya karanA hai / terA zarIra viSayukta hai, ise bhUla jAnA hai| maiMne jina-jina vyaktiyoM ke lie kahA hai ! beTI, unhIM kA tujhe nirdayatApUrvaka satkAra karanA hai| karuNA jIvana kA maMgala dhana hai, kintu rAjanIti ke sAtha isakA koI mela nahIM hai / mRtyu ko dekhakara ronA, ghabarAnA, avAk ho jAnA-ye to sabake lie hote haiM. kintu mauta ko dekhakara haMsanA mauta kI antima chaTapaTAhaTa para haMsanA''yaha asAmAnya zakti kA svarUpa hai| tujhe aisI zakti banAnI hogii|" kAdaMbinI bolI-"pUjyazrI ! ApakI AjJA ke anusAra hI maiM kArya kruuNgii| maiMne sunA hai ki vahAM kA cara vibhAga atyanta paTu hai, jAgarUka hai|" ___"hAM, eka dina aisA hI thA, para Aja nahIM hai| rUpa aura yauvana kI ArAdhanA karane vAle kartavyacyuta ho jAte haiM / vahAM yahI sthiti hai / tU nizcintatA se apanA kAma karatI rhnaa|" kAdaMbinI rAjagRha se vaizAlI A gii| aura cauthe dina kAdaMbinI ke nRtyotsava kI ghoSaNA kI gyo| kAdaMbinI jisa bhavana meM rahatI thI, usa bhavana meM nRtyamaMca ke nirmANa kI koI vyavasthA nahIM thii| vahAM se kucha hI dUrI para nRtyazAlA thii| usako kirAe para liyA gyaa| vaha sarvotkRSTa na hone para bhI dhUmrAvaraNa, sthira-asthira prakAza vyavasthA, bhavya prekSAgRha Adi se sajjita thii| usakA svAmI eka zreSThI thaa| usane devI kAdaMbinI kI rUpa-mAdhurI ko prApta karane ko pracchanna abhilASA se yaha prekSAgRha diyA thaa| rAtri kA pahalA prahara pUrA hote-hote prekSakoM kI apAra bhIr3a hone lagI aura dekhate-dekhate sArA prekSAgRha prekSakoM se khacAkhaca bhara gyaa| kAdaMbinI Aja 'dhIvarA ullaMga' nRtya prastuta karane vAlI thii| vaha mAnatI thI ki rUpa aura yauvana kI ArAdhanA karane vAlI janatA kI nayanatRSA ullaMga nRtya se hI bujhAI jA skegii| dhIvarA nRtya ! macchImAra parivAra kI madamastI se bharI-pUrI navayauvanA ke bhayaMkara madonmattatA ko darzAne vAlA nRtya / kAdaMbinI bhI sajjita ho gaI thii| usane kevala mayUrapicchI se banA kamarapaTTaka dhAraNa kiyA aura zyAma kauzeya kA kaMcukIbaMdha bAMdha rakhA thaa| usake sAtha tIna anya nartakiyAM bhI isI veza meM taiyAra thiiN| eka nartakI ne dhIvara kA veza dhAraNa kara rakhA thaa| usane sira para lAla rassI kI choTI pagar3I, chAtI aura pITha ko Dhakane ke lie pIle raMga kA kozeya vastra aura zveta choTI dhotI pahana rakhI thii| sabhI ke alaMkAra kaur3iyoM, sIpiyoM aura zaMkhoM ke the| mAtra kAdaMbinI ne Page #148 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 136 vajra ke karNaphUla aura vajra kI mudrikAeM pahana rakhI thiiN| kAryakrama prArambha huaa| tIna bAlAoM ne maMgala-gIta gaayaa| kaMTha madhura aura mohaka thA / sabhI loga kAdaMbinI ko dekhane ke lie utsuka the / ardha ghaTikA ke bAda maMgala-gIta pUrA huaa| dhUmrAvaraNa meM tInoM bAlAeM adRzya ho gayI aura prekSakoM ne dekhA-vizAla sarovara kA suramya taTa / yaha dRzya atyanta nayanaraMjaka thaa| aura tIna navayauvanA nartakiyAM manda-manda gati se sarovara ke taTa kI ora caraNanyAsa karatI huI aura Atura nayanoM se idhara-udhara dekhatI huI Age bar3hane lgiiN| tInoM kI vezabhUSA dhIvara parivAra kI madonmatta kanyAoM kI thii| tInoM svastha, sundara, sapramANa aura gauravarNa vAlI thIM. aura rUpasajjA se unakA saundarya aura yauvana kA ubhAra zataguNita ho gayA thaa| kucheka prekSaka isa duvidhA meM par3a gae ki ina tInoM meM kAdaMbinI kauna hogI? itane meM hI kAdaMbinI hAtha meM madya kA bhAMDa lekara nRtya bhUmi meM praviSTa huii| isako dekhate hI sAre prekSaka stambhita raha ge| rUpavatI dhIvarA ko dekhakara unakI AMkheM phaTI kI phaTI raha gii| usameM rUpa thA, rUpa kI mAdhurI thI aura rUpa kA vilAsa thaa| sabakI najareM sthira thiiN| prekSaka varga meM mahAbalAdhikRta kA putra padmaketu apane mitroM ke sAtha agalI paMkti meM baiThA thaa| usane kahA-"mitra ! isameM pAlI jaise nayana nahIM hai / pAlI jaisI prazAnta mAdhurI nahIM hai, kintu yauvana kA yaha unmAda pAlI meM bhI nahIM hai|" mitra ne kahA-"mahArAja! mujhe to yaha pAlI se bhI savAI lagatI hai| isakA saahcry|" itane meM hI dhIvara yuvaka nRtya maMca para prakaTa huaa| kAdaMbinI madyabhAMDa se pyAlA bhara-bharakara use madya pilA rahI thii| donoM ke nayanoM kI, yauvana kI aura Aveza kI mastI ubhara rahI thii| isa dRzya ne prekSakoM ke dila ko prakaMpita kara DAlA / sabhI bebhAna hone lge| rAtri ke cauthe prahara kI ardha-ghaTikA bIta gayI thii| kAdaMbinI kA nRtya antima caraNa meM thA / loga Atura nayanoM se nRtya dekha rahe ye / dhIvarA madya aura rUpa ke naze meM pramatta bana gayI thii| usake sAtha kA naujavAna bhI yauvana-madirA kA pAna karane ke lie vihvala ho rahA thaa| vaha dhIvarA ko pakar3ane kA bArabAra prayatna kara rahA thA aura vaha dhIvarA sarakakara Age bar3ha jAtI thii| aura acAnaka dhUmrAvaraNa prArambha ho gyaa| nRtya sampanna huaa| loga hRdaya para hAtha rakhakara ghara ge| Page #149 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 140 alabelI AmrapAlI tIna dina ke baad| "kAdaMbinI ne 'kAmAturA' nAma kA abhinava kiyaa| vaizAlI jana usake vaza meM ho gye| donoM prakAra ke nRtya dekhane ke pazcAt kAdaMbinI kA sahavAsa pAne ke lie loga utkaMThita hue / vizeSataH mahAbalAdhikRta kA putra, caranAyaka aura dhanurvidyA meM niSNAta eka vIra-ye saba kAdaMbinI ko pAne ke lie pAgala ho rahe the| eka dina padmaketu kAdaMbinI ke bhavana para A phuNcaa| mukhya paricArikA ne usakA svAgata kiyA aura kAdaMbinI ke kakSa meM pahuMcA diyaa| aupacArika bAtacIta ke pazcAt kAdaMbinI ne pUchA-"zrIman ! Apa kucha vicAra meM haiM ?" "padamaketu bolA-'devi ! maiMne sunA hai ApakA rakSaNa koI yakSa karatA hai| kyA yaha saca hai ?" "hAM, priya ! pUrvajanma meM maiM kisI yakSa kI patnI thii| mere prati moha hone ke kAraNa vaha merI rakSA karatA hai|" "matalaba?" "koI mere sAtha balAtkAra karane kA prayatna kare yA merI icchA ke viruddha mere yauvana se khilavAr3a karanA cAhe to vaha yakSa tatkAla usako mAra DAlatA "kintu ApakI sahamati se..." bIca meM hI kAdaMbinI bola uThI-"vahAM merA yakSa nirupAya hotA hai|" "maiM Azvasta huaa| maiM eka AzA se Apake pAsa AyA huuN|" "yauvana yauvana kI bhASA samajha jAtA hai. 'mahArAja ! ApakI premabharI dRSTi mere prANoM meM vicitra rasa utpanna kara rahI hai|" "devi ! maiM jora-jabaradastI karanA nahIM cAhatA''ApakI icchA ke anukuul..|" ___ kAdaMbinI ne kahA-"priya ! apane milana kA yaha sthAna ucita nahIM hai| basanta kI bahAra "nIrava rajanI''janamAnasa zUnya upavana hI isake lie yogya "priyatama ! kala Apa mujhe rAtri ke dUsare prahara ke bItate-bItate lene A jaanaa|" "acchA--maiM apanA ratha lekara aauuNgaa|" padmaketu ne khaa| "nahIM, nahIM, nahIM, ratha nhiiN| Apa apane azva para hI aanaa| maiM apane azva ke sAtha taiyAra rahUMgI.''Apako merI eka prArthanA svIkAranI hogii|" kAdaMbinI ne khaa| Page #150 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 141 "prArthanA nahIM, AjJA priye !" padmaketu atyanta utsAhita hokara bolA / " apanA yaha milana nIrava aura avyakta rahanA caahie| ApakA koI mitra yadi sAtha hogA yA Apa isa viSaya kI kucha bAta kareMge aura yadi mujhe usakI khabara par3egI to...|" kAdaMbinI ne kahA / "nahIM, nhiiN| apanA yaha milana apane donoM ke bIca hI smRti mAtra banA rahegA " 'padmaketu ne kahA / ..." "priya ! mujhe atyanta prasannatA huI madhura bAta kisI ko bhI kaheM " kala cAhe Apa isa prathama milana kI ...." kAdaMbinI bolI / aura dUsare dina / rAtri ke dUsare prahara kI ekAdha ghaTikA zeSa thii| taba padmaketu kAdaMbinI ke bhavana ke pAsa azvArUr3ha hokara A pahuMcA / Shrift ne bhI apane zveta azva ko taiyAra kara rakhA thaa| usane puruSa beza dhAraNa kiyA thA / vaha isalie ki kisI ko yaha AzaMkA na hone pAe ki padmaketu ke sAtha naMza bhramaNa ke lie gayI hai / donoM tatkAla upavana kI ora cale ge| donoM ke azva manda gati se cala rahe the / nIrava aura nirjana mArga para Akara padmaketu ne kahA - "devi ! ApakA puruSa veza samajha meM nahIM AyA / " " Apa mahAbalAdhikRta ke putra haiN| koI dekha le ki Apa eka nartakI ke sAtha phirate haiM, isalie..." "oha ! dhanya hai tumhArI dIrghadRSTi / " donoM azva se nIce utare / kAdaMbinI candramA kI ora dekhatI huI eka ora khar3I ho gayI / "priye ! kyA dekha rahI ho ?" " candramA kA khaNDita yauvana / " kAdaMbinI ne madhura svara meM kahA / " khaNti yauvana..!" "hAM, yaha becArA khaNDita ho gayA hai| yaha kisI ke ekAnta ko saha nahIM sakatA / " padmaketu nikaTa AyA / usane kAdaMbinI kA hAtha pakar3A / dhairya kA bAMdha TUTa cukA thA / " puruSa dherya ke zatru hote haiM / " kAdaMbinI ne kahA / "hAM, yaha saca hai / " kahate-kahate usane kAdaMbinI ko bAhupAza meM jakar3a liyA aura usake adhara para cumbn"| Page #151 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 142 alabelI AmrapAlI aura dUsare hI kSaNa bhUmi para TUTe vRkSa kI bhAMti nirjIva hokara gira pdd'aa| eka kSaNa kA bilamba kie binA kAdaMbinI apane azva para ArUr3ha hokara jisa mArga se AI thI, usI mArga se lauTa gyii| aura sUryodaya hote hI upavana ke mAlI ne padmaketu kA zava dekhA aura usane adhikArI ko sUcanA dii| ___ mahAbalAdhikRta Ae aura padmaketu ke nIle zarIra ko dekha stambhita raha ge| 31. pahacAna zeSa po AcArya jayakIrti kauna hai, yaha jAnane ke lie caranAyaka sunanda AmrapAlI ke bhavana para jAne vAle the| para padmaketu ke Akasmika nidhana ke samAcAra sunakara ve sIdhe mahAbalAdhikRta ke bhavana para phuNce| __mahAbalAdhikRta atyanta dhairya saMpanna the| para ekAkI putra padamaketu ke Akasmika avasAna para usakA dhairya chinna-bhinna ho gayA thA aura usakI patnI kA rudana ruka nahIM rahA thaa| senApati siMha aura aneka anyAnya gaNanAyaka bhI vahAM A phuNce| padmaketu kA nirjIva zava eka kakSa meM rakhA gayA thaa| agadataMtra kA niSNAta vaidya bhI vahAM A phuNcaa| usane zava ko cAroM ora se dekhA aura gaMbhIra hokara bolA-"Arya sunaMda ! isa zava kA parIkSaNa kara maiM bahuta Azcaryacakita huuN| mRtyu viSa se huI hai para inako kisI ne viSapAna karAyA ho, aisA nahIM lagatA / samagra zarIra meM koI bhI sthala para viSa-jantu, prANI yA sarpa ke daMza kA cihna nahIM hai / phira bhI viSa atyaMta ugra aura bhayaMkara hai| saMbhava hai yaha kisI viSadhara kA viSa ho| para..." "para kyA...?" _ "yadi viSadhara kATatA to kahIM na kahIM daMza kA cihna to rahatA hii| para vaha nahIM hai|" ___ "Azcarya ! vaidyarAjajI ! kyA Apako yaha anumAna nahIM hotA ki kisI ne tIvra viSa kA pAna karAyA hai ?" "nhiiN| viSa kA sIdhA sparza hotA to jIbha, dAMta aura gale kA amuka bhAga para usakA nizAna raha jAtA / parantu aisA, pUre zarIra meM kahIM nahIM milaa| hAM, hoMTha atyadhika lAla haiN|" vaidyarAja ne khaa| "uSTra viSa...!" tatkAla vaidyarAja bolA--"yaha viSa saMsAra bhara ke sabhI viSoM se atyadhika ugra aura prabhAvaka hotA hai| sUI kI noMka para Tike utane viSa ke sparzamAtra se Page #152 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 143 mRtyu avazyaMbhAvI hai| kintu isa ghaTanA meM vaise viSa ke prayoga kA anumAna nahIM kiyA jA sktaa|" "uSTra viSa ke sparza se marane vAle kA zarIra raktAbha bana jAtA hai| kintu yaha zava to nIlI jhAMI vAlA hai|" ___ Arya sunanda vicAra meM par3a gyaa| usane punaH vaidyarAja se pUchA- "kyA yaha anumAna nahIM kiyA jA sakatA ki kisI viSadhara kI phUMka se padmaketu kI mRtyu huI ho?" vaidyarAja bolA-"Arya sunanda ! vAtabala nAma kI nAga jAti kA eka nAga jaisA prANI hotA hai| vaha kisI ko kATatA nahIM, kevala phUMka mAratA hai aura usa phUMka ke sparza se AdamI kI mRtyu ho jAtI hai / para, yahAM aisA anumAna nahIM kiyA jA sktaa| kyoMki usa phUMka se marane vAle vyakti kA zarIra zyAmala bana jAtA hai| aura vaisA prANI prAyaH kAmarUpa pradeza kI jhAr3iyoM meM hI kvacit prApta hotA hai|" phira caranAyaka ne mahAbalAdhikRta se bAtacIta kii| mahAbalAdhikRta ne itanAsA kahA-"padmaketu apane sAthiyoM ke sAtha kAdaMbinI ke bhavana kI ora gayA thA aura kucha hI samaya pazcAt lauTa AyA thaa| punaH bhojana Adi se nivRtta hokara sAyaM azva para ArUr3ha hokara kumAra bhramaNa ke lie nikalA thaa| jAte-jAte rakSakoM se itanA hI kahA thA ki maiM kucha ghUma-phira kara abhI A rahA hUM.. aura prAta: usakA nirjIva zava vahAM milA / isase adhika kucha bhI jJAta nahIM ho pAyA hai|" padmaketu kI mRtyu sarpadaMza se huI hai-yaha bAta cAroM ora phaila gii| usakI vidhipUrvaka antyeSTi kara sabhI zokamagna hRdaya se ghara lauTe / dUsare dina / padmaketu kI mRtyu ne caranAyaka ke mana meM uthala-puthala macA dii| ve isakA rahasyodghATana karanA cAhate the| isalie unhoMne kAdaMbinI se milane kA vicAra kiyaa| caranAyaka sunanda kAdaMbinI ke bhavana para ge| paricArikAoM ne unakA svAgata kiyA aura eka sundara kakSa meM Asana grahaNa karane kA anurodha kiyaa| kucha hI kSaNoM pazcAt kAdaMbinI ne kabha meM praveza karate hue kahA-"mahArAja kI jaya ho| abhI Apa isa samaya meM...?" "devi ! eka karuNa ghaTanA ghaTita ho gaI isalie...?" "karuNa ghaTanA ?" "hAM, devi ! parasoM Apase mulAkAta karane eka navayuvaka AyA thA ?" "hAM, kyA vaha koI Thaga thA? usane to mujhe mahAbalAdhikRta kA putra hone kA paricaya diyA thaa|" Page #153 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 144 alabelI AmrapAlI "vaha paricaya satya thA aura usI rAtri meM saMthAgAra ke upavana meM usakI mRtyu ho gaI / " "mRtyu ! asaMbhava ! mahArAja ! mujhe smRti hai ki vaha navajavAna pUrNa svastha aura baliSTha zarIra vAlA thA / " caranAyaka ne saMkSepa meM sArI bAta btaaii| para usakA citta kAdaMbinI ke ubharate yauvana meM rama rahA thA / vaha socane lagA - kAza ! mujhe bhI isakA sahavAsa mila pAtA / usane musakarAte hue kAdaMbinI se kahA - " devi ! janma aura mRtyu saMsAra kA cakra hai / jo janmatA hai vaha maratA hai aura jo maratA hai vaha janma letA hai| janma ke sAtha mRtyu kA avirala sAhacarya hotA hai| jisa kSaNa meM janma hotA hai, usI kSaNa se mRtyu bhI hone laga jAtI hai aura eka dina AtA hai ki vyakti mRtyu kI goda meM sadA ke lie samA jAtA hai|" "padmaketu kI mRtyu rahasyabharI hai| bhale ho ...para devi ... / " " Apa kyA kahanA cAhate haiM, spaSTa kreN|" kAdaMbinI ne kahA / caranAyaka kSaNa bhara mauna rahe aura kAdaMbinI ke madabhare nayanoM ko nihArate rahe / mana hI mana socA aisI rUpavatI nArI kA sahavAsa hI svarga-sukha hai / ve bole - "devi ! kSamA kareM, maiMne asamaya meM... | " "nahIM zrIman ! mujhe Ananda AyA / Apa jaise atithi ghara para Aye, yaha merA saubhAgya hai / " "yaha atithi kucha vajanadAra hai|" caranAyaka ne kahA / "eka bAra Apa atithi banakara dekheM / " kAdaMbinI ne kahA / "eka dina avazya hI maiM devI kA atithi banUMgA / " caranAyaka bole / padmaketu kI Akasmika mRtyu kA rahasya udghATita nahIM huA aura taba caranAyaka sunanda AcArya jayakIrti kA yathArya paricaya pAne ke lie AmrapAlI ke saptabhauma prAsAda meM aae| basanta kI mohaka saMdhyA / AmrapAlI eka kuMja meM puSpazayyA para leTa rahI thI / dekhane vAle ko yahI pratIti hotI ki AmrapAlI svayaM puSpoM kA eka Dhera hai / sAtha meM eka Asana para biMbisAra baiThA thA aura maMda dhvani se vINA vAdana kara rahA thA / AmrapAlI rAga kA pAna kara rahI thI / aura usake nayana priyatama ke badana para sthira the / itane meM hI eka paricArikA ne Akara kahA - "devi ! caranAyaka Arya sunanda Ae haiN|" Page #154 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 145 AmrapAlI mauna rahI / vaha rAga kI dhvani se eka pala bhI pRthag rahanA nahIM cAhatI thI / paricArikA ne do bAra kahA, tIna bAra kahA, para AmrapAlI phira bolI - "maiMne koI uttara nahIM diyA, kyA usakA koI prayojana nahIM haiM ?" "devi ! parantu caranAyaka / " "acchA, maiM abhI AtI hUM / tU unakA pAnaka Adi se satkAra kara / " paricArikA ne Arya sunanda ke samakSa amRta rasa kA basaMta pAnaka se bharA pyAlA prastuta kiyA / Arya sunanda use dhIre-dhIre pIne lge| vaha pAnaka pUrA ho itane meM hI jisake rUpa-yauvana kI mAdhurI se samasta dizAeM praphulla bana jAtI thIM, vaha vaizAlI kI janapada kalyANI AmrapAlI usa khaNDa meM AI / Arya sunanda ne khar3e hokara AmrapAlI kA abhivAdana kiyA / AmrapAlI bolI - "AyuSman ! prasanna to haiM na ?" "devi ! Apake darzana se kisakA mana prasanna nahIM hotA ? Apa kuzala to haiM na?" "hAM, Arogya ThIka hai / vizeSa prayojana se nRtyAbhinaya baMda kiyA hai / " "ApakA vivAha..!" AmrapAlI bIca meM hI bola par3I - "vivAha nahIM, mitra ! janapada-kalyANI kisI kI patnI nahIM banatI / " "oha ! yaha to maiM bhUla hI gayA / yathArtha meM AcArya jayakIrti bahuta saubhAgyazAlI haiM devatAoM ke lie bhI durlabha Apa jaisI / " AmrapAlI ne haMsate hue kahA - "nahIM Arya ! jIvana meM pyAra kaba janmatA hai, kaba ubharatA hai aura kaba kisake prati barasa pAtA hai, usakI kalpanA nahIM kI jA sakatI / Apake Agamana kA prayojana ?" "maiMne AcArya jayakIrti ke vINAvAdana ke viSaya meM sunA hai ki ve jaba vINA bajAte haiM taba rAga svayaM sajIva bana jAtI hai| maiM yaha camatkAra dekhanA cAhatA hUM / " sunanda ne kahA / "AcArya eka masta aura ghunI vINAvAdaka haiM / vINA kA saMpUrNa zAstra unakI liyoM meM samAyA huA hai / kintu ve mere sivAya aura kisI ke samakSa vINA vAdana nahIM karate / " AmrapAlI ne madhura hAsya ko bikherate hue kahA / isIlie to Apake sAmane prArthanA karane AyA hUM / " " acchA to maiM kabhI Apako AmaMtrita karUgI / ' "maiM dhanya huA / " kahakara caranAyaka vahAM se prasthita ho gayA / " Page #155 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 146 alabelI AmrapAlI 32. mahAn dhanurdhara suvAma idhara kAdaMbinI ke jAla meM eka aura zikAra phaMsa gayA / licchavI yuvakoM ko dhanurvidyA meM niSNAta karane vAlA sudAma zaktizAlI yoddhA thaa| usakI umra mAtra paiMtIsa varSa kI thI / vaizAlI gaNataMtra ke sainyabala meM usakA sthAna mahattvapUrNa thA / vaha mahArathI ke rUpa meM prasiddha thA / sudAma dhanurvidyA ke gupta rahasyoM kA jAnakAra thaa| usameM eka sAtha zatAdhika bANa chor3ane kI zakti aura kalA thI / usakA bAhubala bhI itanA sazakta thA ki vaha jisa vRkSa ke skandha meM bANa gAr3a detA, use koI bhI sazakta vyakti hAtha se bAhara nahIM khIMca sakatA thA / vaizAlI kI gaNasabhA ko sudAma para garva thA, kyoMki vaizAlI kI svAyattatA ko banAye rakhane vAlI sainyazakti kA vaha guru thA / vaha sudAma bhI kAdaMbinI ke abhinaya aura rUpa chaTA se AkarSita huA thA aura Aja vaha kAdaMbinI se sAkSAtkAra karane gayA thA / kAdaMbinI ne jaba magadha se vaizAlI ke lie prasthAna kiyA thA, taba magadha ke mahAmaMtrI ne use jo nAma batAye the unameM dhanurdhara sudAma kA nAma mahattvapUrNa thA, isalie kAdaMbinI ne sudAma kA khUba AdarabhAva pUrvaka satkAra kiyA / sudAma ne ADI - aMbalI bAteM na kara spaSTa zabdoM meM kahA - "devi ! vaMzAlI meM rUpavatI nAriyoM kI kamI nahIM hai / tumhAre se adhika rUpavAlI striyAM yahAM haiN| para kalA, rUpa aura yauvana- ina tInoM kA saMgama durlabha hotA hai / ye tInoM tumhAre meM apratima haiM / ye tInoM tumhAre meM abhivyakta haiN| maiM tumhArA abhinandana karane nahIM AyA hUM kintu tumhArA sahavAsa prApta karane AyA huuN|" "mahArAja ! Apa jaise tejasvI puruSoM kA yoga saubhAgya se hI prApta hotA hai parantu """ "bolo "maiM tumheM vaha dUMgA jo tuma mAMgogI / " yaha suna kAdaMbinI haMsa par3I / vaha bolI - " Apa dhanurdhara haiM, mahArathI haiM isalie Apa nahIM samajha sakate ki nArI kI prasannatA kisameM hotI hai / mahAzaya ! mUlya se padArtha kharIdA jA sakatA hai| maiM to Ananda meM vizvAsa karatI hUM, mUlya meM nahIM / " "kyA...?" sudAma ne Azcarya ke sAtha pUchA / "tejasvI puruSa ! maiM abhI taka kisI puruSa ke saMparka meM nahIM AI huuN|" TarifbanI ne kahA / "saca kaha rahI ho ?" "hAM, yakSa ke bhaya se / " Page #156 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 147 " are ! aise bhaya ko to maiM pairoM tale pIsa DAlatA hUM" " phira bhI maiM cAhatI hUM ki apanA milana ekAnta aura nIrava pradeza meM " "mere bhavana meM ekAnta nIrava rhegaa| maiM dAsa-dAsiyoM ko vahAM se bheja dUMgA / tuma nisaMkoca vahAM A jAnA / " "paraMtu ApakA bhavana maiM nahIM jAnatI / " "maiM lene AUMgA ! svarNa ratha meN...|" " ratha nhiiN|" kAdaMbinI ne kahA / " taba ?" "mujhe azvArohaNa meM Ananda AtA hai / Apa rAtri ke dUsare prahara ke aMtima bhAga meM aaeN| maiM bhI gupta veza meM taiyAra rhuuNgii|" "acchA!" kahakara sudAma aneka manorathoM ko saMjoye apane bhavana kI ora cala par3A / vaha yaha nahIM jAnatA thA ki Aja kI rAtri kA tIsarA prahara usake jIvana kA aMtima prahara hogA / vaha becArA ! aria ke pAsa 'subuddhi' nAma kA zveta azva thaa| vaha yathAnAma tathAguNa se sampanna thA / magadha ke mahAmaMtrI ne use vaha azva vizeSa prayojana se hI diyA thA / vaha eka bAra dekhe hue mArga ko kabhI nahIM bhUlatA thA / kAdaMbinI ne tatkAla apane vRddha prabaMdhaka ko bulAkara kahA - " apanA subuddhi azva mahAn dhanurdhara sudAma kA bhavana abhI dekha Ae, aisA prabaMdha kro|" "kyoM ?" "Aja maiM vahAM jAne vAlI hUM / subuddhi mujhe vahAM sahI-salAmata pahuMcA degA / " "jI" kahakara vRddha prabaMdhaka ne tatkAla devI kI AjJA kA pAlana kiyA / tar3aphana kI mAdhurI kA Ananda lene ke lie vaizAlI kA mahAn dhanurdhara sudAma apane bhavana para gayA aura kAdaMbinI ke svAgata ke lie aneka kalpanAeM karane lagA / sabase pahale usane eka palaMga ko zRMgArita kiyA aura usa para bichAne ke lie phUloM kI cAdara kA prabaMdha kiyaa| bhavana ke samasta dAsa-dAsiyoM ko rAtri ke prathama prahara meM bAhara ghUmane ke lie jAne kI AjJA de dI / mahArathI sudAma kabhI dAsa-dAsiyoM ko isa prakAra mukta nahIM karatA thA / para Aja ye sabhI mukti kA Ananda manAne ke lie usa AjJA kA abhinandana karane lage / saMdhyA huI / Page #157 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 14- alabelI AmrapAlI sudAma ke lie eka-eka pala varSa jaisA lagane lgaa| pratIkSA kA kAla bahuta dIrgha mahasUsa hotA hI hai / rAtri kA dUsarA prahara cala rahA thA / sudAma kAdaMbinI ko lene upavana ke pichale dvAra se nikalA / kAdaMbinI taiyAra thI / usake manohArI puruSa veza ko dekhakara sudAma cauNkaa| vaha kucha pUche isase pahale hI kAdaMbinI bola uThI - " yazasvin! ApakI kahIM niMdA na ho, isalie maiMne puruSa veza dhAraNa kiyA hai|" kAdaMbinI sudAma ke sAtha usake bhavana ke pIche vAle upavana meM pahuMcI / cAroM ora sannATA / upavana ke bAhara 'sAvadhAna, sAvadhAna' kI AvAja yadA-kadA sunAI de rahI thii| nIrava ekAnta / donoM apane-apane azvoM se nIce utre| azvoM ko eka vRkSa ke skandha se baaNdhaa| sudAma kAdaMbinI ke sAtha apane bhavana meM aayaa| vahAM koI nahIM thA / madirA kA daura calA / ' sudAma ne kAdaMbinI ko bAhupAza meM jakar3a liyA aura / eka kSaNa bItA / do kSaNa bIte / kucha kSaNa bIte / bAhupAza zithila huA / jakar3ana DhIlI par3I / AMkheM bAhara A giiN| aura sudAma dekhate-dekhate dharatI para luDhaka gayA / arifanI ne usakI aMtima tar3aphar3AhaTa dekhI / sudAma kI kAyA nIlAbha bana gaI thii| usake muMha se phena nikala rahe the / kAbinI ne palaMga para bichI huI puSpa kI cAdara ko khIMcakara usa nirjIva zava para DAla dI aura pAsa meM par3e maireya ke pAtra ko usake muMha para uMDela diyA / vaha zIghratA se apane azva ke pAsa AI aura bhavana kI ora cala par3I / vaha apane bhavana para AI / dAsa-dAsI jAgRta the / vaha mauna bhAva se apane kakSa meM jA so gii| nIMda nahIM A rahI thI / vaha vicAroM ke dvandva meM phaMsa gaI / eka vicAra AtA hai, jAtA hai| zrRMkhalA TUTatI hI nahIM / AdamI anartha karatA hai / karate samaya vaha prasanna hotA hai / vaha prasannatA, kRtrima ho yA asalI, para aMta meM vaha use zalya kI bhAMti cubhatA rahatA hai| vaha apane kRtya ke lie jIvana bhara pazcAttApa kI agni meM jalatA rahatA hai / kAdaMbinI ne socA- 'kaisI viDambanA ! logoM kI jIvana lIlA samApta kara, apane jIvana kI bhAvanAoM ke sAtha khilavAr3a karanA, kyA yahI jIvana hai ? isa prakAra abhizapta yauvana kA bhAra mujhe kaba taka uThAnA par3egA ? kaba taka aisA Page #158 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 146 abhinaya kara logoM ke rakta ko cUsane kA kAma karanA par3egA? kyA maiM eka rAkSasI se kama hUM?" 'are ! merI kAyA kA yaha viSa kyA kabhI nahIM dhula pAyegA?' bhayaMkara viSadharoM kA viSa bhI utaratA hai, miTatA hai aura mere mukha-sparza ke viSa kA koI upazamana nahIM kara sakatA? kaisI viddNbnaa| kAdaMbinI ke sAmane sudAma kA cehg| AMkheM DabaDabA aayii| para... viSa kI tar3aphana se bhI vicAroM kI tar3a phana gaharI hotI hai| rAtri ke aMtima prahara meM kAdaMbinI ko nIMda aaii| sUryodaya huaa| para kAdaMbinI abhI bhI nidrAdhIna thii| idhara gaNanAyaka siMha senApati AcArya jayakIti kI vAstavika pahacAna pAne, chadma prayojana ko Age kara, AmrapAlI ke bhavana kI ora prasthita ho gye| ___AmrapAlI kA sukhada aura vizAla saptabhauma prAsAda ! deva-ramaNIya aura nynrNjk| AmrapAlI apane vizrAma-khaMDa meM baiThI thii| vaidyarAja ne use Upara car3hane yA nIce utarane kI manAhI kara rakhI thii| gaNanAyaka siMha senApati vahAM pahuMce / AmrapAlI ne unheM mAlA arpita kara svarNa ke Asana para baiThane kA anurodha kiyaa| kuzalakSema pUchane ke pazcAt siMha senApati ne kahA-"putri! tU eka mAlavIya AcArya ke prema meM phaMsI hai, aisA maiMne sunA hai, aura tU nikaTa bhaviSya meM mAtA hone vAlI hai, yaha bhI mujhe jJAta hai| putri ! nagaravAsI loga AcArya jayakIrti kA vINA-vAdana sunanA cAhate haiN| unake vINAvAdana kI cAroM ora prazaMsA ho rahI AmrapAlI ne sahaja svaroM meM kahA- "eka kaThinAI hai|" "kyA ?" "ve Aja hI apane mitra ke sAtha AkheTa ke lie gae haiM / lagabhaga eka saptAha ke pazcAt ve yahAM AyeMge, taba maiM unase pUchakara Apako saMvAda preSita kara duuNgii|" gaNanAyaka musakarAkara vahAM se cala die| biMbisAra ko bhavana meM rahate aneka mahIne ho gaye the / ve yahAM apanI priyatamA ke sahavAsa se parama prasanna the| eka dina acAnaka unakA eka priya sahacara dhanada unako khojate-khojate vaizAlI A pahuMcA aura nagara meM biMbisAra ko khojane lagA / vaha sarvatra bhaTakatA rahA, para kahIM bhI use biMbisAra ke nivAsa kA patA nahIM lagA / eka dina vaha sAyaM nagara-bhramaNa ke lie pAMthazAlA se nikalA aura eka panavAr3I kI dukAna para pAna khAne ke bahAne gyaa| vahAM bhIr3a lagI huI thii| loga gapazapa kara rahe the| vArtA ke vividha prasaMga cala rahe the / eka vyakti ne Page #159 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 150 alabelI AmrapAlI kahA-"AmrapAlI sagarbhA hai aura usakA priyatama hai eka vINAvAdaka jo anya rAjya kA hai| kitanA saubhAgyazAlI hai vaha !" yaha bAta usane sunI aura mana hI mana socA. ho na ho, vaha vINAvAdaka hI merA mitra bibisAra honA cAhie / sambhava hai deza-niSkAsana ke kAraNa chadmanAma se ve yahAM janapadakalyANI ke atithi bana kara raha rahe hoM aura AmrapAlI unake prema meM / __vaha yena-kena prakAreNa saptabhauma prAsAda meM pahuMcA aura apane priya mitra ko upavana ke eka vRkSa ke nIce dekhA / biMbisAra usa samaya eka hariNa zAvaka ke sAtha krIr3A kara rahe the / vaha zAvaka uchala-kUda kara mana bahalA rahA thaa| jyoM hI mitra ne biMbisAra ko dekhA, vaha bola uThA-"jaya ho, mahArAja !" bibisAra bhI use pahacAna gaye / ve bole-"dhanada..." phira donoM ekAnta meM gae / vicAravimarza kiyA aura chadmaveza kA sArA itivRtta sunAte hue magayA ke lie calane kA nizcaya kara diyaa| 33. rAjakumArI rajanIgaMdhA usI dina bibisAra ne AmrapAlI kI sahamati prApta kara lI aura phira donoM mitra mAlavIya veza meM Avazyaka sAmagrI le, do azvoM para baiTha gayA ke lie cala paDe / bibisAra ne sAtha meM apanI priya vINA aura dhanuSya bANa le liyA thaa| cAra-pAMca yojana calane ke pazcAt dhanada ne bibisAra se kahA-"mahArAja! hama vaizAlI se binA kucha khAe hI cala par3e the| bhUkha bhI asahya ho rahI hai| ghoDe bhI thaka gae hoMge / hama aba isa vizAla vRkSa kI saghana chAyA meM ThahareM aura alpAhAra kara, kucha vizrAma kara phira Age bddh'eN| ghor3e bhI kucha pAsa meM cara leNge| donoM eka vRkSa ke nIce Thahara gae / alpAhAra kiyA aura vizrAma kara puna: Age bddh'e| kucha hI dUrI para eka vana-pradeza aayaa| jhAr3iyoM ke kAraNa azvoM kI gati kucha dhImI ho gii| zikAra kI Toha meM ve Age bar3hate jA rahe the / donoM hI mArga se sarvathA aparicita the| Age jAte hI dhanada kI najara eka jaMgalI hAthI para pdd'ii| hAthI ne sUDa uThAkara bhayaMkara garjArava kiyaa| dhanada cIkha utthaa| manuSyoM ko dekha vaha hAthI AkrAmaka mudrA meM A gyaa| vaha kucha hI paloM meM jhAr3iyoM meM adazya ho gyaa| dhanada aura biMbisAra ne samajhA ki vaha anya dizA meM calA gayA hai para... kucha Age bar3hakara jyoM hI biMbisAra ne pIche dekhA, use yaha dekhakara atyanta Azcarya huA ki vahI hAthI tIvra gati se unakI ora A rahA hai / donoM ne apane azvoM kI lagAma DhIlI kI aura unheM sarapaTa daur3Ate hue Age bar3ha gye| bibisAra cAhatA thA ki hAthI kahIM maidAna meM Ae / taba usakA zikAra sulabha ho skegaa| usakA ghor3A pavana vega se sarapaTa calA jA rahA thA / dhanada dharatI Page #160 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 151 para gira pdd'aa| vaha uThakara apane bacAva ke lie daur3e, itane meM hI hAthI vahAM A pahuMcA aura use apanI sUMDa se Upara uchAlA aura jyoM hI vaha nIce girA, hAthI ne use pairoM tale rauMda ddaalaa| becArA vahIM Dhera ho gyaa| itane kSaNoM meM biMbisAra bahuta Age calA gayA thA / ghaTita ghaTanA kA use jJAna nahIM thaa| usane apanI vINA smbhaalii| saMdhyA ho gyii| Age bar3hanA sarala nahIM thaa| aMdhakAra bar3hatA gyaa| hAthI anyatra calA gyaa| sAthI bichur3a gyaa| vaha apane azva ko eka ora bAMdha, svayaM eka vRkSa ke pAsa rAta bitAne so gyaa| sote hI gaharI nIMda A gyii| rAta kA samaya / sUcIbhedya aMdhakAra / saghana jhAr3iyAM / DarAvanA vana / itane meM hI jisa vRkSa ke nIce bibisAra soyA thA, usake koTara se eka kAlA bhujaMga nikalA / vaha maNidhara sarpa thaa| usane maNi eka ora rakhI / sArA sthala prakAzamaya ho gayA / bhujaMga ne eka AdamI ko sote hue dekhA / vaha nikaTa gayA aura usake aMgUThe ko DaMka mArakara anya zikAra kI khoja karane calA gyaa| ardha ghaTikA ke bAda vaha vahAM AyA aura maNi ko lekara calA gyaa| viSadhara kA viSa tIvra thaa| bibisAra mUcchita ho gayA, marA nhiiN| sUryodaya huaa| vana kA gastIdala udhara se gujarA / usane behoza mAnava ko uThA pAsa meM eka khaNDahara meM rakha diyaa| vaha padmAvatI devI kA mandira thaa| prAtaHkAla ke manda pavana kI taraMgoM se biMbisAra ko hoza aayaa| usane AMkheM malakara cAroM ora dekhaa| yaha dekhakara vaha avAk raha gayA ki usakA ghor3A bhI nahIM hai aura vaha sthAna bhI nahIM hai, jahAM vaha soyA thaa| ___usane sAmane dekhA / devI kI mUrti bahuta bhavya thii| aisA laga rahA thA mAno usa mUrti ke nirmAtA ne apanI sArI kalA usI meM uDela dI hai| biMbisAra ardha-ghaTikA taka usa mUrti ko ekaTaka nihAratA rahA / dRSTi kI ekagratA bar3hI aura vaha tadurUpa ho gyaa| usakA adhyavasAya viziSTa huaa| pratimA kI bhavyatA usake nayanoM meM samA gayI thii| padamAvatI devI kA varNa pIta thA / kurkuTa jAti kA sarpa usakA vAhana thA / usake cAra bhujAeM thii| bAyIM do bhujAoM meM kamala aura pAza the aura dAyIM do bhujAoM meM phala aura aMkuza the| yaha svarUpa biMbisAra ke mana ko bhA gyaa| usane ekAgra mana se padmAvatI kA dhyAna kiyaa| phira vINAvAdana meM tallIna ho gyaa| vINA kI madhura dhvani kI taraMgoM se sArA pradeza taraMgita ho utthaa| ardha ghaTikA bIta gyii| itane meM hI eka AvAja AyI / biMbisAra sthira baiThA thA, mana zAMta aura Page #161 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 152 alabelI AmrapAlI nizcala thaa| AvAja pracaNDa hotI gayI aura acAnaka vaha aMdhakAramaya mandira prakAza se bhara gyaa| devI apane mUla rUpa meM pragaTa huii| bibisAra ne AMkheM kholiiN| vaha uThA aura devI ko praNAma kara hAtha jor3akara baiTha gyaa| devI bolI-"vatsa ! maiM terI bhakti se prasanna huuN| tU mAMga / terI mAMga pUrI hogii|" "mAtA ! maiM rAha bhaTaka gayA huuN| maiM yAcanA karane nahIM aayaa| kucha ghaTanA ghaTI aura mere puNya ne mujhe yahAM lA paTakA / merA saubhAgya hai ki mujhe mAtA ke darzana he| merA janma dhanya huaa| mAtezvarI ! mujhe puruSArtha meM vizvAsa hai / dUsaroM ke sahAre palanA, maiMne nahIM sIkhA / para mAM ! tumhArA anAdara karanA nahIM caahtaa| mAMga kucha bhI nahIM hai| tumhArI prasannatA hI merI prasannatA hai| mAM ! tuma prasanna ho, prasanna rho|" __ "vatsa ! nahIM ! tU nahIM mAMgatA, terI icchA hai / maiM tujhe kucha dUMgI / tU mere yahAM se khAlI hAtha nahIM jA skegaa|" "jaisI, kRpA mAM!" devI ne use do guTikAeM dete hue kahA- 'ye do amUlya guTikAeM haiN| yaha lAla guTikA adRzyakAriNI hai| isako muMha meM rakhate hI vyakti adRzya ho jAtA hai| yaha nIlI guTikA viSApahAraka hai / kitanA hI tIvra viSa kyoM na ho, isa guTikA se vaha zAMta ho jAtA hai|" bibisAra kI AMkhoM se harSa ke AMsU nikala par3e aura usane bhAvavibhora mudrA meM mAM kA abhivAdana kiyaa| mAM padmAvatI adRzya ho gyii| vaha guTikAoM ko sAtha le Age bddh'aa| jAte-jAte use bar3I-bar3I aTrAlikAoM ke zikhara dIkha par3e / usakA mana Azvasta huaa| usake pairoM meM tejI A gyii| bhUkha tIvra thii| para mana zAMta thA / vaha cAroM ora dekhatA huA, nagara ke praveza-dvAra meM praviSTa huaa| idhara-udhara dekhA / koI manuSya nahIM milaa| Age bar3hA, para yaha kyA, kahIM koI mAnava nahIM hai / kyA yaha devanagarI hai yA rAkSasa nagarI? nagara kA nirmANa bhavya hai| bar3e-bar3e bAjAra, bar3I-bar3I dukAneM, caur3e rAste, para saba zUnya / nIrava ko cIratA huA vaha aura Age bddh'aa| vaha rAjabhavana taka pahuMca gyaa| vahAM bhI koI rakSaka nahIM thaa| vaha andara gyaa| usane jora se pukArA-"koI hai andara ?" ___koI uttara nahIM aayaa| usakA kutUhala bar3hA aura vaha rAjabhavana kI chaThI maMjila para pahuMca gyaa| vahAM usane dekhA ki eka kakSa ke bAhara sAMkala lagI huI hai| usake mana meM jijJAsA huI / usane sAMkala ko eka ora kiyaa| dvAra ko Page #162 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 153 kholanA cAhA, para vaha nahIM khulA / usane jora se dvAra para dhakkA lagAyA aura vaha khula gyaa| ___ are ! yaha kyA ? vaha kakSa ke bhItarI dRzya ko dekhakara cauMka par3A / usane dekhA-eka SoDazI kanyA eka vizAla paryaka para baiThI hai / usakI AMkheM muMdI huI haiN| usakI zArIrika avasthiti se aisA laga rahA thA ki vaha dhyAna meM lIna hai| _ bibisAra vahIM khar3A raha gyaa| vaha kucha bole, usase pUrva hI kanyA ne AMkheM kholI aura apane sAmane eka yuvaka ko dekhakara bhayabhIta ho gyii| usane socA, ho na ho, yahI rAkSasa mujhe Thagane ke lie rUpa-parivartana kara AyA hai| vaha bhaya se kAMpane lgii| usake muMha se eka zabda bhI nahIM nikalA / vaha mauna thii| bibisAra bolA- "subhage ! bhaya ko dUra kro| maiM bhakSaka nahIM rakSaka huuN| tuma merI jijJAsA ko zAMta kro| yaha kaisA janazUnya rAjabhavana ! yaha kaisI janavihIna nagarI ? yahAM bandI kanyAratna kaisI ?" kanyA kA mana zAMta huaa| vaha bolI-"priyadarzana ! Apa pahale Asana grahaNa kareM / maiM saMkSepa meM sArI bAta batA detI huuN| maiM rAjA kanakamaNi kI rAjakanyA huuN| merA mUla nAma rajanIgaMdhA hai| mere tIna bhAI-bahana haiM / bacapana meM maiM unake capeTA mAra detI thii| isalie merA pyAra kA nAma 'capeTA dIdI' ho gyaa| merA rUpa aura lAvaNya mere lie abhizApa bana gyaa| eka rAjA mere rUpa se AkRSTa ho, mere sAtha vivAha karanA cAhatA thaa| maiMne inakAra kiyaa| usane apanI paizAcika karatUtoM se sAre nagara-vAsiyoM ko bhayabhIta kara ddaalaa| ve sabhI ghara. bAra chor3akara bhAga ge| nagaravAsiyoM ke palAyana se ciMtita hokara mere pitAzrI ne apane mitra deva ko yAda kiyA / vaha aayaa| pitAzrI ne kahA-'devAnupriya, mujhe isa saMkaTa se ubaaro|' rAjan ! AkrAmaka rAjA ke pAsa mere se adhika zaktizAlI devoM kI zakti hai| yadi Apa apanI surakSA cAhate haiM to anyatra cale jaaeN| maiM eka sundara nagarI kA nirmANa kara detA hUM / vahAM usakI pahuca nahIM hogii|' ___ 'mere pitAzrI ne deva kI bAta mAna lii| usane isa nagara kA nirmANa kiyaa| hama saba vahAM sukha se raha rahe the| para eka bAra eka rAkSasa ne mere rUpa aura yauvana para mugdha hokara kahA-'kanye ! maiM tujhe mAnavIya sukhoM se Upara uThAkara daivika sukha pradAna karUMgA / tU mere sAtha vivAha kara le|' ___'duSTa ! maiM tujhe phUTI AMkha se bhI dekhanA nahIM caahtii| vivAha kI bAta karate tujhe lajjA nahIM AtI ? kahAM maiM aura kahAM tU ? kitanA bIbhatsa hai tU ? calA jA, merI AMkhoM ke sAmane mata raha / ' ___ "usane aTTahAsa kiyA aura mujhe mere kakSa se uThAkara apane nagara meM yahAM lA bandI banA diyaa| Page #163 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 alabelI AmrapAlI "usane kahA-maiM tujhe dasa dina kA samaya detA hai| isa avadhi meM tU socasamajhakara apanA nirNaya le / gyArahaveM dina maiM tere sAtha vivAha kara luuNgaa|" itanA kaha vaha kanyA rone lgii| vaha bolI-"vaha yahAM pratidina nizcita samaya para AtA hai aura mere sAmane apanA saMkalpa doharAtA hai aura kucha kSaNoM taka vaha dhyAna kara calA jAtA hai / Aja dasa dina pUre ho rahe haiM / kala vaha mere sAtha balAt vivAha karegA / maiM ciMtita hUM / pratidina namaskAra mahAmantra kA jApa karatI hUM aura isa duSTa ke caMgula se mukta hone kI bhAvanA karatI huuN|" biMbisAra bolA-"kanye ! tuma abhaya bano / kyA tuma usake kucha rahasya ko bhI jAnatI ho?" ____ "nahIM, maiM usa duSTa se bAta karanA bhI nahIM caahtii| jaba vaha mere samakSa AtA hai taba maiM AMkheM banda kara dhyAnastha ho jAtI huuN|" "subhage ! Aja eka kAma karanA / jaba vaha Ae taba tuma musakarAkara kahanA, 'vIravara ! kala maiM ApakI aauginI bana jaauuNgii| Apa parAkramI haiM, vIra haiN| para Apa to pUrA samaya bAhara hI bitAte haiM / pIche se koI dUsarA rAkSasa mujhe utpIr3ita karegA to'.? mujhe bhaya hai ki vaha tumheM mArakara mujhe uThA le jAegA taba merI kyA gati hogI?'.. Age bhI tuma bAta hI bAta meM yaha jAnane kA prayatna karanA ki usakI mauta kaise ho sakatI hai ? vaha prema meM aMdhA banA huA, tumheM saba kucha batA degA, phira maiM usako yamaloka pahuMcA duuNgaa|" / itane meM hI aTTahAsa sunAI diyaa| kanyA bolI- "duSTa A rahA hai| Apa zIghratA kareM, kahIM chupa jaaeN|" bibisAra ke pAsa adRzyakAriNI guTikA thii| usane guTikA ko muha meM liyA aura adRzya ho gyaa| rAkSasa ne Ate hI kahA-"kahAM hai vaha duSTa ! mujhe manuSya kI gaMdha A rahI kanyA bolI- "kaisI bAteM karate haiM / Apake rahate yahAM manuSya ! manuSya to kyA, pakSI bhI nahIM A sakatA / Apa yahAM baitthe| kala mere sAtha ApakA vivAha hogA / mujhe Aja prasannatA hai ki maiM isa bandIkhAne se chUTakara ApakI rAnI bnuuNgii| para yadi koI dUsarA rAkSasa..." bIca meM hI vaha bola uThA-"kauna hotA hai dUsarA rAkSasa ! merI zakti apAra hai / mujhe koI jIta nahIM sktaa| mujhe koI mAra nahIM sktaa|" ___ "parantu yahAM koI amara to nahIM rahatA / maranA sabako par3atA hai / " kanyA ne khaa| "bholI ho tuma / mere para kisI dUsare ke zastra kA asara nahIM hotaa| sAre zastra bekAra haiM / merA khaDga hI merI mauta kara sakatA hai / maiM ise kabhI apane se Page #164 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 155 alaga nahIM rakhatA / tU dekhatI hai, yaha sadA mere hAtha meM hI rahatA hai| kevala dhyAna kAla meM kucha kSaNoM ke lie maiM ise alaga rakhatA huuN| sote samaya bhI yaha mere sirahAne hI rakhA rahatA hai|" ___ "Apa mahAna haiN| kala kA muhUrta Talane na pAe / sUryodaya se cAra ghaTikA ke pazcAt vivAha kA muhUrta hai| Apa dhyAna rakheM / Apa vidyA kI ArAdhanA usase pUrva hI kara leN|" kanyA ne mIThI vANI meM khaa| ___ "oha ! yaha kaisA parivartana / jo kanyA mujhe AMkha kI kirakirI samajhatI thI, vaha Aja merI patnI banane meM apanA saubhAgya mAnatI hai|" rAkSasa ne mana hI mana socA aura adRzya hokara calA gyaa| usake cale jAne para biMbisAra ne adRzya guTikA ko muMha se nikAlA aura kanyA se kahA-"rAjakumArI ! aba tuma nizcinta raho / maiMne sArI bAteM suna lI haiN| kala rAkSasa kA antima dina hai|" rAjakumArI bahuta prasanna huii| biMbisAra khaNDahara nagara ko dekhane calA gyaa| dUsare din| nizcita samaya para rAkSasa vivAha kI sArI taiyArI kara vahAM A phuNcaa| usane rAjakumArI se kahA- "pANigrahaNa se pUrva maiM terA sparza nahIM kruuNgaa| ye le, bahumUlya ratnajaTita AbhUSaNa aura vastrAlaMkara / aba maiM apane iSTa kA smaraNa karatA hUM / tU bhI apane iSTa kA smaraNa kara le|" biMbisAra tayAra thA hI / vaha adRzya thaa| jyoM hI rAkSasa khaDga rakhakara dhyAna karane baiThA / bibisAra ne eka kSaNa kA bhI vilamba kie binA usa khaDga ko uThAkara usa rAkSasa kA sira dhar3a se alaga kara diyaa| eka bhayaMkara AvAja! usa rAkSasa kI nirjIva kAyA vRkSa kI TUTI zAkhA kI bhAMti dharatI para par3I thii| rAjakumArI Age bar3hI aura bibisAra ke caraNoM meM lur3haka gyii| usane vivAha kA prastAva rakhA, para biMbisAra ne use samajhA-bujhAkara, asvIkAra kara diyA aura usa rAjakumArI rajanIgaMdhA ko usake mAtA-pitA ke pAsa pahuMcA diyaa| 34. vAstavika paricaya bibisAra ko AmrapAlI se vidA hue pAMca dina ho gae the| vaha mana hI mana soca rahI thI, AkheTa khelanA jokhima bharA kArya hai| na jAne kisa ora gae haiM ! kAza, Page #165 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 156 alabelI AmrapAlI maiM unheM jAne kI svIkRti nahIM detii| merI svIkRti ke binA ve nahIM jAte, yaha mujhe pUrA vizvAsa hai / para aba kyA ho ? use apane varAha ke AkheTa kI smRti ho AyI / usa smRti mAtra se vaha sihara uThI / oha ! kaisA bhayaMkara thA vaha varAha ! maiM svayaM usake caMgula meM thI / mujhase mauta kA phAsalA kevala do hAtha kA / yadi usa samaya AcArya jayakIrti ne usa varAha ko dharAzAyI na kara diyA hotA, to aaj| cintana calatA rahA / smRti ke calacitra eka-eka ubhara rahe the| kabhI vaha kAMpa uThatI aura kabhI vaha prasanna ho jAtI / dUsare hI kSaNa usane socA, yadi maiM mRgayA ke lie usa samaya nahIM jAtI to AcArya jayakIrti kA paricaya kaise hotA ? kaise hotA yaha praNaya prasaMga ! kaise hotA svargIya sukha kA praNayana aura kaise hotA pratibimba kA nirmANa oha! Aja aba ve kahAM haiM ? sAta dina kA kaha gae the, Aja pAMca dina ho gae haiN| kyA kisI jaMgalI jAnavara ne ? nahIM, nahIM, ve mahAna dhanurdhara haiN| ve zabdavedhI vidyA se paripUrNa haiM / unhoMne usa dina varAha ke padacApa kI mandadhvani se sAthadhAna hokara usa dhvani kI dizA meM bANa chor3A ora vaha adRzya varAha mauta ke muMha meM calA gayA / calo, koI bAta nahIM / merA mana kaha rahA hai ki ve sakuzala parasoM lauTa AeMge / sagarbhA priyatamA AmrapAlI kA citta priyatama ke binA unmanA ho rahA thA / striyoM ke lie mAtRtva sahaja hotA hai, para usameM prasannatA aura Ananda banAe rakhanA priyatama ke binA nahIM hotA / sAtavAM dina / Aja AmrapAlI atyanta prasanna thI / usakI kAyA kA kaNa-kaNa Ananda se sarAbora ho rahA thA / usakA Anana tejasvI ho rahA thA aura AMkhoM kI camaka mAno do candramAoM kI pratIti karA rahI thI / usane mana hI mana socA, abhI-abhI priyatama AeMge aura maiM unheM mIThA upAlambha dUMgI aura taba ve " / aura usI samaya paricArikA mAdhvikA ne AmrapAlI ke kakSa meM praveza kiyA / AmrapAlI apane priyatama ke vicAroM meM khoyI huI thI / padacApa sunakara usake vicAroM kI zrRMkhalA ttuuttii| apane daravAje kI ora dekhA / mAdhvikA ne kahA - "devi ! mahArAja A ge| ve snAnAgAra meM gae haiM / abhI-abhI ve isa viziSTa kakSa meM aaeNge| jAte-jAte ve kaha gae haiM ki devI ko yadi kaSTa na ho to isa kakSa meM A jAe aura yadi na A sake to maiM vahIM calA AUMgA / Page #166 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 157 devI AmrapAlI kA hRdaya bAMsoM uchalane lagA / strI ke lie sarvasva hotA hai priyatama / usakA Agamana aura vaha bhI pratIkSA ke pazcAt jIvana meM vizeSa Ananda bhara detA hai | devI AmrapAlI Anandavibhora ho uThI / vaha avAk raha gayI / mAvikA ne kahA - "devi !... " "are, cala maiM vahIM AtI huuN|" * mAdhvikA ke sAtha AmrapAlI manda manda gati se bar3hI / gati manda thI, para mana tvarA bahuta thI / jaba AmrapAlI usa kakSa meM pahuMcI taba taka bibisAra nahA-dhokara A pahuMce I the / ve AmrapAlI ko dekhate hI Asana se uThe aura pUchA - "devi ! prasanna to ho ? kuzala-kSema to hai ?" AmrapAlI avAk thI / usakI AMkheM harSa ke AMsuoM se DabaDabA aayiiN| vaha Ate hI priyatama ke caraNoM meM lur3haka gayI aura AMsuoM ke motiyoM se unake caraNa pakhAre / bibasAra ne AmrapAlI ko hAthoM se uThAyA aura kahA - "priye ! jo vAdA kiyA thA usake anusAra A pahuMcA huuN|" "ab...|" AmrapAlI mauna thI / vaha apanA mastaka priyatama ke vakSasthala para TikA kara bolI - " Apako maiMne svecchA se mRgayA ke lie vidA dI thii| para maiM nahIM jAnatI thI ki viraha kI vyathA kitanI vikarAla hotI hai / mujhe yaha jJAta nahIM thA ki isa nAjuka avasthA meM priyatama hI apanI priyA ko Anandita rakha sakate haiM / khaira, aba maiM kabhI Apako yahAM se..." aura usI samaya vasantagRha ke prAMgaNa meM eka ratha Akara rukaa| usameM se siMha senApati utara rahe the / paricArikAoM ne unakA svAgata kiyA aura unheM AmrapAlI ke kakSa taka pahuMcA diyA / AmrapAlI dUra se gaNanAyaka ko Ate dekha apane Asana se uThI aura nikaTa Ate hI hAtha jor3akara bolI--: padhAro, ApakA svAgata hai / " " putri ! kuzala to hai na ?" "hAM, pitAzrI !" donoM kakSa meM gae / svarNa Asana para gaNanAyaka ko biThAkara AmrapAlI ne kahA - "bApU ! kyA AjJA hai ?" "putri ! kyA AcArya jayakIrti AkheTa se A gae ?" "pitAjI abhI-abhI Ae haiN| para janatA ke samakSa vINAvAdana karanA, yaha unake lie azakya hai / " Page #167 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 alabelI AmrapAlI " putri ! aise samartha vINAvAdaka ko sabhAkSobha hotA hI nahIM / aura isa gaNatantra ke gaNa kevala vINAvAdana hI sunanA nahIM cAhate. 19 "to ?" " ve yaha jAnanA cAhate haiM ki janapadakalyANI ne jise priyatama mAnA hai vaha puruSa kaisA hai ? vaha kitanA sundara aura AkarSaka hogA ? yaha tamannA svAbhAvika hai| tU merA hI udAharaNa le eka pitA ne apanI kanyA ke priyatama ko abhI taka dekhA hI nhiiN| koI mujhe pUche to maiM kyA javAba duuN|" AmrapAlI yaha saba sunakara cauMka uThIM / gaNanAyaka kucha pUche, usase pUrva hI biMbisAra usa kakSa meM A phuNce| priyatama ko usa kakSa meM Ate dekhate hI AmrapAlI kA Anana camaka-damaka se bhara gayA / biMbisAra ko dekhate hI siMha senApati kI AMkheM cAra ho gayIM / sundara, baliSTha, tejomaya aura yauvana kI UrmiyoM se bharA-pUrA zarIra / usane socA, yaha kauna hogA ? kyA AcArya jayakIrti ? nahIM, nahIM, vaha to brAhmaNa hai aura phira aisI kAyA brAhmaNa kI ho nahIM sakatI / fafasAra nikaTa AyA aura usane hAtha jor3akara gaNanAyaka kA abhivAdana kiyA / AmrapAlI apane mana meM ubhare bhaya ko lajjA ke AvaraNa se chupAtI huI bolI - "bApU ! Apa jisako yAda kara rahe the, ve..." siMhanAyaka ne vedhaka dRSTi se biMbisAra kI ora dekhakara kahA - "AcArya ! Apako dekhakara mere nayana tRpta ho gae. merI kanyA ne jIvana sAthI cunane meM apanI buddhi kA ucita niyojana kiyA hai / " bibisAra ne priyatamA kI ora dekhakara kahA - "mahApuruSa kA paricaya" Apa vaizAlI gaNatantra ke mahAnAyaka siMha senApati haiM "mere pitAtulya haiM / " AmrapAlI ne kahA / "maiM dhanya huA / " biMbisAra bolA / "AcArya ! ekAdha saptAha ke pazcAt janasabhA kA Ayojana hogaa| niyama aisA hai ki jaba gaNasabhA jur3atI hai taba pahale dina janapadakalyANI ke nRtya-saMgIta se kArya prArambha hotA hai| abhI AmrapAlI nRtya-saMgIta nahIM kara sakegI / isalie hama gaNasabhA kA prArambha Apake vINAvAdana se karanA cAhate haiM / " " ApakA kahanA ucita hai / para merI kaThinAI hai ki maiM janatA ke samakSa vINAvAdana kara nahIM sakatA / " jayakIrti ne kahA / .."" "parantu kalAkAra kabhI janatA ke samakSa Ane meM bhayabhIta nahIM hotA / Apa kalAkAra haiM, mAlavIya hai / " kahakara gaNanAyaka haMsa par3e / bibisAra ne mana-hI-mana socA - "isa mahApuruSa ke samajha spaSTatA ho jAe Page #168 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 159 to sadA ke lie nirbhayatA A jAegI aura phira luka-chipa kara rahane kI naubata nahIM aaegii|" vaha bolA-"gaNanAyaka jI ! ApakI bAta satya hai / kalAkAra ko kSobha nahIM hotA, para durbhAgya hai ki maiM na kalAkAra hUM, na AcArya hUM aura na mAlavIya huuN| maiM to mAtra vINAvAdaka huuN| kevala vINA kA premii|" ye zabda sunate hI AmrapAlI kA mana vajra-prahAra se Ahata-sA ho gyaa| usake Anana para bhaya aura AzaMkA kI rekhAeM ubhara aayiiN| siMha senApati avAk raha ge| unhoMne kahA- "AcArya ! Apa merA upahAsa to nahIM kara rahe haiM ? yahAM sarvatra yahI bAta pracArita hai ki Apa mAlava deza ke niSNAta AcArya haiN|" _ "mahAtman ! maiM Apa jaise suyogya aura pitA tulya vyakti ke samajha asatya kahanA nahIM caahtaa| maiMne devI AmrapAlI ko apanA chadmanAma se hI paricaya diyA thaa|" "priyatama...!" AmrapAlI Azcarya bhare svaroM meM bolii| biMbisAra ne AmrapAlI kI ora dekhakara kahA-"priye ! bhaya kA koI kAraNa nahIM hai / maiM na koI guptacara hUM aura na koI raajpuruss...|' biMbisAra kA vAkya pUrA ho, usase pUrva hI AmrapAlI kI paricArikA mAdhvikA khaMDa meM praviSTa hokara siMha senApati se bolI-"AcArya sunanda eka mahattvapUrva saMdeza lekara Ae haiM / ve ApakI pratIkSA kara rahe haiN|" siMha senApati vahAM se uThe, caranAyaka sunanda ke pAsa Akara pUchA-"kyoM sunanda ! akasmAt kaise AnA huA? kyA koI aghaTita ghaTita huA ?" "mahArAja ! vaMzAlI gaNatantra ko asahanIya jhaTakA lagA hai| hamAre dhanurdhara AcArya sudAma kI mRtyu ho gaI hai|" "oha !..kisane kahA ?" senApati ne puuchaa| "mahArAja ! maiM unakI prANahIna kAyA ko svayaM dekhakara AyA hUM / inakI mRtyu bhI padmaketu ke samAna hI huI hai|" "matalaba ! saMthAgAra ke upavana meN|" "nahIM, unhIM ke bhavana meM / " "Azcarya ! Azcarya ! calo hama calate haiN| itanA kahakara siMha senApati ne eka paricArikA ko bulAkara kahA- "devI ko kahanA ki maiM eka Avazyaka kArya ke lie jA rahA huuN| phira kabhI aauuNgaa|" itanA kahakara siMha senApati ratha meM baiTha ge| sunanda agrasara huaa| gaNanAyaka kA ratha gatimAna huaa| Page #169 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 alabelI AmrapAlI ___ kabhI-kabhI adhUrI bAta bIca meM raha jAtI hai| vINAvAdaka AcArya ke paricaya kI bAta adhUrI raha gyii| ____ sudAma kI mRtyu ke samakSa vaizAlI para bijalI gira pdd'ii| dUsare hI dina sArA gaNatantra duHkhI ho gyaa| sabhI ko yaha Azcarya ho rahA thA ki mRtyu kA koI kAraNa spaSTa rUpa se bAhara nahIM AyA' 'koI samajha nahIM pAyA ki mRtyu kaise huI ? siMha senApati aura caranAyaka sunanda ne isa mRtyu ke rahasya ko anAvRta karane kA bharasaka prayatna kiyA para mRtyu kA bheda vaisA kA vaisA ajJAta hI rhaa| mAtra itanA hI jJAta ho sakA thA ki rAtri meM dhanurbhara sudAma ne apane samasta dAsa-dAsiyoM ko anyatra bhejA thA aura Aja hI apane zayana-kakSa meM eka puSpazayyA kA nirmANa karAyA thA / usI puSpa-zayyA para dhanurdhara kA nirjIva zarIra milA thaa| vaha vahAM kaise marA? usake zarIra vastroM para maireya ke dAga lage the, to kyA kisI ne usa para maireya uDelA thA ? para dUsare kisI vyakti ke bhavana meM Ane ke cihna prApta nahIM the / samasyA ulajhatI jA rahI thii| sudAma kI mRtyu kI gutthI sulajhate cAra dina bIta gae aura pAMcaveM dina eka bhayaMkara ghaTanA aura ghaTita huii| vaizAlI kA mahAna rathapati vIrasena kA zava eka upavana meM prApta huaa| usakA azva eka vRkSa se baMdhA huA yaa| upavana meM eka yakSa mandira thaa| logoM kI yakSa para apAra zraddhA thii| ve mAnate the ki samasta vaizAlI kA saMrakSaNa isa yakSa dvArA hotA hai| rathapati vIrasena cAlIsa varSa kI umra kA thaa| usake bhavana meM usakI sAta patniyAM thiiN| phira bhI vaha eka bAra kAdaMbinI kI ora AkarSita huA aura anta meM prANa gaMvA baitthaa| eka samAna tIna vyaktiyoM kI eka hI prakAra kI mRtyu se sunanda ghabarA gyaa| rathapati vIrasena vaizAlI kI rathasenA kA kuzala nAyaka thaa| unake pAsa eka hajAra rathoM kI senA thI aura rathayuddha meM vaha bejor3a mAnA jAtA thaa| sudAma jaise mahAna dhanurdhara ke abhAva kA ghAva abhI harA hI thA ki usa para eka aura bhayaMkara AghAta lagA / vaizAlI kI zaktizAlI senA kA mahAna rathapati kAla-kalavita ho gyaa| __caranAyaka sunanda ne sUkSmatA se vIrasena ke zava kA nirIkSaNa kiyaa| usake zarIra para koI jaharIle prANI ke daMza kA cihna nahIM milA aura na koI viSapAna karAe jAne kI nizAnI hI milii| phira bhI mRtyu viSa se huI hai, yaha nizcita ho gyaa| Page #170 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 161 sabase AzcaryakArI bAta to yaha thI ki yakSa ke upavana meM vIrasena ke sAtha koI dUsarA AyA ho, aisA cihna bhI nahIM milaa| mRtyu kI rAtri ke antima prahara meM aneka bhavana ke dAsa-dAsiyoM ne unheM dekhA thaa| ve eka azva para baiThakara bAhara nikale the| kisI ko koI sUcanA nahIM dI thii| apanI eka atipriya patnI ko unhoMne itanA-sA kahA thA-"Aja sambhava hai ki maiM vilamba se AU / eka mitra ke AvAsa meM saMgIta kI baiThaka hai| usameM mujhe jAnA hai|" isake atirikta aura koI bAta jJAta nahIM ho sakI thii| vIrasena ke jitane mitra the, unase jJAta huA ki saMgIta kI aisI koI baiThaka thI hI nhiiN| ____ isa prakAra sunanda mRtyu kI samasyA ko sulajhA nahIM paayaa| vaha siMha senApati ke pAsa gyaa| ve bole-"sunanda ! tInoM vyaktiyoM kI mRtyu kA prakAra samAna hai| tInoM kI mRtyu viSa ke prabhAva se huI hai| tInoM kI mRtyu se hamAre rAjya kI apUraNIya kSati huI hai|" "hAM, mahArAja !" "sambhava hai, vaizAlI gaNatantra ke zatru kI yaha cAla ho, SaDyantra ho|" "parantu nagarI meM kisI zatru ke Agamana kI bAta cara-vibhAga ke pAsa nahIM pahuMcI hai|" sunanda ne khaa| senApati bolA-"magadha kA mahAmantrI bahuta cAlAka hai / sambhava hai usake guptacara isa nagara meM hoM / candra pradyota bhI aisI harakateM kara sakatA hai|" "magadha se koI anajAna vyakti yahAM Ae hoM, aisA nahIM lagatA / abhIabhI kAdaMbinI yahAM AI hai| maiMne usake yahAM pUrI jAMca-par3atAla kI hai, para mujhe koI zaMkAspada vyakti nahIM milA?" caranAyaka ne khaa| "kAdaMbinI meM itanA sAhasa nahIM ho sakatA, yaha spaSTa hai, aura vaha magadha kI nahIM, gAMdhAra kI hai|" "AcArya jayakIrti ..?" "maiM svayaM unase milA thaa| ve nirdoSa lagate haiM / abhI unakA pUrA paricaya prApta nahIM ho sakA hai| maiM Aja rAta ko punaH unase milane jaauuNgaa|" siMha senApati ne khaa| sandhyA kA smy| saptabhauma prAsAda dIpamAlikAoM se jagamagA utthaa| rAtri kA prathama prahara pUrA ho, usase pUrva hI gaNanAyaka kA ratha saptabhauma prAsAda ke vasantagRha ke prAMgaNa meM A phuNcaa| siMha senApati ke Agamana kI bAta sunakara AmrapAlI ke mana meM bhaya ubhara Page #171 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 alabelI AmrapAlI AyA / yadi biMbisAra apanA asalI paricaya de deMge to "vaha sihara utthii| vaha yahI cAhatI thI ki adhUrI bAta kA silasilA cale hI nhiiN| siMha senApati ne biMbisAra se bAta karate hue kahA-"AcArya ! hamAre vaizAlI gaNarAjya ke cAra stambha Dhaha par3e / unakI mRtyu ne eka samasyA paidA kara dI hai| una sabakI mRtyu viSa se huI hai| parantu abhI taka usakA pUrA rahasyodghATana nahIM ho pAyA hai|" vibisAra bolA- "isa viSaya kI pUrI jAnakArI ke lie Apa kisI viSa vaidya ko bulAeM / campA nagarI meM eka niSNAta viSa-vaidya rahate haiN...|" "hAM, gopAla svAmI nAma ke eka prasiddha viSa-vaidya haiM / maiMne unheM bulA bhejA "aba Apa apanI adhurI bAta Age bddh'aaeN|" gaNanAyaka ne khaa| biMbisAra bolA-"usa dina Apane merA paricaya pAnA cAhA aura Apane yaha kahA thA ki maiM mAlavIya nahIM haiN| Apane ThIka khaa| Apane kucha dina pUrva sunA hogA ki magadhezvara ne apane eka putra ko rAjAjJA kI rakSA ke lie nirvAsita kiyA thaa|" "hAM, maiMne sunA thA aura sAtha-sAtha yaha bhI sunA thA ki unhoMne apane priya putra zreNika ko nirvAsita kiyA hai|" "pUjyazrI ! maiM hI vaha badanasIba zreNika mahAbiMba vINA bajAtA huuN| isalie merA apara nAma hai-bibisAra / " zreNika ne khaa| ___"oha ! Apa haiM magadha ke yuvarAja zreNika biMbisAra / " Azcarya bharI dRSTi se gaNanAyaka ne use dekhA aura Asana se uTha khar3e hue| biMbisAra bhI Asana se uThA aura usane gaNanAyaka ke caraNoM kA sparza kiyA taba gaNanAyaka ne usake sira para hAtha rakha kara AmrapAlI se kahA"putri ! tU bhAgyavatI hai|" siMha senApati paricaya prApta kara vahAM se apane ghara kI ora A ge| unakA mana vicAroM se Andolita ho utthaa| 35. vaizAlI meM halacala gaNanAyaka siMha senApati ne aSTakula ke pratinidhiyoM aura viziSTa rAjapuruSoM ke samakSa AcArya jayakIrti ke chadmaveza kA paricaya dete hue kahA-"ve dikhane meM nirdoSa aura vinayI lagate haiN| unase bAtacIta karane para yaha pratIta hotA hai ki unheM kAmakAja ke sAtha kucha bhI lenA-denA nahIM hai| kintu abhI-abhI vaizAlI meM jo mRtyu-lIlA huI hai, use dekhate hue kaI zaMkAeM ubhara AtI haiN|" kumAra zIlabhadra ne kahA-"cAra puruSa sadA nirdoSa-se pratIta hote haiM / yaha Page #172 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 163 bhI guptacarI kA eka gura hai| rahasyamaya mRtyu kA kAraNa kucha bhI ho kintu gaNatantra kI janapadakalyANI eka zatrurAjya ke yuvarAja kI aMkazAyinI bane, yaha kisI bhI dRSTi se ucita nahIM kahA jA sktaa| hamAre gaurava ke lie yaha prasaMga atyanta lAMchana rUpa hai|" ___ aSTakula ke eka viziSTa mahArAja naMdIvardhana ne zIlabhadra ke kathana kA samarthana karate hue kahA-"yaha prazna aisA hai ki janapadakalyANI ko yahAM bulAkara samajhAnA cAhie jisase rAI parvata na bane athavA kisI prakAra kA saMgharSa na ho| siMha senApati bolA-"devI AmrapAlI sagarbhA haiM / unako bhI yaha paricaya abhI kucha hI dina pUrva milA hai| maiM unase milakara isa viSaya kA nicor3a nikAlUMgA / parantu rahasyamaya mRtyu ke pIche koI SaDyantra ho aura usameM zreNika biMbisAra kA hAtha ho to...|" bIca meM hI mahAbalAdhikRta bole-"to vaizAlI kI dharatI para sthita saptabhUmi prAsAda kI dIvAreM biMbisAra ke rakta se raMga jAeMgI aura biMbisAra kA mastaka saptabhUmi prAsAda kI eka zobhA vastu hogaa|" sabhA visarjita kara gaNanAyaka siMha senApati ne AmrapAlI ko eka saMdeza bhejA ki rAtri ke prathama prahara ke pazcAt ve eka mahattvapUrNa vicAra karane ke lie saptabhUmi prAsAda meM aaeNge| kintu isa sandeza ke milane ke pUrva hI AcArya jayakIrti chadmavezI zatru haiN| yaha bAta sampUrNa nagarI meM phaila gayI, kyoMki jo bAta cAra kAnoM se Age bar3ha jAtI hai, vaha zIghra hI sarvatra prasArita ho jAtI hai| kisI bhI vastu ke prati ghRNA paidA karanA sahaja sarala hotA hai, para mamatA, mAnavatA aura saMvedanA prakaTa karanA bahuta kaThina hotA hai| AmrapAlI ko gaNanAyaka kA saMdeza prApta ho gayA / usane apane priyatama biMbisAra se kahA-"priya ! nagara meM yahI carcA ho rahI hai ki Apa chadmavezI zatra haiM / abhI-abhI dhanaMjaya nagara-bhramaNa kara AyA hai| yadi Apa apanA paricaya nahIM dete to 'merI isa sthiti meM ApakA viyoga hogA to|" bIca meM hI biMbisAra ne AmrapAlI ke kaMdhe para hAtha rakhate hue kahA"priye ! cintA kI koI bAta nahIM hai| hamArA milana kisI se khaMDita nahIM hogaa|" ____ AmrapAlI mauna rahI aura priyatama ke vakSasthala para mastaka TikA kara khar3I ho gyii| bibisAra socatA rahA ki nArI kevala rUpa aura saundarya se hI mahAna nahIM hotI, vaha zraddhA aura samarpaNa se mahAn hotI hai / Page #173 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 164 alabelI AmrapAlI idhara AmrapAlI isa prakAra mAnasika ulajhana kA anubhava kara rahI thI aura udhara kAdaMbinI ke bhavana meM bhI eka bAta carcita ho rahI thI / bhavana kA vRddha prabandhaka, jo magadha ke mahAmantrI kA apanA vyakti thA, vaha kAdaMbinI ke sAtha khAsa khaMDa meM baiThA thA aura usase eka bAta kI carcA kara rahA thA / vRddha prabandhaka yaha nahIM jAnatA thA ki kAdaMbinI svayaM eka viSa kanyA hai... vaha mAtra itanA hI jAnatA thA ki devI aise viSa kA prayoga karane meM nipuNa haiM, jisa viSa kI pahacAna koI nahIM kara sakatA aura isIlie mahAmantrI ne isako yahAM niyojita kiyA hai| usane kAdaMbinI se kahA - " devi ! vaizAlI kI vicitra paristhiti bana gaI hai| aba hameM kucha dina mauna hI rahanA hogA / " " ApakI bAta sahI hai / maiMne abhI eka bAta sunI hai ki aMgadeza ke prakhyAta viSazAstrI AcArya gopAlasvAmI ko yahAM bulavAyA gayA hai|" "hAM, maiMne bhI yaha bAta sunI hai| ve yahAM raheM taba taka hameM sAvadhAna rahanA hogA. unake yahAM rahate kisI kI mRtyu hogI to parIkSaNa karane para sambhava hai, viSa kI pahacAna ho jAe / " "ThIka hai "vaidya viSa kI pahacAna kara sakatA hai, para vaha viSadAtA kI pahacAna nahIM kara sktaa| hameM isa prakAra ghabarAne kI AvazyakatA nahIM hai / mahAmantrI kI sUcanA ke anusAra koI zikAra mila jAe to hameM chor3anA nahIM hai, kyoMki hameM zIghra hI apanA kArya pUrA kara vaizAlI se prasthAna kara denA hai / " kAdaMbinI ne musakarAkara kahA - "cAcA ! vaizAlI kA cara-vibhAga kitanA hI catura kyoM na ho, vaha kucha bhI patA nahIM lagA paaegaa| zikArI sadA nayeupAyoM se zikAra karanA jAnatA hai| use nayA mArga svataH mila jAtA hai / Apa dekhate raheM. kala eka bhavya zikAra svataH calakara yahAM AegA / vaha vaizAlI ke yuvakoM kA netA hai, gaNatantra ke eka rAjakula kA kumAra hai aura gaNasabhA kA varcasvI sadasya hai / " "vaha kauna hai ?" "vaha hai kumAra zIlabhadra !" kAdaMbinI ne haMsate-haMsate kahA / vRddha prabaMdhaka Azcarya kI dRSTi se kAdaMbinI kI ora dekhane lagA / kAbinI bolI - "isa prakAra yadi zikAra sahaja prApta hotA ho to usakA svAgata karanA hI cAhie, kyoMki vipatti Ane se pUrva hI kArya saMpanna kara calate bananA hI zreyaskara hotA hai / AcArya gopAlasvAlI AeMge to maiM svayaM unase milane jaauuNgii|" " Apa ?" Page #174 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 165 "hAM, kyA maiM viSazAstra meM niSNAta nahIM hUM ? AcArya ke sAtha carcA kruuNgii|" haMsate-haMsate kAdaMbinI ne kahA / "parantu...?" "bhaya kA koI kAraNa nahIM hai, cAcA ! gopAlasvAmI eka vaidya haiM, deva nahIM / " kAdaMbinI ne kahA / "phira sAvadhAnI baratane vAlA sadA sukhI hotA hai / ekAdha saptAha taka dhairya rakhA jA sake to uttama hai / " vRddha prabaMdhaka ne samatApUrvaka kahA / "acchA, parantu kala AnevAle atithi kA to svAgata karanA hI hogA, kyoMki maiMne usako AmaMtrita kara diyA hai / " vRddha prabaMdhaka kucha nahIM bolA. vaha soca meM par3a gyaa| do kSaNoM ke bAda usane prazna kiyA- "sthAna kauna-sA hogA ?" "abhI to sthAna kA nizcaya nahIM kiyA hai parantu eka sundara vicAra ubharA hai / kala maiM AnevAle mAnanIya atithi ke sAtha jala-vihAra karane jAUMgI / " vRddha prabaMdhaka avAk bana gayA / vaha AzcaryabharI najaroM se kAdaMbinI kI ora dekhakara socane lagA, mahAmaMtrI ne jisa para itanA vizvAsa kiyA hai, itanI bhArI jimmevArI dI hai, vaha bhale hI avasthA meM choTI ho, parantu gajaba kI buddhimatI hai / vaizAlI ke pAsa bahanevAlI nadI jala-vihAra ke lie upayukta hai / parantu vahAM se akele yahAM bhavana taka AnA jokhima bharA kArya hai / yaha vicAra Ate hI prabaMdhaka ne pUchA - "devi ! itanI dUrI se bhavana taka AnA to...|" bIca meM hI kAdaMbinI ne kahA- "apanA jo catura azva hai, vaha mujhe saMbhAla legA / Apa pUrNa rUpa se nizcinta rheN| maiM aisI yojanA banAUMgI ki kisI ko saMzaya bhI nahIM hone pAegA aura caranAyaka ko SaDyantra kI bhanaka bhI nahIM milegI / " vRddha prabaMdhaka ne uThate-uThate kahA - " devI ! vAstava meM hI ApakI buddhi aura dRSTi meM apUrva teja hai, sUjhabUjha hai / " vRddha prabaMdhaka calA gayA / rAtri kA prathama prahara cala rahA thaa| siMha senApati apane ratha para ArUr3ha hokara saptabhUmi prAsAda kI ora prasthita ho gayA / 1 parantu ve vahAM pahuMce, usase pUrva hI saptabhIma prAsAda ke pAsa lagabhaga Der3ha hajAra se adhika yuvaka ekatrita hokara dhUma macA rahe the / ve nAre lagA rahe the"vaizAlI ke zatru ko bAhara nikaalo|"" magadha ke dasyu ko dikhAo / " "chadmavezI ko chupAo mata, prakaTa kro...|" Page #175 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 166 alabelI AmrapAlI unake nAroM meM roSa thaa| cAroM ora unakI AvAja spaSTa sunAI de rahI thI / siMha senApati yaha dekhakara vismaya se bhara ge| unhoMne socA, jo bAta abhI maryAdA meM thI, vaha isa prakAra prasArita kaise ho gaI ! unhoMne yuvakoM ko samajhAyA aura unako AzvAsana diyA ki saptabhUmi prAsAda meM yadi vaizAlI kA zatru chupA hogA aura vaizAlI ke amaMgala kA SaDyaMtra karatA hogA to Apa nizcita mAneM ki ghaTikA ke chaThe bhAga meM usakA mastaka vaizAlI kI vIrabhUmi para lur3haka jAegA / maiM isa viSaya meM pUrI jAMca karane kA vAdA karatA huuN|" bhIr3a titara-bitara ho gaI / siMha senApati kA ratha saptabhUmi prAsAda meM praviSTa huA / bibisAra aura AmrapAlI ne bhAvabharA svAgata kiyA / abhI kucha hI samaya pUrva vaizAlI ke yuvakoM ne saptabhUmi prAsAda ke bAhara jo dhUma macAI thI, aura janapadakalyANI ke gaurava para jo dhUla DAlI thI, usase AmrapAlI roSa se labAlaba bhara gaI / aMtara kA roSa nayana aura vadana se bAhara prakaTa hotA hI hai / AmrapAlI kA sadAbahAra Anana bhI Aja roSa ke kAraNa lAla ho rahA thA aura AMkhoM meM mAno bijalI kar3aka rahI thI / gaNanAyaka ne kahA - 'putri ! bApU ko kSamA karanA / mujhe tumhAre AnaMda ke bIca AnA par3a rahA hai| para kyA karUM? mujhe apanA kartavya nibhAnA hotA hai / " AmrapAlI bolI - " bApU ! Apa svayaM A gae, yaha acchA hI huA, anyathA maiM aatii|" "kyoM ?" " janapadakalyANI ke sar3e-gale pada gaurava ko pheMka dene...|" gaNanAyaka ye zabda sunakara avAk raha ge| do kSaNa mauna rahakara bole"kyoM beTI ? terA kathana mujhe..|" .. "gaNataMtra kI niyamAvalI to Apa jAnate hI haiM janapadakalyANI kA apamAna koI choTI bAta nahIM hai koI bhI vaMzAlika janapadakalyANI ke gaurava para dhUla nahIM DAla sakatA / " ""huA kyA hai ?" "Apane svayaM abhI-abhI dekhA hai / vaizAlI ke yuvakoM ne yahAM Akara kyAkyA nahIM kiyA ? ve aisA kyoM kara rahe the ? merA gunAha kyA thA ? mujhe adhikAra prApta hai ki maiM apane jIvana ko svataMtra rUpa se jIUM, to phira usake bIca koI kyoM bAdhaka banatA hai ?... phira bhI vaizAlikoM ne ? "pUjyazrI ! maiM Apase pUchanA cAhatI hUM jisa dina vaizAlI ke yuvakoM kI Page #176 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 167 ekatA ke lie maiMne sAre aramAnoM ko dhUla meM milA diyA thA, usa samaya gaNasabhA ke bIca Apane kyA-kyA vacana nahIM die the ? mere pada-gaurava kA citrAMkana kitane nayanaraMjaka raMgoM se kiyA gayA thaa| aura Aja vaizAlI ke navajavAna janapadakalyANI ko nagaranArI yA vAravadhu mAnate haiM ? ve kyA mujhe apanI kAmavAsanA kI pUrti kA sAdhana mAnate haiM ? maiM yaha saba kyoM sahana karUM !" AmrapAlI ne khaa| priyatamA ke ye zabda sunakara biMbisAra avAka raha gyaa| gaNanAyaka to AmrapAlI ko biMbisAra se nivRtta hone ke lie samajhAne Ae the, para AmrapAlI ne eka nayA prazna upasthita kara ddaalaa| do-cAra kSaNa mauna rahakara gaNanAyaka bole-"beTI! bhIr3a meM sadA gaDariyA pravAha hotI hai| logoM kA yaha svarUpa Aja kA nahIM, sadA-sadA kA rahA hai| logoM kA roSa tere para nahIM, pr|" "para kyA ?" "putri ! Aja jo mRtyu kA silasilA cala rahA hai, usameM virodhI rAjya kA hAtha hai, aisA logoM ko mAnanA par3a rahA hai / aura Aja yuvraaj|" ___ "pUjyazrI ! janapadakalyANI vaizAlI gaNataMtra kI rakSA ke lie pratijJAbaddha hai| usane maMgalapuSkaraNI meM snAna kiyA hai / usane samagra vaizAlI kA vizvAsa prApta kiyA hai / aisI janapadakalyANI vaizAlI kA vinAza cAhe yA kare, yaha bAta gale nahIM utrtii| vaha apane yahAM SaDyaMtrakArI ko Azraya de, yaha kaise ho sakatA gaNanAyaka bole-"mujhe saMzaya nahIM hai, kintu gaNasabhA ke anyAnya sadasyoM ko saMzaya hai aura ve bivisAra ko isa SaDyaMtra kA nAyaka mAnate haiN|" "Apa kyA mAnate haiM ?" "yadi maiM inheM SaDyaMtrakArI mAnatA to yahAM AtA hI nhiiN| paraMtu mahAbalAdhikRta Adi ucca padastha sabhI vyakti biMbisAra ke prati saMzayazIla haiM, isalie putri !..." gaNanAyaka kahate-kahate ruka gyaa| "Age kaheM, AjJA deM, mArga sujhAeM, hicakeM nhiiN|" AmrapAlI ne khaa| biMbisAra sArI bAteM dhyAna se suna rahA thaa| "yadi mere para saMzaya hai to kyA Apa yahI mArga batAeMge ki maiM vaizAlI chor3a kara calA jAUM?" biMbisAra ne khaa| "Apane merA mana par3ha liyaa|" kahakara siMhanAyaka haMsa pdd'e| "kintu aisA honA azakya hai| anyAya aura asatya ko sahanA mere lie zakya nahIM hai / mere svAmI kisI bhI prakAra se isa SaDyaMtra meM zAmila nahIM haiN|" AmrapAlI ne roSa bhare svaroM meM khaa| "pAlI ! tuma nahIM jaantii| yuvarAja kI anupasthiti meM bhI yadi koI mRtyu Page #177 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 168 alabelI AmrapAlI kI ghaTanAeM hoMgI to logoM kA saMzaya kAphUra ho jaaegaa| phira unake yahAM Ane meM koI bAdhA nahIM hogii| yaha eka vyAvahArika samAdhAna hai samasyA kaa|" gaNanAyaka bole| priyatama kA viyoga! "nahIM, nahIM, eka kSaNa ke lie bhI saha nahIM skuuNgii| citta kI prasannatA yadi lupta ho jAtI hai to phira jIvana hI kyA ?...phira bhI bApU ! maiM isa viSaya meM vicAra karUMgI aura kala hI meM apanA nirNaya batA duuNgii|" AmrapAlI ne khaa| siMhanAyaka vahAM se vidA ho ge| dUsare din| AmrapAlI ne prAtaH hote-hote apanI paricArikA mAdhvikA ke sAtha eka saMdeza gaNanAyaka ko bheja diyaa| gaNanAyaka usa samaya pUjAgRha meM jAne vAle hI the ki dAsI ne vaha saMdeza kA patra unake hAtha meM de diyaa| usameM likhA thA'mere priyatama saMpUrNa rUpa se nirdoSa haiN| nirdoSa ko doSI kI AzaMkA se kucha samaya ke lie bhI dUra karanA, yaha merA aura unakA-donoM kA apamAna hai| kevala anumAna ke AdhAra para kisI ko doSI mAnakara usako aparAdha ke kaTaghare meM khar3A karanA mahAn anyAya hai| isalie maiM apane priyatama kA tyAga kabhI nahIM kara skeNgii| yaha mujhe prApta adhikAra hai / isakA maiM Aja prayoga karatI huuN|' AmrapAlI kA saMdeza par3hakara gaNanAyaka citita ho ge| unhoMne samasyA ke samAdhAna ke lie Aja rAtri meM apane hI bhavana meM eka goSThI kA Ayojana kiyaa| usameM aSTakula ke agraNIya vyaktiyoM tathA mahAbalAdhikRta, caranAyaka, kumAra zIlabhadra Adi ko pRthak-pRthak nimaMtraNa bhI bheja die / kumAra zIlabhadra to Aja rAtri meM kAdaMbinI se milane jAne vAlA thaa| Aja madhyAhna ke pazcAt kAdaMbinI ke sAtha naiza-bhramaNa kI yojanA banAne vAlA thaa| paraMtu siMha senApati ke nimaMtraNa ke kAraNa use kAdaMbinI se milane kA dina badalanA pdd'aa| usane kAdaMbinI ko kahalA diyA-"Aja mahattvapUrNa kArya ke lie rukanA par3A hai| kala milana hogaa|" kAdaMbinI kA yaha zikAra Aja chiTaka gyaa| paraMtu isa saMdeza se kAdaMbinI kA citta tanika bhI vicalita nahIM huaa| vaha jAnatI thI ki rUpa aura yauvana kA pyAsA rUpa aura yauvana kI dhadhakatI jvAlA meM Aja nahIM to kala avazya hI jalakara bhasma ho jaaegaa| ___ aSTakula ke gaNamAnya vyakti siMha senApati ke yahAM ekatrita hue aura usI viSaya para gaMbhIra carcAeM cliiN| sabhI kA eka hI abhiprAya thA ki jaba taka mUla Page #178 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 166 SaDyaMtrakArI kA patA na cale taba taka saMdehAspada vyakti biMbisAra ke viSaya meM kucha na kucha socanA hI pdd'egaa| aura janatA ke roSa ko zAMta karanA hogaa| siMha senApati AmrapAlI se milane punaH saptabhUmi prAsAda meM ge| unhoMne bibisAra aura AmrapAlI se aneka prakAra se vicAra-vimarza kiyA / bAta hI bAta meM biMbisAra bole- "pUjyazrI ! Apa mujhe apane bhavana meM najarabaMda kara rkheN| phira Apa sahI doSI kI khoja kreN|" ___ "nirdoSa ko kArAgAra kA baMdI nahIM banAyA jA sakatA nirdoSa ko kisI bhI prakAra kI yAtanA nahIM dI jA sktii| yadi aisA hotA hai to nyAya devatA kA hRdaya phaTa jaaegaa|" AmrapAlI ne kahA / ___ gaNanAyaka ne kahA-"pAlI ! tuma jo bAta kahatI ho vaha saca hai parantu isase bhI bar3I hAni yaha ho sakatI hai ki magadha ke yuvarAja ko najarabaMda kiyA gayA hai, unheM kArAvAsa meM rakhA gayA hai / yaha bAta chipI nahIM raha sktii| jaba yaha bAta rAjagRha meM jAegI to akAraNa hI yuddha kI pRSThabhUmi taiyAra ho jaaegii| isalie maiMne jo upAya batAyA hai ki yuvarAja ko abhI yahAM nahIM rahanA cAhie, yaha uttama mArga hai|" ___ gaNanAyaka ne aura bhI aneka prakAra se AmrapAlI ko samajhAyA aura dUsare dina para bAta chor3akara cale ge| dUsare dina / AmrapAlI aura bibisAra-donoM ne usI carcA ko vividha pahaluoM se carcita kiyA aura aMta meM eka nirNaya para phuNce| ___AmrapAlI ne mAvikA ke sAtha eka saMdeza gaNanAyaka ke pAsa bhejaa| usameM likhA thA--'vaMzAlI ke kalyANa kA saMrakSaNa merA prathama kartavya hai| isI ko kriyAnvita karane ke lie maiM Apa dvArA nirdiSTa madhyama mArga kA avalaMbana lekara apane prANapriya priyatama ko kucha dinoM ke lie vaizAlI se bAhara bheja rahI huuN| kintu ve atyaMta nirdoSa haiN| yaha bAta Apako mUla doSI ko pakar3a kara siddha karanI hogii|' jaba yaha saMdeza siMha senApati ko milA taba ve atyaMta AnaMdita hue| unhoMne pratyuttara meM eka patra likhA-'pAlI ! sacamuca tumane udAratA aura buddhimattA kA paricaya diyA hai / maiM tumheM vizvAsa dilAtA hUM ki aba maiM nizcintatA se sahI aparAdhI kI khoja kara lNgaa| merA aMtarmana unheM kabhI doSI mAnane ke lie taiyAra nahIM hai / tuma ekAdha saptAha meM hI unheM anyatra vidA kara denaa| unakA prasthAna atyanta gupta rahe, yaha dhyAna rakhanA hai / Aja gaNasabhA meM viziSTa sadasya ekatrita hoMge, usa samaya maiM anya koI bhI carcA na karate hue gaNataMtra ke gaurava ke lie Page #179 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 170 alabelI AmrapAlI tumane jo tyAga aura balidAna kiyA hai, usI ko ubhAra kara rkhegaa| tumhAre prati mere mana meM jo mAna aura zraddhA thI vaha isa ghaTanA se sahasragunA bar3hI hai|' mAvikA ne gaNanAyaka kA patra AmrapAlI ko diyaa| AmrapAlI aura biMbisAra ne vaha patra par3hA / bibisAra bolA-"priye ! tere tyAga kA yaha yazogAna bana jaaegaa|" AmrapAlI kI AMkhoM se AMsU Tapaka pdd'e| vaha sakaruNa svara meM bolI"tyAga kA yazogAna ! logoM ko kyA patA ki saMsAra ke sAre yazogAna aramAnoM kI rAkha para hI likhe jAte haiN|" 36. zIlabhadra kI IrSyA rAtri kA prathama prahara samApta ho, usase pUrva hI aSTakula ke gaNazreSTha aura AgevAn vyakti eka bAra aura gaNanAyaka siMha ke bhavana para ekatrita ho ge| siMha senApati ne sabakA yathAyogya svAgata kiyA aura apane bhavana ke eka vizAla khaMDa meM sabako bitthaayaa| grISma Rtu kA uttarakAla cala rahA thaa| USmA kA vAtAvaraNa thA / para gaNanAyaka ke khaMDa meM vAtAyana ke dvArA patana kA nirgamanaAgamana ho rahA thaa| khaMDa kucha zItala ho rahA thaa| sabake anta meM kumAra zIlabhadra AyA aura gaNanAyaka tathA anyAnya gaNa sadasyoM ko praNAma kara apane lie nirdhArita Asana para baiTha gyaa| gaNanAyaka ne kahA-"aba carcA prAraMbha kI jaae|" kumAra zIlabhadra bolA-''mahArAja ! Aja sabase mahattva kI carcA hai magadha ke yuvarAja kA. maiMne Aja nagaravAsiyoM se jo sunA hai usase lagatA hai ki isa prazna kA samAdhAna zIghra hI nahIM nikAlA gayA to saMbhava hai janapadakalyANI ke gaurava kI paravAha kie binA hI loga saptabhUmi prAsAda para AkramaNa kara deN|" gaNanAyaka ne kahA- "kumAra ! ApakA kathana yathArtha hai| maiM kala hI AmrapAlI aura biMbisAra se milA thaa| maiMne unake sAtha vividha prakAra se carcAeM kI haiM / maiMne apanI dRSTi se yuvarAja ko parakhA hai, parIkSA kI hai / mujhe yaha vizvAsa ho gayA ki bibisAra isa SaDyaMtra se pare haiN| aura ve isase sarvathA ajAna haiN| yuvarAja kahate haiM ki ve kabhI saptabhUmi prAsAda se bAhara nahIM nikale aura na koI bAhara kA AdamI unase milane AyA hai| bibisAra ke isa kathana kA samarthana AmrapAlI karatI hai / vaizAlI ke rAjapuruSoM kI mauta kA gupta cakra cala rahA hai| isameM yuvarAja sarvathA lipta nahIM haiN| mujhe isakA pUrA vizvAsa hai|" zIlabhadra ne tatkAla Aveza meM kahA-"zrIman ! Apane biMbisAra ko sarvathA nirdoSa mAnA hai| isakA pramANa kyA hai ?" gaNanAyaka bole-"kumArazrI ! anubhava sabase bar3A pramANa hotA hai| doSI Page #180 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 171 vyakti kA ceharA svayaM usake duSTa kRtya kI malaka de jAtA hai| vaha kitanA hI cAlAka kyoM na ho, kitanI hI nipuNatA se vaha cAlAkI kyoM na kare, vaha apanI cAlAkI ke jAla meM phaMsa jAtA hai| "dUsarI bAta hai ki AmrapAlI vaizAlI ke kalyANa kI pratijJA le cukI hai| vaha apane priyatama ko nirdoSa mAnatI hai / vaha kahatI hai-maiM vaizAlI ke zatru ko kabhI Azraya nahIM de sktii| phira bhI yadi puSTa pramANoM se yaha pramANita kiyA jAe ki yuvarAja biMbisAra isa SaDyaMtra ke mukhiyA haiM to maiM svayaM unheM saMthAgAra ke vadhastaMbha para le AUMgI aura maiM kabhI unake vadha kA pratirodha nahIM kruuNgii| ye kitane vajanadAra zabda haiN| maiMne biMbisAra se pUchA-unhoMne mukta mana se kahA thaa| jaba taka yathArtha gunahagAra na pakar3A jAe taba taka Apa mujhe kArAgAra meM DAla deN| kintu kumArazrI ! mujhe unakA yaha anurodha ucita nahIM lgaa|" ___ "kyoM?" yuvarAja ko kArAgAra meM DAla hI denA caahie|" mahAbalAdhikRta ne khaa| tatkAla siMhanAyaka bole-"kisa AdhAra para hama unheM kArAvAsa meM ddaaleN| SaDyaMtra se biMbisAra jur3e hue haiM, yaha hama abhI pramANita nahIM kara sake haiM / bibisAra magadha ke yuvarAja hone ke sAtha-sAtha janapadakalyANI AmrapAlI ke priyatama bhI haiN| una para kevala AzaMkA se doSa mar3hanA, kahAM taka ucita ho sakatA hai| aura yuvarAja ko kArAvAsa meM DAlane kA pariNAma kyA hogA, kyA Apane kabhI isakI kalpanA kI hai ?" sabhI avAk hokara siMhanAyaka kI ora dekhane lge| mahArAja naMdIvardhana ne kahA-"usakA pariNAma atyanta duHkhada hogA / pahalI bAta to yaha hogI ki nirdoSa ko daNDita na karane kI apanI nyAyanIti kalaMkita ho jAegI aura dUsarI ora magadhezvara ko vaizAlI se yuddha karane kA bahAnA mila jAegA''isalie senApati mahodaya ! hameM biMbisAra ko baMdI nahIM banAnA caahie|" siMhanAyaka ne prasanna svaroM meM kahA-"mahArAja! Apane jo kahA, vaha saca hai / magadhezvara isa bahAne avazya hI vaizAlI ko rauMdane kA prayAsa kareMge ! hameM jaba taka pUre pramANa na mileM taba taka kisI bhI prakAra apamAnajanaka kadama nahIM uThAnA caahie|" zIlabhadra bola uThA-"maiM gaNanAyaka ko yaha vizvAsa dilAnA nahIM cAhatA ki hamArA sainyabala magadhezvara ke aramAnoM ko dhUla meM milAne meM samartha hai| maiM yaha bhI nahIM cAhatA ki akAraNa hI yuddha kA vAtAvaraNa bane / parantu janatA meM pratidina Akroza bar3hatA jA rahA hai| yahAM ke loga yaha kabhI sahana nahIM kara sakate ki janapadakalyANI kA priyatama koI mAgadha ho| yadi AmrapAlI isa paradezI priyatama ko apane bhavana meM rakhegI to janatA kA Akroza kabhI samApta nahIM hogaa| Page #181 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 172 alabelI AmrapAlI aisI sthiti meM janatA kaba kyA kara DAle, yaha kahA nahIM jA sktaa|" __gaNanAyaka bole-"kumArazrI ! ApakA kathana prAsaMgika aura samayocita hai| janapadakalyANI bhI bahuta buddhimatI hai| usI ne isa prazna kA ucita samAdhAna khoja nikAlA hai..." "samAdhAna kyA hai ?" zIlabhadra ne puuchaa| "vaizAlI ke kalyANa ke lie tathA sahI gunahagAra ko khoja nikAlane ke lie janapadakalyANI AmrapAlI apane priyatama kA tyAga karane ke lie taiyAra haI hai|" siMhanAyaka ne balapUrvaka yaha bAta khii| __ sabhI sadasyoM ke mana para isakA asara huaa| sabhI bola uThe-"janapadakalyANI vAstava meM hI janapadakalyANI hai 'usakA nirNaya sarvottama hai|" siMhanAyaka bole-"maiMne AmrapAlI ko yaha saMdeza bhI diyA hai ki ekAdha saptAha meM hI biMbisAra ko vaizAlI kI sImA se bAhara bheja diyA jaae|" sabhI ne siMhasenApati ke nirNaya kA samarthana kiyaa| zIlabhadra ne bhI koI virodha nahIM kiyaa| kintu usake mana meM IrSyA kI eka cinagArI jala rahI thI, vaha dhadhaka utthii| usake mana meM AmrapAlI ko apanI banAne kA eka manoratha pala rahA thaa| aura yaha manoratha AkheTa ke SaDyaMtra meM TUTa gayA thaa| usake bAda vaha aura prayatna kare, usase pUrva hI AmrapAlI AcArya jayakIrti ke veza meM Ae hue biMbisAra kI aMkazAyinI bana cukI thii| zIlabhadra ko yaha gaharI coTa lagI, phira bhI vaha isa viSaya meM kucha kara sakane meM asamartha thaa| isalie vaha mana mArakara baiTha gayA thaa| jaba biMbisAra kA rahasya khulA aura yaha AzaMkA huI ki vaha SaDyaMtra se jur3A huA hai taba zIlabhadra ko pratizodha lene kA maukA mila gyaa| usI ne apane sAthiyoM dvArA biMbisAra ke viruddha virodha kA bavaMDara paidA kiyA thaa| use yaha AzA nahIM thI ki yaha prazna itanI sahajatA se sulajha jAegA / vaha cAhatA thA, choTA-sA yuddha aura biMbisAra kA vadha / kintu siMha senApati ke prayatna se yaha vivAda aise hI samAhita ho gayA / ___ AmrapAlI se sambandhita biMbisAra kA prazna samAhita ho gayA / sabhI senApati ke bhavana se prasanna citta hokara bAhara aae| zIlabhadra bhI vahAM se vidA huaa| parantu usake mana meM harSa nahIM thaa| bibisAra aise hI vahAM se nikala jAe, yaha bhI use iSTa nahIM thaa| yaha bhI saca thA ki jaba taka vibisAra jIvita rahegA, taba taka AmrapAlI ko apanI nahIM banAyA jA sakatA / isalie yaha yena-kena-prakAreNa bibisAra ko naSTa karanA cAhatA thaa| zIlabhadra vahAM se ravAnA hokara apane bhavana kI ora na jAkara eka mitra ke ghara phuNcaa| apane mitra ko acAnaka AyA dekha, mitra asamaMjasa meM par3a gyaa| vaha Page #182 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 173 uThA aura maireya se svAgata karate hue bolA-"mitra ! kaise AnA huA ?" "baMdhuvara ! gaNanAyaka apane kArya meM saphala ho gae."kintu apanA kArya adhUrA hI raha jaaegaa|" zIlabhadra ne kahA / "kyA huA?" "ekAdha saptAha meM AmrapAlI apane priyatama ko vidA kara degii|" "sadA ke lie ?" "aisA koI khulAsA nahIM huA hai / kintu do-cAra mahInoM ke lie to hogA hii|" mitra bolA- "kumArazrI ! biMbisAra sadA-sadA ke lie dUra ho jAnA caahie| vaha punaH vaizAlI meM Ae hI nahIM, aisA koI upAya karanA caahie|" "ThIka hai kintu yaha kArya janatA hI kara sakatI hai aura koI nahIM kara sktaa|" zIlabhadra bolaa| mitra soca meM par3a gayA.''do kSaNa mauna rahakara vaha bolA-"hUM.''to kala rAtri meM maiM apane sthAna para sabako bulA lUMgA' 'Apa bhI AeM. 'hama saba milakara biMbisAra ko samajha leNge|" zIlabhadra vicAramagna ho gyaa| use kala rAta kAdaMbinI se milanA thaa| koI bAta nahIM. pahale isa samasyA kA samAdhAna karake phira kAdaMbinI se mila lUMgA''yaha socakara bolA-"ThIka hai, maiM kala rAtri ke prathama prahara ke AsapAsa A jaauuNgaa| anyAnya sabhI sAthiyoM ko ekatrita karane kI jimmevArI tumhArI hogii|" "Apa nizcinta rheN|" mitra ne haMsakara kahA / aura maireya kA pAna kara zIlabhadra apane bhavana kI ora cala pdd'aa| rAta bhara vaha karavaTeM badalatA rhaa| kAdaMbinI usake mAnasa-paTala se ojhala nahIM ho rahI thii| aura biMbisAra ko kaise naSTa kiyA jAe, yaha yojanA bhI usake samasta jJAnataMtuoM ko jhaMkRta kara rahI thii| ina saba vicAroM kI udher3abuna meM zIlabhadra kI sArI rAta biitii| jaba vaha prAtaHkAla zayyA se uThA, taba usane do vicAra nizcita kie the eka vicAra to yaha thA ki madhyAhna ke pazcAt kAdaMbinI se milane jAnA hai aura dUsarA vicAra thA biMbisAra ko naSTa karane ke lie Akasmika DhaMga se saptabhUmi prAsAda para sazastra AkramaNa kiyA jAe aura biMbisAra ko sadA-sadA ke lie sulA diyA jaae| ___ isa prakAra nirNaya hone para vicAroM kI udher3abuna samApta ho gii| vicAroM kI uthala-puthala taba hI miTatI hai jaba ve nirNayAtmaka banate haiN| nizcita samaya para zIlabhadra kAdaMbinI ke bhavana para phuNcaa| paricArikA ne usakA yathAyogya svAgata kiyA aura eka viziSTa khaMDa meM biThAkara grISmapAnaka Page #183 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 174 alabelI AmrapAlI kA pAtra upahRta kiyaa| kucha hI kSaNoM ke pazcAt mIThI musakAna se vAtAvaraNa ko mukharita karatI huI aura yauvana kI USmApreraka taraMgoM se pUre vAtAvaraNa ko taraMgita karatI huI kAdaMbinI usa khaMDa meM praviSTa huii| kAdaMbinI ko dekhate hI zIlabhadra Asana se uThA / usase pUrva usane kAdaMbinI ko nRtya meM dekhA thA aura taba se hI usase milane kI lAlasA usameM samA gaI thii| Aja kAdaMbinI ko sAkSAt dekhakara usane socA ki kAdaMbinI nRtyAMganA ke veza meM jitanI mAdaka lagatI thI, usase sau gunA mAdaka vaha svAbhAvika veza meM laga rahI hai| vaha bolA- "devI kI jaya ho|" kAdaMbinI ne musakarAte hue kahA- "AyuSmAn kI jaya-vijaya ho|" zIlabhadra apane Asana para baiThate hue bolA-"Aja rAta ko donoM ke milana kA..." bIca meM hI kAdaMbinI bola uThI-"priya ! Aja to mujhe kSamA hI mAMganI par3egI..." "kyoM?" "Aja rAtri meM mujhe nRtya karanA hai|" "bahata acchA, mujhe bhI Aja rAtri meM dUsarA kAma hai, yaha kahane ke lie hI maiM AyA hUM.''do-tIna dina bAda jo rAta tumako anukUla ho...|" "priya ! Aja somavAra hai| budhavAra athavA zukravAra jo bhI Apako anukUla ho, vahI mere lie anukUla rhegaa|" kAdaMbinI ne musakarA kara khaa| eka paricArikA mereya ke do pAtra lekara aaii| usane eka pAtra zIlabhadra ke hAtha meM diyA aura dUsarA pAtra kAdaMbinI ko sauNpaa| ___ maireyapAna karate hue zIlabhadra bolA- "devi ! zukravAra uttama hai. maiM bhI taba taka eka cintA se nivRtta ho jAUMgA' 'Apake satkAra ke lie merA bhavana / " "priya ! satkAra nahIM, milana kaheM 'mastI kaheM... 'do yauvanoM kI eka sarasa kavitA kaheM 'satkAra bhavana meM zobhita ho sakatA hai para milana to jahAM mukti ho, AnaMda ho, nIravatA ho vahIM zobhita hotA hai / " kAdaMbinI ne mereya kA eka ghaMTa mAtra lekara pAtra ko pAsa meM par3I tripadI para rakha diyaa| "oha ! devi ! Apane milana kI sundara kalpanA kI hai 'Apa jahAM kaheMgI, vahAM hama cleNge|" __ "maiM to vaizAlI pradeza se paricita nahIM huuN| yahAM Ane ke pazcAt maiM to bhavana se bAhara bhI nahIM nikalI huuN| maiMne sunA hai ki vaizAlI ke pAsa eka nadI hai|" "hAM, bahuta sundara ndii|" "to hama jalavihAra karane nikleNge| yauvana aura kAma ko jala se preraNA Page #184 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 175 milatI hai, uttejanA milatI hai / " " bahuta sundara vicAra..." " to zukravAra kI rAtri ke prathama prahara ke bIta jAne para Apa ekAkI yhaaN...|" " ekAkI ?" " Apane mukta mastI kA AnaMda nahIM lUTA hai, aisA pratIta hotA hai / " bina tirachI najaroM se zIlabhadra kI ora dekhatI huI bolI / "vAha devi ! ApakA mana atyanta rasa bharapUra hai parantu ..") "kyA ? binA hicaka ke kheN|" " jala-krIr3A se hama vApasa kaba lauTeMge ?" "jaba Apa cAheMge taba / premIjana kI rAteM dIrgha nahIM hotiiN| parantu gata rAtri kI bhAMti Apake badale ApakA saMdeza milegA to...|" "devi ! kSamA mAMga letA hUM kala eka mahattvapUrNa kArya A gayA thA. aba aisA nahIM hogA. zukravAra kI rAtri meM maiM apanA ratha lekara .. / " bIca meM hI kAdaMbinI bola uThI- " ratha nahIM / " "taba ?" zIlabhadra kAdaMbinI kI ora ekaTaka dekhatA rahA / "priya ! ApakI pratiSThA ajor3a hai| yadi koI dekhegA ki Apa jaisA mahAn vyakti merI jaisI tuccha nartakI ke sAtha nizAbhramaNa ke lie nikakSA hai to mujhe lajjA se mara jAnA par3egA. ratha para nahIM, Apa akele hI apane azva para car3hakara aaeN| maiM bhI apane azva ke sAtha taiyAra rhuuNgii|" do kSaNa socakara zIlabhadra bolA - "devi ! ApakI dRSTi bahuta gaharI hai... Apa jaisA cAheMgI vaisA hI hogA / " yaha carcA aura adhika lambI ho, usase pUrva hI lakSmI paricArikA khaNDa meM praveza kara kAdaMbinI kI ora dekhakara bolI - "devi ! nRtyAcAryaM ApakI pratIkSA meM bahuta samaya se baiThe haiM / " "oha !" kahakara kAdaMbinI apane dekhakara bolI - "priyatama ! kSamA kareM Asana se uThI aura zIlabhadra kI ora mujhe nRtya kI taiyArI karanI hai|" .. zIlabhadra uTha khar3A huA / kAdaMbinI ne kahA- "merA nRtyAbhinaya dekhane Aja rAta Apa ... / " "yaha mIThA nimantraNa mastI ke abhinaya ke amAnata meM rakhatA hUM / " kahakara zIlabhadra kAdaMbinI ke pAsa A gayA / kAdaMbinI usake kapola para halkI-sI thApI detI huI bolI - " Apa to rasAvatAra haiM / " itanA kahakara vaha kaTAkSa pheMkatI huI apanI paricArikA lakSmI ke sAtha vahAM Page #185 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 176 alabelI AmrapAlI se calI gii| 37. rAga candranaMdinI rAtri ke dvitIya prahara kI aMtima ghttikaa| vasantagRha ke sAmane vAle udyAna meM eka latAmaMDapa meM devI AmrapAlI kA nartakIvRnda aura ATha-dasa paricArikAeM baiThI thiiN| vahAM eka masaNa gaddI bichI huI thii| usa para abhI koI nahIM baiThA thaa| __maMDapa ke sAmane vAle bhAga meM devI AmrapAlI kI vAdyakAra maMDalI baiThI thii| vahAM bhI eka masRNa gaddI abhI taka rikta hI thii| usake pAsa mahAbiMba vINA par3I thI aura dhanaMjaya eka ora baiThA thaa| sabhI devI AmrapAlI aura yuvarAja ke Agamana kI pratIkSA kara rahe the| Aja kI yaha goSThI AmrapAlI kI bhAvanA ko sAkAra karane ke lie Ayojita kI gaI thii| kyoMki sabhI vAdyakAra aura kalAkAra yuvarAja biMbisAra kA vINAvAdana sunane ke lie tarasa rahe the| devI AmrapAlI ne sabhI kI icchA ko jAnakara apane svAmI se yaha bAta kahI thI aura biMbisAra ne svIkRti de dI thI, kyoMki eka saptAha ke bhItara unheM vaizAlI tathA priyatamA aura isa bhavana ke sumadhura saMsmaraNoM ko chor3akara dUra-dUra calA jAnA thaa| unheM kisa ora jAnA hai, yaha nirNaya unhoMne dhanaMjaya ke sAtha baiThakara kara liyA thaa| unhoMne yaha nizcaya kiyA thA ki ujjainI eka sundara, samRddha aura kalApriya nagarI hai / vahAM kA rAjA ati ugra aura pratApI hone para bhI vahAM ke nAgarika kalApriya haiM / vahAM do-tIna mahIne rahA jA sakegA aura nayI-nayI bAteM bhI jAnI jA skeNgii| ___isa prakAra bibisAra ne uttara bhArata se kahIM dUra jAne kA nizcaya kiyA thA / abhI taka unhoMne apanA yaha abhiprAya priyatamA ko nahIM batAyA thaa| ve yahI cAhate the ki vidAI ke samaya hI ve apanI priyatamA ko yaha bAta btaaeNge| biMbisAra jAnate the ki AmrapAlI itanI dUra jAne kI bAta mAnegI nhiiN| vaha vaizAlI ke nikaTa hI rahane kI bAta pasanda kregii| isalie apanA nirNaya vidAI ke samaya hI jJAta karAne kI bAta socI thii| dhanaMjaya ne yahAM ke ye sAre samAcAra mahArAja prasenajita ko bheja die the| vaha nizcinta thA / rAta kA dUsarA prahara bIta gyaa| itane meM hI bibisAra, AmrapAlI aura mAdhvikA-tInoM latAmaMDapa meM praviSTa huI / vahAM baiThe sabhI logoM ne khar3e hokara Page #186 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 177 unakA abhivAdana kiyA / sabhI apane-apane Asana para baiTha ge| ___ AcArya ilAvardhana mRdaMga kA sAtha dene ke lie biMbisAra ke dAhinI ora baiTha ge| biMbisAra ne mana hI mana devI vINApANi kA smaraNa kara vINA hAtha meM lii| svaramela prArambha kiyA / kucha hI kSaNoM meM svaramela sadha gyaa| AcArya ilAvardhana ne bhI mRdaMga kA svaramela kiyaa| ___ AmrapAlI sthira najaroM se apane prANAdhika priyatama kI ora dekha rahI thii| usane mana hI mana socA, eka hI saptAha ke bhItara priyatama ko yahAM se jAnA par3egA / prema, raMga, mi, bhAvanA, Ananda, parihAsa aura jIvana kA saurabha cUracUra ho jaaegaa| ina vicAroM ke kAraNa usakA candrAnana murajhA rahA thaa| Aja bhI vaha praphulla nahIM thii| cintArUpI nistejatA usakI AMkhoM aura vadana para ubhara rahI thii| dekhane para lagatA thA ki AmrapAlI kisI roga ke kAraNa nisteja ho rahI hai| ___ nArI jaba mAM banatI hai taba usakI kAyA meM eka teja ubharatA hai / naye jIva ke udarastha hone para kAyA kA raMga nikhara uThatA hai| phira bhI AmrapAlI cintA ke kAraNa nisteja dIkha rahI thii| cintA manuSya ke teja ko lIla jAtI hai / mRdaMga kA svaramela ho gyaa| AmrapAlI ke vINAvAdaka AcArya padmanAbha ne pUchA--"mahArAja ! kisa rAga kI ArAdhanA karanI hai ?" biMbisAra ne kahA- 'rAga nahIM, AcArya ! rAginI ke sAmane to dekheM... devI ke nayanoM meM aura vadana meM cintA ubharatI-sI najara A rahI hai|" sabhI ne devI kI ora dekhA / oha ! zatadala kamala jaise vadana para kyA ho rahA hai ? mRdaMgavAdaka ne kahA--'devI ke citta ko rAgamohinI avazya hI prasanna kregii|" bibisAra bole-"maiM caMdranaMdinI rAga kI ArAdhanA kruuNgaa|" "caMdranaMdinI ?" AcArya padmanAbha ne Azcarya ke sAtha puuchaa| "hAM, AcArya ! bhagavatI pArvatI ke viSAda ko dUra karane ke lie bhagavAn zaMkara ne caMdranaMdinI rAga kA nirmANa kiyA thaa| caMdranaMdinI ke sparza ke binA caMdrAnanA kA viSAda dUra nahIM ho sktaa|" kahakara biMbisAra ne AmrapAlI kI ora dekhA / AmrapAlI kucha bhI nahIM bolii| usake mana meM yaha bhAvanA A rahI thI ki hRdaya ko jhakajhorane vAlI viyoga kI vedanA bharI rAginI yadi cher3I jAtI hai to vaha uttama hai| Page #187 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 alabelI AmrapAlI bibisAra ne vINA para svarAndolana prArambha kiyaa| saptabhUmi prAsAda ke vasaMtagRha meM isa prakAra caMdranaMdinI rAga kI ArAdhanA ho rahI thI aura nagarI ke pUrvAMcala meM sthita eka makAna meM eka hajAra licchavI yuvaka apane netA zIlabhadra ko sunane ke lie ekatrita hue the| zIlabhadra ke tUphAnI pravacana se sabhI yuvakoM ke hRdaya meM Aga laga gaI aura usa Aga meM magadha ke yuvarAja biMbisAra ko bhasmasAt karane kI utkaTa lAlasA ubhara aaii| licchavI yuvaka bAra-bAra cillA rahe the-"biMbisAra kA vadha kro| janapadakalyANI ko zatru ke zikaMje se mukta karo / vaizAlI ke kalaMka ko dho ddaalo|" __ jisake lie ye nAre lagAe jA rahe the, vaha bibisAra vINAvAdana meM masta bana rahA thA / caMdranaMdinI rAga sAre vAtAvaraNa meM nayA ullAsa, nayI preraNA, saurabha aura jIvana kI mAdhurI bichA rahA thaa| vahAM ke sabhI upasthita jana biMbisAra ke vINAvAdana ko sunakara apane Apako dhanya-dhanya anubhava kara rahe the| cintA se nisteja banI huI AmrapAlI candra nandinI ke svara-sparza se dhIredhIre prasanna aura praphulla bana rahI thii| hRdaya kA sparza karane vAlA rAga apanA prabhAva dikhAe binA nahIM rhtaa| caMdranaMdinI rAga se pArvatI kA viSAda dUra huA thA / Aja AmrapAlI kA viSAda ghula rahA thA / rAginI jIvana ke parama Ananda kA svarUpa vyakta kara rahI thI aura eka hI saMdeza de rahI thI-cintA, nirAzA, zoka aura darda-ye sabhI mAnavIya mana se sRSTa jvAlAeM haiN| prema, Ananda, samarpaNa aura ullAsa ye hI jIvana kI parama zAMti ke sUtra haiN| rAginI AmrapAlI ke antar meM Akara kaha rahI thI-"are, tU to pUrva bhArata kI alabelI apsarA hai, alabelI nRtyAMganA aura alabelI cira-yauvanA hai| terI madabharI mastI saMsAra kI eka mAdhurI hai / tujhe koI darda nahIM hai, koI vedanA nahIM hai / tU svayaM AzA aura Ananda kI pratimA hai. 'tU apanI praphullatA se apane svAmI ko dhanya bnaa| isake pAtheya meM darda mata uMDela / usameM AzA ke amRta DAla / viyoga se kyoM kAMpa rahI hai ? viyoga to premiyoM kA tapa hai, mUlyAMkana kA nApa hai|" - jaise-jaise rAginI khilatI gaI, vaise-vaise AmrapAlI ke vadana para svAbhAvika zrI divya hone lgii| caMdranaMdinI rAga kI ArAdhanA karate-karate eka prahara bIta gyaa| cauthA prahara prArambha huaa| rAginI kaba pUrI hogI, yaha kalpanA kisI ko nahIM ho sakatI thI''sabhI usa rAga meM tanmaya ho gae the| biMbisAra mAtra do grAma para hI krIr3A karate the / ve jAnate the ki tIna grAmoM Page #188 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 176 para yadi rAginI ko car3hAyA jAegA taba AmrapAlI apanI sagarbhAvasthA kA bhAna bhUlakara nRtya karane ke lie khar3I ho jaaegii| isa bhaya se ve vINA para kevala do grAma kA hI sparza kara rahe the| ___idhara jIvana kI yaha saurabha mahaka rahI thI aura udhara licchavI yuvaka zIlabhadra ke netRtva meM ekatrita hokara cinagAriyAM uchAla rahe the| vahAM yaha vicAra ho rahA thA ki biMbisAra ko kaise khatma kiyA jaae| koI kahatA kisI bahAne bibisAra ko bhavana se bAhara bulAkara usake mastaka ko dhar3a se alaga kara diyA jaae| ye vividha vicAra sunakara zIlabhadra ne kahA-"mitro ! yAda rakho, licchavI yuvaka sadA Amane-sAmane hokara hI do hAtha dikhAte haiN| isalie kapaTa se biMbisAra ko mAranA hamAre lie zobhAspada nahIM hai|" "kumArazrI ! Apa hI hamAre mArgadarzaka haiM / Apa hI hameM upAya btaaeN|" eka licchavI yuvaka ne khaa| __ zIlabhadra bolA-'Aja somavAra hai / zukravAra ke prAtaHkAla do hajAra vyaktiyoM ko saptabhUmi prAsAda meM acAnaka ghusakara biMbisAra ko lalakAranA caahie|" sabako yaha upAya ucita lgaa| zIlabhadra ne sArI yojanA apane sAthiyoM ko samajhA dii| sabhA visarjita huii| idhara saptabhUmi prAsAda meM caMdranaMdinI rAginI apane pUrNa yauvana meM mahAbiMba vINA para thiraka rahI thii| AmrapAlI atyanta prasanna thii| rAga AtmA kI preraNA hai| rAga kA asara mana para hue binA nahIM rhtaa| AmrapAlI usa samaya alabelI rAnI ke samAna laga rahI thii| usake nayanoM meM mastI thI / vadana para ullAsa thaa| apane ko mahAn priyatama mile haiM, yaha garva use jhakajhora rahA thaa| parantu vaha nahIM jAnatI thI ki mohapIr3ita kumAra zIlabhadra zukravAra ke prAtaHkAla saptabhUmi prAsAda para AkramaNa kara usake priyatama se rakta se sAre prAsAda ko raMga kara apanI Aga ko ThaMDA kregaa| bibisAra ko bhI isakI kalpanA nahIM thii| biMbisAra apanI priyA ke nayanoM kI mastI dekhakara ati prasanna sorahA thaa| bibisAra ne caMdranaMdinI rAga ko sampanna kiyaa| aura usI samaya AcArya ilAvardhana ne mRdaMga ko eka ora rakhakara biMbisAra ke caraNoM meM jhukakara kahA--"mahArAja ! ApakA sAtha de sakU, aisI sthiti meM meM Page #189 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 180 alabelI AmrapAlI nahIM rahA / rAga ne mere mana ko paravaza kara DAlA hai|" AmrapAlI apane Asana se uThI aura svAmI ke caraNoM meM nata hokara bolI-"svAmI ! merA sArA viSAda asta ho gayA hai|" ____ "priye ! jahAM Ananda aura jIvana hai, jahAM jJAna aura prema hai vahAM viSAda kA astitva hI kase raha sakatA hai ?" ___grISma kA uttarakAla cala rahA thaa| phira bhI vAtAvaraNa saumya aura snigdha thaa| 38. AzA kA dIpa (1) dUsare din| biMbisAra ne priyatamA kA hAtha pakar3akara kahA-"pAlI ! mere prasthAna kA zubha dina kauna-sA nizcita kiyA hai ?" 'maiMne eka jyotiSI ko bulA bhejA hai| ve abhI-abhI Ate hI hoNge| mAdhvikA unheM lene gaI hai|" AmrapAlI ne khaa| "ve vRddha namittaka ?" "nahIM, ye to brAhmaNa kuMDagrAma ke eka AcArya haiN| ve kahIM nahIM jAte / para mere bulAne para ve avazya AeMge / mere pitA unake parama mitra the| AcArya bhI mujhe kanyAtulya hI mAnate haiN|" donoM ke bIca yaha vArtAlApa cala hI rahA thaa| itane meM hI mAdhvikA khaMDa meM AI aura bolI-"devI kI jaya ho..." "kyA huA ? AcArya kaba AeMge?" "devi ! ApakA saMdeza sunakara AcArya mere sAtha Ane ke lie taiyAra ho ge| maiM unheM sAtha lekara AI huuN|" "kyA ve bAhara khar3e haiM ?" "nahIM atithigRha meM unakA svAgata kara maiM Apako yaha samAcAra dene AI huuN| Apa jaisI AjJA kareMgI vaisI hI maiM unakI vyavasthA kara duuNgii|" mAvikA ne khaa| ___ "AcArya ko yahIM le aao| eka dAsI ko kahanA ki vaha svarNa kA Asana yahAM rakha jaae|" "jii|" kahakara mAdhvikA calI gii| kucha hI kSaNoM meM eka dAsI usa khaMDa meM svarNa kA Asana rakhakara calI gaI... aura mAdhvikA bhI AcArya devAnanda ke sAtha khaMDa meM praviSTa huii| biMbisAra aura AmrapAlI ne khar3e hokara namaskAra kiyaa| AcArya ne AzIrvAda diyaa| Page #190 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 181 AcArya devAnanda sattara varSa ke the / kintu zarIra svastha, sazakta aura sundara thaa| AmrapAlI ne atyanta Adara ke sAtha AcArya ko Asana para bitthaayaa| AcArya ne pUchA-"putri ! kuzala to ho na?" "Apake AzIrvAda se saba kuzala hai|" kahakara AmrapAlI ne AcArya kA caraNa-sparza kiyaa| biMbisAra ne bhI AcArya kA caraNa-sparza kiyA / biMbisAra kI ora dekhate hue AcArya ne AmrapAlI se pUchA--"bhAgyazAlI kA paricaya...?" "mere svAmI haiM 'magadha ke yuvarAja zreNika biMbisAra..." AmrapAlI ne vinamra svaroM meM khaa| AmrapAlI aura biMbisAra ne AcArya kI puSpoM se pUjA kI donoM ne puSpamAlA bhI AcArya ko phnaayii| AcArya ne pUchA- "bola beTI ! isa vRddha ko kyoM yAda kiyA?" AmrapAlI ne kahA-"mere svAmI ko bAhara jAnA hai| prasthAna kA zubha mUhataM pApa nikAlakara deN|" "basa, itanA hI kAma hai ? tujhe koI prazna nahIM pUchanA hai ?" devAnandAcArya ne khaa| biMbisAra bole-"mahAtman ! merI priyA sagarbhA hai / eka vRddha naimittika ne kucha saMzayabharI bAta kahI thI kintu vRddha dAyaNa kucha aura hI kaha rahA hai| yadi Apa isa viSaya meM kucha kaheM to merA citta prasanna hogaa|" devAnandAcArya donoM kI ora dekhakara bole-"putri ! uttama samAcAra / bhagavAn naTezvara terI sArI kAmanAeM pUrNa kreNge|" phira AcArya ne gaNita kara kuMDalI banAI aura yuvarAja ke prasthAna ke viSaya meM bhI soca liyaa| ekAdha ghaTikA taka mana-hI-mana vicAra-vimarza kara AcArya ne kahA-"Aja guruvAra hai| agale somavAra ko acchA dina hai"prAtaHkAla prathama prahara kI dUsarI ghaTikA ke ikkIsa pala pUre hote-hote bhavana se bAhara nikalanA hai aura pazcima dizA kI ora jAnA hai| yaha muhUrta sarvottama, kAryasiddhidAyaka aura sArI kAmanAoM ko pUrNa karane vAlA hai|" "mahAtman ! Apa kRpA kara devI ke viSaya meM kucha kaheM / " biMbisAra ne khaa| AcArya praznakuMDalI kI ora dekhate rahe / phira AmrapAlI kI ora dekhakara gambhIra svaroM meM bole-"putri! tujhe kanyAratna kI prApti hogI yaha nizcita hai, aura vaha kanyA atyanta rUpavatI, saMskArI aura svastha hogii| kintu use mAtRviyoga sahanA par3egA' 'kanyA ke janma ke pazcAt yadi tU pacahattaraveM dina Page #191 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 182 alabelI AmrapAlI kanyA kA mukha dekhegI to terI mRtyu hogI / athavA tujhe kisI-na-kisI roga se AkrAnta honA hogA / kanyA ke janma ke do mAsa bItane para tujhe kanyA kA tyAga karanA hogA aura jaba taka kanyA solaha varSa kI nahIM ho dekha nahIM pAe, aisI vyavasthA bhI karanI hogI / " jAegI taba taka tU use "oha !" kahakara AmrapAlI atyanta nirAza ho gayI / devAnandAcArya bole - "beTI ! yadi gaNita meM mAtra eka aMza kA antara A to terI kukSirAjasiMhAsana para baiThane vAlA mahAn putra janma letA / mujhe pratIta hotA hai ki vRddha naimittika ne isa eka aMza ke saMzaya ke AdhAra para kucha spaSTa na kahA ho|" 1 "AcAryadeva ! kyA Apane gaNita kA ThIka parIkSaNa kara liyA ?" biMbisAra ne pUchA / "hAM, mahArAja! maiMne tIna bAra usakI tapAsa kara lI hai| maiMne jo bhaviSyaphala kahA hai, usameM tanika bhI saMzaya nahIM hai / isa praznagaNita ke vizvAsa ke lie maiM tADapatra para bhaviSyaphala likhakara abhI dUMgA / kanyA kaisI hogI, yaha sArA maiM usameM batAUMgA / para zarta eka hI hai ki kanyA ke janma ke pazcAt hI use par3hanA hogaa|" "kyoM, mahArAja ?" "tabhI Apako mere kathana para vizvAsa hogA / " aisA vicitra bhaviSyaphala sunakara AmrapAlI atyanta hatAza ho gayI / bibisAra ne pUchA - " pitA ko kanyAmukhadarzana se koI doSa to nahIM lagegA ?" "nahIM, mahArAja ! parantu jaba Apa punaH devI AmrapAlI se mileMge taba ApakI kanyA yahAM nahIM milegI aura Apa apanI kanyA ko pUrNa yauvana avasthA meM hI dekha pAeMge / " devAnanda ne spaSTa kahA / yuvarAja biMbisAra aura AmrapAlI - donoM kucha kSaNoM ke lie viSaNNa ho ge| phira unhoMne svarNa mudrAeM bheMTa svarUpa dekara AcArya ko vidAI dii| AcArya ke jAne ke pazcAt bibisAra ne AmrapAlI se kahA - "pAlI ! bhaviSyavANI kI cintA mana meM nahIM rakhanI caahie|" "mahArAja ! AcArya devAnanda jyotiSazAstra ke prakANDa AcArya haiM / inakA kathana kabhI anyathA nahIM hotA / " AmrapAlI ne kahA / fafasAra ne priyatamA kI nirAzA ko miTAne ke lie isa bAta ko chor3akara anya carcA prArambha kii| guruvAra kI rAtri kA antima prahara cala rahA thA / Page #192 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 183 __ AmrapAlI aura biMbisAra--donoM do masaNa zayyA para nidrAdhIna the| mandamanda samIra pravahamAna thaa| prAtaHkAla huaa| zukravAra kA sUrya udita huaa| AmrapAlI har3abar3Akara utthii| prAsAda meM bhArI kalarava ho rahA thaa| biMbisAra bhI jAga gayA / dhanaMjaya biMbisAra kA dhanuSa-bANa lekara vahAM A phuNcaa| vaha bolA-"mahArAja ! yuvakoM ne saptabhUmi prAsAda para sazastra AkramaNa kara DAlA hai| devI ke rakSaka AkramaNakAriyoM ko bAhara nikAlane kA prayatna kara rahe haiM / do hajAra se bhI adhika licchavI yuvaka haiM / aba kucha hI samaya meM prAsAda meM praveza kara jaaeNge|" __ "mujhe bhI yahI saMzaya thaa|" kahakara AmrapAlI ne bibisAra kA hAtha pakar3akara kahA--''mahArAja ! Apa aura dhanaMjaya surakSita rUpa se bAhara nikala jAeM / saptabhUmi prAsAda meM eka bhUgarbha-mArga hai| usase Apa nagara ke bAhara pahuMca jAeMge / aSTakula ke viziSTa vyaktiyoM tathA mere atirikta isa mArga kI kisI ko jAnakArI nahIM hai|" biMbisAra kucha kahe, usase pUrva hI pAMca-sAta dAsiyAM daur3I-daur3I aayiiN| unameM mAdhvikA bhI thii| vaha bolI- 'devi ! loga mahArAja kA vadha karane ke lie AkramaNa kara rahe haiM / prAsAda ke rakSakoM ke athaka pratirodha ke uparAMta bhI kucheka licchavI yuvaka prAsAda meM ghusa Ae haiM / aura Apa vasaMtagRha meM haiM, yaha socakara ve usI ora gae haiN|" "mAdhvikA ! bhavana ke pichale bhAga meM to koI nahIM gayA hai na ?" "nahIM, devi ! 'parantu kucha hI samaya meM sArA prAsAda unase ghira jAegA, aisI sambhAvanA hai|" AmrapAlI ne svastha svaroM meM kahA-"koI bAta nahIM hai| tU jA aura pichalI sopAnazreNI kA dvAra khola'. 'maiM mahArAjA ko sAtha lekara abhI AtI huuN| kisI bhI upAya se do azva lekara rAghava pazcimI dvAra para pahuMca jaae|" "jii|" kahakara mAvikA calI gyii| vicAra karane kA avakAza nahIM thA / AmrapAlI apane khaMDa meM gyii| eka peTikA se usane eka lambI cAbI nikAlI aura binA vilamba kie vaha biMbisAra aura dhanaMjaya ko sAtha le pichalI sopAnazreNI kI ora cala dii| prAsAda ke nIce bhayaMkara kalarava ho rahA thA..."biMbisAra ko pakar3o... mAro 'vaizAlI ke zatru kA nAza karo...' aisI AvAjeM A rahI thiiN| ___ AmrapAlI bhUgarbha-gRha ke pAsa aayii| usane apanI cAbI se dvAra kholaa| sabhI ne bhItara praveza kiyaa| bhUgarbha kA dvAra punaH banda kara diyaa| usa khaMDa meM bhayaMkara aMdhakAra thaa| dIpamAlikA nahIM thii| phira bhI eka dIvAra ke pAsa Page #193 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 154 alabelI AmrapAlI pahuMcakara AmrapAlI bolI - "svAmin! aba Apa nirbhaya raheM yahI guptamArga hai / mazAla yA dIpaka nahIM hai, isalie aMdhakAra meM hI hameM calanA hogA / " "priye ! itanA saba karane se to Amane-sAmane mujhe lar3ane de / " "mahArAja ! abhI to Apako merI prArthanA mAnanI hI hogI / " "terI jaisI icchA / " biMbisAra ne kahA / aura AmrapAlI ne usa saghana aMdhakAra ke bIca bhI dIvAra meM lagI gupta - kala kI khoja kara lI aura kucha hI kSaNoM meM vaha dIvAra eka ora khisaka gayI / AmrapAlI bolI--" prANeza ! mere kaMdhe para hAtha rakhakara cleN| hameM sau sopAna nIce utaranA hogA / " bibisAra ne priyatamA kaMdhe para hAtha rakhA aura dhanaMjaya ne bibisAra ke kaMdhe para hAtha rakhA / AmrapAlI gupta mArga aMdhakAra saghana thA meM praviSTa huii| phira bhI AzA kA dIpa nayanoM meM teja bhara rahA thA / 36. AzA kA dIpa (2) saptabhUmi prAsAda se nikalane vAlA bhUgarbha mArga svaccha aura sundara thA, para vaha aMdhakAra se vyApta thaa| kyoMki utAvalI ke kAraNa mazAla yA dIpaka kI vyavasthA vahAM nahIM ho sakI thI / bibisAra ne pravAsa ke anya sAdhana bhI sAtha nahIM liye the / biMbisAra aura dhanaMjaya jina kapar3oM meM the, usI veza meM ve nikala par3e the / 1 mahAbi vINA bhI bhavana meM hI raha gayI thI / ratnAbharaNa kI peTikA bhI zayanakakSa meM par3I thI / kevala dhanuSa-bANa donoM ke pAsa the / isake atirikta unake pAsa kucha bhI nahIM thA / mAvikA ne rAghava ko do azva pazcima dvAra para le jAne kI sUcanA de dI thI / licchavI yuvaka bhinna-bhinna ToliyoM meM saptabhUmi prAsAda meM ghusa gae the aura ve biMbisAra kI khoja meM lage the / cAra-chaH yuvaka mAvikA ko pahacAnate the / unhoMne mAdhvikA ko gherakara pUchA - " vaizAlI kA zatru biMbisAra kahAM hai ?" mAvikA bolI - "yuvarAja bibisAra aura devI AmrapAlI nagarI kI dakSiNa dizA meM bhramaNa ke lie gae haiM / " "oha, ve kaba lauTeMge ?" "maiM kaise batA sakatI huuN| donoM jala-vihAra kareMge, AkheTa kareMge, sambhava hai dina ke antima prahara meM lauTa AeMge / " eka yuvaka ne pUchA - "ve bhavana meM nahIM haiM, yaha tU saca kaha rahI hai na ?" "maiM kyoM asatya bolU / phira bhI Apa bhavana meM zAMtipUrvaka khoja kara sakate Page #194 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 185 haiN| kintu Apako yaha khayAla avazya rakhanA cAhie thA ki yaha bhavana janapadakalyANI kA hai| usake gaurava para isa prakAra prahAra karanA zobhAspada nahIM hai|" "tU bahuta sayAnI mata bana / hama vaizAlI ke zatru ke lie yahAM Ae haiM, devI kA apamAna karane ke lie nahIM / devI ke gaurava kI rakSA karane tathA devI ko zatru ke paMje se chur3Ane ke lie yahAM Ae haiN|" cacoM Age bar3he, isase pUrva hI bhavana ke prAMgaNa meM 'hA', 'hU', 'ha' kI AvAjeM pracaMDa ho gyiiN| gaNanAyaka siMha senApati ko AkramaNa ke samAcAra mila gae the| ve tatkAla vahAM A phuNce| unhoMne siMha garjanA karate hue AkramaNakArI yuvakoM se kahA"maiM Apa logoM ko eka ghaTikA kA samaya detA huuN| isake bhItara-bhItara Apa saba bAhara nikala jAeM nahIM to mujhe Apake rakta se isa dharatI ko kalaMkita karanA pdd'egaa|" licchavI yuvakoM ne siMha senApati kA jayakAra kiyaa| siMha senApati ke Adeza kA ullaMghana karane kI kisI meM himmata nahIM thii| sabhI licchavI yuvaka senApati ke ratha ke cAroM ora ekatrita hone lage / gaNanAyaka ke sainika cAroM ora ghUma rahe the| __idhara AmrapAlI donoM ko sAtha le bhUgarbha-gRha meM dhIre-dhIre cala rahI thii| aMdhakAra thA, para aMdhakAra meM calane kI abhyasta ho cukI thIM AMkheM / calate-calate AmrapAlI ne kahA- "svAmin ! yaha bhUgarbha-mArga lagabhaga eka koza jitanA lambA hai / nagarI ke bAhara pazcima dvAra ke sAmane eka upavana hai... vaha upavana bhI saptabhUmi prAsAda kA hI hai "upavana meM eka yakSa mandira hai| yaha mArga yakSa mandira ke bhItara ke garbhasthAna meM nikalegA'.." dhanaMjaya ne pUchA-'devi ! vaha upavana sUnA hai kyA?" "hAM, mAtra vahAM cAra-pAMca parivAra rahate haiN| isI upavana se phUla mere yahAM Ate haiN|" phira AmrapAlI ne bibisAra se kahA-"pazcima ke dvAra para merA mevaka do ghor3oM ko lekara AegA / Apa donoM azva usase le leM.. oha ! eka Avazyaka kArya to raha hI gayA..." "kauna-sA kArya priye !" "Apake alaMkAroM kI peTikA''ApakA pAtheya 'mArga meM vyaya-yogya dhnraashi..|" "prANapriye ! inakI koI AvazyakatA nahIM hai / peTikA ko tuma merI smRti rUpa meM rakha lenA / usameM mere pitAzrI dvArA pradatta eka ratnahAra hai| usako tuma sAvadhAnI se rakhanA / pAtheya to hama jahAM kahIM se bhI le leNge|" "nahIM, Apa yakSa mandira meM rukeN| mAdhvikA saba sAdhana lekara A jaaegii|" Page #195 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 186 alabelI AmrapAlI "ThIka hai, pAlI ! maiM terI bhAvanA kA tiraskAra bhI karanA nahIM caahtaa|" "dhanya huii|" kahakara AmrapAlI ne pUchA-'Apa kahAM sthira hoMge?" "priye ! abhI sthAna kA nizcaya to nahIM kiyA hai / para merA vicAra ujjanI jAne kA hai|" "ujjanI 'itanI dUra ? nahIM, nahIM, Apa vaizAlI ke bAhara hI kisI pradeza meM raheM to...|" bhUgarbha-mArga para calate-calate biMbisAra ne kahA-"priye ! tere hRdaya ko kisI bhI prakAra kA duHkha na ho isakI sambhAla rakhanA hai| cintA aura zoka kA prabhAva bhAvI pIr3hI para par3atA hai / isalie satata Anandita rahanA, prasanna rhnaa|" AmrapAlI mauna rhii| calate-calate usane apane uttarIya ke aMcala se AMkheM poNchii| bibisAra ne kahA-"priye ! tumane merI maMjUSA bhejane ke lie kahA thA, parantu merI icchA ke prati tumane dhyAna nahIM diyA..." "ApakI icchA maiM samajha gayI / peTikA meM jo ratnahAra hai vaha maiM le luuNgii|" uttara meM biMbisAra ne AmrapAlI kA kaMdhA dbaayaa| viraha kI vedanA ke bIca bhI AmrapAlI kA mana kSaNa bhara ke lie praphullita ho gyaa| tInoM tejI se cala rahe the| eka ghaTikA aura bIta gyii| AmrapAlI ne mauna bhaMga kara kahA-"mahArAja ! aba hama yakSa mandira ke pAsa A gae haiN|" bAhara nikalane kA gupta dvAra A gyaa| AmrapAlI ne apane sAtha vAlI cAbI se dvAra kholaa| cAbI kA sparza hote hI eka choTA-sA cheda khulaa| usameM eka loha kA cakkA thA / AmrapAlI ne usa cakke ko dasa-bAraha bAra ghumAyA aura sabake dekhate-dekhate dIvAra meM eka manuSya AsAnI se nikala sake utanA chidra ho gyaa| tInoM bAhara A ge| vidA karate samaya AmrapAlI biMbisAra se lipaTa gayI / vaha bahuta kucha kahanA cAhatI thI, para avirala rudana ke vega ne usakI vANI ko roka diyaa| vaha bola nahIM skii| bibisAra ne AmrapAlI kA gADha AliMgana kara, cuMbana dete hue kahA"priye ! tU aba zIghra hI bhavana meM calI jA / merI cintA mata krnaa|" "Apake punaH darzana..." kahate-kahate AmrapAlI subakane lgii| bibisAra bolA-"pAlI ! milana kA mUlya viraha se hI AMkA jA sakatA Page #196 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 187 hai / yaha viraha hamAre lie aisA tapa bana jAegA ki Age kA milana sthAyI ho jaaegaa| isa samaya to maiM..." ___AmrapAlI sajala nayanoM se praznabharI dRSTi se priyatama kI ora dekha lgii| bibisAra ne kahA- "yaha baMdhana naraka jaisA hai| maiM lauTakara tujhe isa baMdhana . se chur3AUMgA * 'maiM tujhe apane sAtha le jaauuNgaa|" ____ AmrapAlI kucha nahIM bola skii| vaha nIce jhukii| usane donoM hAthoM se svAmI ke caraNa sparza kie| ___ usa samaya AmrapAlI kI avirala azrudhArA se biMbisAra ke caraNa gIle ho rahe the| biMbisAra abhI taka apane hRdaya ko thAme hue thA. aba usakA hRdaya pighala gyaa| usake nayana bhI sajala ho ge| do AMsU kapola para lur3haka ge| usane AmrapAlI ko uThAyA, premabharA cuMbana le, binA kucha zabda kahe, mandira ke garbhagRha meM calA gyaa| AmrapAlI do kSaNa sthira khar3I rhii| usake cehare ko dekhakara laga rahA thA ki usakA sarvasva luTa gayA hai| AmrapAlI ne uttarIya se AMsU poMche aura vaha lambA niHzvAsa chor3akara usI guptadvAra se bhavana kI ora calI gyii| ___yakSa mandira ke garbhagRha se biMbisAra aura dhanaMjaya donoM bAhara ke maMDapa meM aae| aura ve mAdhvikA ke Ane kI pratIkSA karane lge| piu ko vidAI de AmrapAlI do ghaTikA ke pazcAt bhavana meM phuNcii| guptamArga vAle khaMDa ko kholakara jaba AmrapAlI bAhara nikalI taba usane dekhA ki bhavana meM kisI prakAra kA kalarava nahIM hai / sabhI loga bikhara gae haiM... acAnaka yaha kaise ho gayA ? ___ isa prakAra socatI huI AmrapAlI sopAnazreNI car3hane lagI ''vahAM pratIkSArata mAdhvikA sAmane AyI aura namana kara bolI- 'devi ! kyA huA?" : merA kArya pUrA ho gayA hai. 'terA kArya zeSa hai'rAghava azva lekara to gayA hI hogA?" "haaN"|" "sabhI licchavI lauTa gae haiM ?" "hAM, devi ! gaNanAyaka svayaM padhAre the| unake Adeza se hI sAre licchavI yuvaka bikhare the / maiMne bhI eka asatya bAta prasArita kI thii|" "asatya bAta ?" Page #197 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 188 alabelI AmrapAlI ___"hAM, devi ! Apa aura mahArAja naizabhramaNa ke lie gae haiM / vahAM jala-vihAra kareMge, mRgayA kheleMge, phira bhavana meM lautteNge| yaha bAta maiMne kahI thii|" "uttama ! tU gaNanAyaka se milI thI ?" "hAM, maiMne unako bhI yahI bAta khii|" mAdhvikA ne khaa| "acchA, bhavana meM koI licchavI hai ?" "nahIM, kintu bhavana ke bAhara kucha yuvaka idhara-udhara caukasI kara rahe haiN|" "acchA''mahArAja yakSa mandira meM ruke haiN| tujhe kucha sAmagrI lekara jAnA hai| pazcima dvAra para khar3e rAghava se kahanA ki vaha udyAna meM calA jAe / vahAM se mahArAja bAhara-bAhara Age cale jaaeNge|" "jii|" kahakara mAdhvikA devI ke sAtha-sAtha gyii| AmrapAlI ne sabase pahale eka ratha taiyAra karane kI AjJA dii| phira biMbisAra kI maMjUSA se ratnahAra nikAlakara gale meM pahanA / usameM hajAra svarNa mudrAeM aura apanI smRti svarUpa eka nIlama rakhA / pAtheya, vastra Adi dUsarI maMjUSA meM rakhe / isa prakAra sArI Avazyaka sAmagrI taiyAra karavAkara mAdhvikA ko udyAna kI ora ravAnA kara diyaa| cAlIsa-pacAsa licchavI yuvaka bhavana ke sAmane paharA dete hue idhara-udhara ghUma rahe the| bhavana ke pichale bhAga meM mAtra cAra-pAMca yuvaka the| jyoMhI mAdhvikA kA ratha bAhara nikalA una yuvakoM ke mana meM saMdeha huA aura ve ratha ke pIche par3a ge| __ ratha meM baiThI huI mAdhvikA ne dekhA ki cAra yuvaka ratha ke pIche-pIche A rahe haiM / parantu cAroM ke pAsa koI vAhana nahIM thaa| isalie mAdhvikA ne rathika se ratha ko tIvra gati se udyAna meM le jAne ke lie khaa| ___ zatru pakar3a meM nahIM AyA, yaha jAnakara lagabhaga sau yuvaka nagara kI dakSiNI dizA meM ge| aura idhr'| zIlabhadra eka bhavana meM baiThA-baiThA kSaNa-kSaNa ke samAcAra ekatrita kara rahA thA / sukhada samAcAra na milane ke kAraNa usakI akulAhaTa bar3ha rahI thii| vaha isI AzA meM vahAM baiThA thA ki biMbisAra kI mRtyu kA samAcAra aba mile, taba mile / kintu jaba usane yaha sunA ki AmrapAlI aura biMbisAra dakSiNa dizA meM bhramaNa ke lie gae haiM, usakI AzA para tuSArApAta ho gyaa| usI ne sau yuvakoM ko dakSiNa dizA meM bhejA thaa| aba vaha isa samAcAra kI pratIkSA kara rahA thA ki dakSiNa dizA meM gayA huA biMbisAra licchavI yuvakoM ke zastra se paradhAma pahuMca gayA hogaa| Page #198 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 186 mAvikA pazcima daravAje se yakSa mandira ke pAsa pahuMcI taba usane dekhA ki rAghava do azvoM ko thAme vahAM khar3A hai| mAvikA ne saMketa se use udyAna kI ora Ane ke lie kahA aura vaha apane ratha ko udyAna meM le gii| ratha kA pIchA karane vAle cAra licchavI yuvaka bahuta-bahuta dUra raha gae the| jaba ve pazcima dvAra se bAhara nikale taba mAdhvikA apane ratha ke sAtha bhavana kI ora lauTa rahI thii| ratha meM rAghava bhI baiThA thaa| biMbisAra aura dhanaMjaya kSaNa mAtra kA bhI vilaMba kie binA azva para ArUr3ha hokara ujjanI ke mArga para prasthita ho ge| 40. abhizApa kA bojha madhyarAtri kA sukhada kSaNa / do azvArohI vaizAlI ke dakSiNa kI ora ke vanapatha para dhIre-dhIre bar3ha rahe the| donoM azvArohI puruSaveza meM the| eka kA mastaka khulA thaa| usake keza havA ke jhoMkoM se hilaDula rahe the| dUsare azvArohI ke mastaka para pagar3I baMdhI huI thii| usakA ceharA atyanta AkarSaka aura sundara laga rahA thA / usake keza dikha nahIM rahe the / kyoMki gahare gulAbI raMga kI pagar3I se usake kAna bhI DhaMka gae the| donoM azvArohI nagarI se lagabhaga tIna koza dUra A gae the| vanapatha zUnya aura nIrava thaa| vaha aMdhakAra se vyApta thaa| grISmakAla kA anta hone ke kAraNa AkAza meM bAdala idhara-udhara ghUma rahe the| sabhI kA yaha anumAna thA ki varSA ke Agamana meM abhI eka pakSa kA samaya zeSa hai / vanapatha saMkIrNa thA, isalie donoM azva eka-dUsare ke pIche-pIche cala rahe the| pIche cala rahe azvArohI ne kahA-"priyatama ! Aja Apa atyanta vicAramagna se laga rahe haiM !" yaha kahane vAle kA svara komala aura madhura thaa| Age calane vAle azvArohI ne kahA-"priye ! aisA anumAna tumane kisa AdhAra para kiyA ?" "Apake mauna ke AdhAra pr|" "terI kalpanA satya hai| AMja merI eka yojanA niSphala ho gaI''merA hI nahIM, kintu samagra vaizAlI kA zatru hamAre gAla para cAMTA mArakara chiTaka gyaa|" ___ "vaizAlI kA zatru ? hArAja ! aisA duSTa kauna thA?" nArIkaNTha ne prazna kiyaa| "mahArAja prasenajita kA yuvarAja biMbisAra / " puruSakaMTha ne khaa| "priyatama ! vaha yahAM kahAM se A gayA ? maiMne rAjagRha meM sunA thA ki Page #199 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 190 alabelI AmrapAlI mahArAjA prasenajita ne use deza-niSkAsana de diyA thaa|" nArIkaMTha ne Azcarya ke sAtha khaa| __ ye donoM azvArohI aura koI nahIM, kumAra zIlabhadra aura devI kAdaMbinI thii| naizabhramaNa, jalavihAra aura yauvana kI mastI kA AnaMda lene ke lie zIlabhadra kA yaha pUrva nirdhArita upakrama thaa| zIlabhadra Aja atyanta nirAza ho gayA thA, kyoMki vaha biMbisAra ko na pakar3a hI sakA aura na mAra hI skaa| madhyAhna taka usane kAphI daur3adhUpa kii| phira use yaha jJAta huA ki biMbisAra apane sAthI ke sAtha chiTaka gayA hai| sarvazreSTha sundarI AmrapAlI ko apanI banAne kI usakI bhAvanA Aja punaH naSTa ho gaI thii| isa prakAra atyanta nirAzA se grasta zIlabhadra mana ko zAMta karane ke lie naiza-bhramaNa ke lie nikala par3A thaa| pUrva yojanA ke anusAra vaha devI kAdaMbinI ko lekara isa vana-pradeza meM AyA thaa| vaha bolA-"priye ! magadhezvara ne apane putra ko nirvAsita nahIM kiyA thA, parantu unhoMne eka nATaka khelA hai| unhoMne apane yuvarAja ko vaizAlI ke saMbhrAnta puruSoM kA nAza karane ke lie SaDyaMtrakAriyoM kA netA banAkara yahAM bhejA thaa|" "SaDyaMtra ?" "hAM, bhayaMkara SaDyaMtra ! isa SaDyantra meM hamAre rAjya ke tIna staMbha dharAzAyI ho gae / vaizAlI kA guptacara vibhAga atyanta jAgarUka hai / SaDyantra kA patA laga gayA aura vaha nAlAyaka yahAM se palAyana kara gyaa|" kAdaMbinI mana-hI-mana hNsii| vaha bolI--"mahArAja ! kyA vaha duSTa guptaveza meM yahAM raha rahA thA ?" "hAM, usa duSTa ne hamAre gaurava ko khaMDita kara ddaalaa| vaha hamArI janapadakalyANI kA priyatama banakara usI ke sAtha raha rahA thaa|" zIlabhadra ne khaa| "maiMne to sunA thA ki devI AmrapAlI bahuta catura hai|" "vaha catura aura buddhimatI bhI hai, kintu moha aMdhA hotA hai|" "saca kahA Apane priyatama ! moha manuSya ko aMdhA banA detA hai| kintu mahArAja ! hama isa prakAra kahAM taka calate rheNge|" kAdaMbinI ne caturAI se prasaMga badala ddaalaa| "priye ! aba hameM bahuta dUra nahIM calanA hai| nadI ke kinAre eka sundara upavana hai / pahale hama vahAM caleMge, phira jala-vihAra kreNge"| zIlabhadra ne kAdaMbinI kI ora muMhakara khaa| "to hama kucha zIghratA kareM", kAdaMbinI lii| "kyoM?" "mIThI madhyarAtri kI mIThI mstii|" Page #200 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 191 'oha' kahakara zIlabhadra ne apane ghor3e ko er3I lgaaii|" lagabhaga arddha ghaTikA meM donoM nadI ke taTa para sthita suramya upavana meM mA pahaMce / yaha upavana atyanta prAkRta thaa| ramaNIya aura manamohaka thaa| vaizAlI ke zalAnI yahAM yadA-kadA Ate aura mauja-mastI kara cale jAte / zIlabhadra apane azva ko cAroM ora se bRhada vRkSoM se ghire cauka meM le aayaa| bAdala bikhara cuke the aura arddha candra kA snigdha prakAza nayanaraMjaka laga rahA thaa| donoM azvoM ko roka ve nIce utara gae / zIlabhadra ne kahA-'priye ! maiM tumhArI kalpanAzakti ko dAda detA huuN| yauvana ke milana ke lie aisI rAtri, aisA ekAnta, aisI nIravatA aura..." bIca meM hI kAdaMbinI bola baThI / "Apa jaise yauvana sAthI..." "nahIM-nahIM, tere jaisI madabharI madirAkSI", kahakara zIlabhadra ne apane azva ko eka vRkSa se bAMdhA / kAdaMbinI ne bhI apane subuddhi azva ko vRkSa kI DAlI se bAMdha diyaa| kAdaMbinI bolI--"kyA madirApAna kI vyavasthA hai ?" "priye ! kSamA karanA 'har3abar3I meM bhUla gyaa|" kahakara zIlabhadra ne kAdaMbinI kA hAtha pkdd'aa| kAdaMbinI bolI-"kSaNabhara bAda / maiM thor3A..." "oha ! bAda !" zIlabhadra ne kahA / usane dekhA kAdaMbinI apanI pagar3I utAra rahI hai| kAdaMvinI ne apanI pAga utAra kara apane azva kI pITha para rakha dii| phira kauzeya kA uttarIya bhI utAra DAlA zIlabhadra ne dekhA, eka madabharI sundrii| zIlabhadra mugdha nayanoM se dekhatA rhaa| vaha becArA zIlabhadra kyA jAne ki yaha rUpa aura yauvana usakA kAla banakara AyA hai aura Aja kI rAta usakI aMtima rAtri hai| zIlabhadra bolA-"priye ! merI prArthanA svIkAra kareMgI?' "prArthanA kyoM, AjJA kheN|" "maiM tujhe niraavrnn|" tatkAla kAdaMbinI bola uThI-"taba to dhairya kA bAMdha TUTa jaaegaa|" "dharya to abhI calA gayA hai, aba maiM eka kSaNa kA bhI dharya nahIM rakha sakatA''-kahakara zIlabhadra ne kAdabinI meM samA jAne kA prayatna kiyaa| prntu| dUsare hI kSaNa zIlabhadra kA bAhupAza zithila hone lagA' 'usakI AMkheM vikRta ho gaI. ''usakI kAyA kAMpane lgii| Page #201 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 192 alabelI AmrapAlI mAtra kucha hI kSaNoM meM zIlabhadra kA sArA zarIra akathanIya khiMcAva kA anubhava karane lagA aura zIlabhadra tatkAla bhUmi para gira pdd'aa| vAsanA vilIna ho gii| AzA naSTa ho gii| yauvana kI uttAla taraMgeM samAhita ho giiN| kAdaMbinI do kSaNoM taka zIlabhadra ke nirjIva zarIra ko dekhatI rhii| zIlabhadra ke muMha se phena nikala rahe the. 'AMkheM bhayAnaka ho gaI thI. zarIra ThaMDA par3a cukA thaa| kAdaMbinI ne cAroM ora dekhA' 'koI najara nahIM AyA... thor3I hI dUrI para do azva zAMta khar3e the| gagana meM cAMda nirvikAra dRSTi se dharatI kI ora dekha rahA thaa| kAdaMbinI tatkAla mudd'ii| usane socA, zIlabhadra ko uThAkara usake azva para rakha diyA jAe kintu usameM itanI zakti nahIM thii| vaha apane azva ke pAsa AI aura usa para par3I apanI pagar3I puna: zira para rakhI, uttarIya ko oDhA aura kucha bhI na huA ho, isa svastha mana ke sAtha vaha apane azva para baiTha gii| catura subuddhi azva tatkAla vahAM se mudd'aa| zIlabhadra kA azva hinahinAne lgaa| kintu usako baMdhana-mukta kauna kare ? kAdaMbinI ne nagarI meM jAne kI su-vyavasthA kara rakhI thii| nagarI ke mukhya dvAra se jAne kA usane nizcaya kiyA thA kintu sUryodaya ke bAda aura apanI dAsiyoM ke saath| nagarI ke bAhara vAle yakSa-maMdira ke pAsa prAtaHkAla kAdaMbinI kI dAsiyAM upasthita ho jAne vAlI thiiN| __kAdaMbinI jaba yakSa maMdira meM pahuMcI taba usakI dAsiyAM eka ratha ke sAtha vahAM pahuMca gaI thiiN| kAdaMbinI ne yakSa-maMdira meM jAkara apanI pAga dUra rakhI aura mAno vaha yakSa kI pUjA karane ke lie hI AI ho, isa bhAvanA ke sAtha vaha vahAM baiTha gii| mukhya dAsI ne naivedya kA thAla lAkara yakSa ke sAmane rakha diyaa| yakSa kA pujArI nagara meM rahatA thaa| vaha bhI A gyaa| usane kAdaMbinI ko AzIrvAda diyaa| kAdaMbinI ne dasa svarNamudrAeM yakSa kI peTikA meM ddaaliiN| sUryodaya hote hI usane ratha meM baiThakara nagara meM praveza kiyaa| dvArapAla ne dekhA ki prAtaHkAla jo loga yakSa kI pUjA karane gae the ve loga lauTakara A rahe haiN| kAdaMbinI ne isa bAta kI bahuta hI sAvacetI rakhI thI ki kisI ko kisI prakAra kA saMzaya na ho| vaha bhavana meM A phuNcii| Page #202 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 163 bhavana meM pahuMcate hI vaha anyatra na jAkara sIdhI snAnagRha meM calI gaI / jaba kabhI bhI vaha snAna karane jAtI taba koI bhI paricArikA vahAM nahIM raha sakatI thI / taila-mardana, ubaTana, snAna, aMgaproMchana Adi sabhI kriyAeM vaha svayaM karatI / pahane hue sabhI vastra vaha svayaM apane hAthoM se dhotI / vaha sabhI alaMkAra nikAlakara jala se bhare pAtra meM rakha detii| yaha sAvacetI usake lie atyanta Avazyaka thii| kyoMki vaha cAhatI thI ki bhavana kI dAsa-dAsiyAM bhI yaha jAnane na pAeM ki vaha viSakanyA hai| mahAmaMtrI ne yaha sAvadhAnI baratane ke lie kahA thA aura kAdaMbinI isameM pUrNa jAgarUka thI / snAnagRha meM jAne ke pazcAt usane sAre alaMkAra eka jalapAtra meM rakhe / usane sabhI vastra pakhAre / aura snAnagRha meM rakhe hue eka Adamakada darpaNa kI ora usakI dRSTi gaI / yaha mAnavIya svabhAva hai ki pratyeka manuSya svayaM ko dUsaroM se adhika sundara mAnatA hai | kAdaMbinI pUrNa yauvana meM praveza kara cukI thI huI nArI kisI ke caraNa kamala meM yauvana ko bichAne ke usake prANoM meM ubharatI lie tar3aphar3A rahI thI / ? parantu """ AcArya agniputra kA prayoga usake jIvana kA abhizApa bana cukA thA / AzA, bhAvanA aura UrmiyAM usameM unmajjana kara rahI thiiN| phira bhI vaha viSavallI bana cukI thI / are, vaha kisI ko cuMbana dAna bhI nahIM kara sakatI thI / isa abhizApa kA aMta kaba kaise hogA ? kala AdhI rAta ke samaya jo bItA, usase usakA kalejA kAMpa uThA / kitanA madhura thA vaha kSaNa ! parantu usakI kAyA meM chipI huI agni ne kSaNa bhara meM madhuratA ko jalAkara rAkha kara DAlA / darpaNa meM apanI nirAvaraNa kAyA ko dekhakara kAdaMbinI snAnakArya ko bhUla gii| abhizApa kA yaha bojha kaba taka DhonA par3egA ? sundara puruSa kI bAta eka ora rahane deM. parantu vaha kisI sundara bAlaka ko prema se uThAkara hRdaya se bhI nahIM lagA sakatI thI / usakA cuMbana bhI nahIM le sakatI thI / usane socA, usI ke pApa kA yaha kaTu vipAka hai / pUrvajanma meM usane koI bhayaMkara pApa kiyA hai / anyathA, isa yauvana vaya meM apane antaHkaraNa meM UrmiyoM ko sulagatI huI dekhane kA samaya kaise AtA ? UrmiyoM ko sulagatI dekhanA, yaha vedanA akathya hotI hai| Page #203 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 194 alabelI AmrapAlI lagabhaga ardhaghaTikA paryanta vicAroM meM DUbatI-itarAtI kAdaMbinI anta meM ro par3I aura usake mana meM eka vicAra ubharA-isa prakAra jIne se to AtmahatyA kara mara jAnA hI acchA hai| parantu AtmahatyA karane se kyA siddha hogA? isase kAyA ke aNu-aNu meM vyApta viSa kyA dhula jAegA? nahIM, kabhI nhiiN| isa prakAra vicAra karate-karate usane tela-mardana kiyaa| pratyeka aMga-pratyaMga usakA TUTana anubhava kara rahA thaa| parantu koI upAya nahIM thaa| lagabhaga do ghaTikA ke pazcAt vaha snAnAdi kArya se nivRtta hokara apane khaMDa meM gii| 'eka dAsI dUdha kA pAtra rakha gaI / dUsarI dAsI mukhavAsa rakha gii| itane meM hI vRddha prabaMdhaka vahAM AyA aura bhItara Ane kI AjJA maaNgii| kAdaMbinI ne AMkha ke izAre se bhItara Ane kI AjJA dii| vRddha prabaMdhaka bhItara Akara bolA-"devi ! eka samAcAra milA hai / hameM bahuta sAvadhAna rahanA hai|" kAdaMbinI ne prazna bharI dRSTi se prabaMdhaka kI ora dekhaa| vaddha prabaMdhaka ne kahA-'caMpA nagarI ke viSavaidya gopAlasvAmI kala yahAM A "pahuMce haiN|" "kisane batAyA ?" "hamAre carapuruSoM ne|" "ve kahAM Thahare haiM ?" "abhI to ve gaNataMtra ke atithigRha meM Thahare haiN| 'saMbhava hai nagarI ke bAhara hI kahIM tthhreNge|" "koI bAta nahIM hai|" kAdaMbinI ne AzvastabhAva se khaa| "Apake naizabhramaNa kA pariNAma ?" "jo pariNAma AnA thA, vaha A gyaa|" kAdaMbinI ne kahA aura dUdha kA pAtra hAtha meM liyaa| vRddha prabaMdhaka ne jAne kI AjJA maaNgii| kAdaMbinI bolI-"cintA kI koI bAta nahIM hai. kucha bhI na huA ho, yahI bhAva Apako banAe rakhanA hai|" vRddha prabaMdhaka calA gyaa| dugdhapAna karate-karate kAdaMbinI ke mana meM eka vicAra ubharA ki viSavaidya gopAlasvAmI se milanA hai aura isa abhizApa se mukta huA jA sakatA hai yA nahIM, yaha jAnanA hai| Page #204 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 195 41. mRtyu kA rahasya madhyAhna bIta cukA thaa| kala priyatama ko vidAI dete samaya AmrapAlI kucha utsAha meM thii| kintu Aja vaha pUrNa rUpa se TUTa cukI thii| kala vaha bhojana bhI nahIM kara skii| Aja bhI bhojana kI ruci nahIM thii| priya vyakti kA viyoga hRdaya para AghAtakAraka hotA hI hai| priyatama ko bacAne ke prayatna meM kala vaha atyanta utsAhita thI kintu bibisAra ke jAne ke bAda tathA mAdhvikA ke yaha samAcAra sunAne ke bAda ki mahArAja sahI-salAmata rUpa se yahAM se prasthita ho cuke haiM, AmrapAlI kA dila vedanA se bhara gyaa| Aja prAtaH jaba usakI saMrakSikA ne sagarbhAvasthA meM isa prakAra cintAtura rahanA yA laMghana karanA hitakAraka nahIM hotA, yaha samajhAyA taba usane kucha dUdha liyA aura eka Ama khaayaa| para usake antar meM utpanna viSAda dUra nahIM ho skaa| siMha senApati AmrapAlI se milane aae| AmrapAlI ne kRtrima prasannatA se unake sAtha bAtacIta kii| usane kahA-'bhavana para jaba licchaviyoM kA AkramaNa huA taba mAvikA ne eka rakSaka ke sAtha biMbisAra ko samAcAra bheje aura tatkAla mere svAmI apane anucara ko sAtha le yahAM se nikala ge|" siMha senApatiko yaha samAcAra ucita lgaa| phira bhI unhoMne pUchA- "putri! maiMne sunA thA ki Aja dina ke prathama prahara meM mAdhvikA yakSa maMdira meM gaI thii|" "hAM, saca hai / mere svAmI yogakSema pUrvaka yahAM se nikala gae, isa upalakSa meM pakSa ko bhoga car3hAne gaI thii|" ___ isa bAta meM gaNanAyaka ko saMdeha nahIM huaa| ve bole---"putri! bahuta hI acchA huA / magadha ke yuvarAja ko koI AMca A jAtI to saMgharSa avazyaMbhAvI bana jaataa|" isake pratyuttara meM AmrapAlI ke mana meM aneka vicAra uTha rahe the / phira bhI vaha mana para niyaMtraNa kara itanA mAtra bolI-"mahArAja ! licchavI yuvakoM ke isa duSTa bartAva se mere mana para bhArI AghAta lagA hai| mere svAmI do dina bAda yahAM se jAne vAle hI the| maiMne Apako vacana bhI diyA thaa| phira bhI yaha bhayaMkara AkramaNa kaise huA ? kyA janapadakalyANI ke gaurava kI yahI maryAdA hai ?" siMha senApati ne AmrapAlI ke sammukha isa apriya ghaTanA ke prati apanA kheda prakaTa kiyA aura kahA-"isa AkramaNa ke pIche kisakA hAtha thA, isakI khoja karAyI jaaegii|" Page #205 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 196 alabelI AmrapAlI AmrapAlI aura bahuta kucha kahanA cAhatI thI, para usane mauna rahanA hI zreyaskara samajhA / vaha mauna rahI ! priyatama ke binA eka rAta bItane ke bAda vaha jAna gaI ki viyoga kI vedanA kitanI asahya hotI hai / usako na bhojana ke prati aura na kisI bhI prakAra ke Amoda-pramoda ke prati rasa thaa| mAno eka vyakti ke cale jAne para saikar3oM dAsadAsiyoM se suzobhita aura indrapurI jaisA vaha bhavana bhayaMkara khaMDahara jaisA pratIta hotA thA / bhavana ke vAdyakAroM ne devI ke citta ko prasanna rakhane ke lie prAtaH kAla sumadhura rAginI pravAhita kI thii| parantu AmrapAlI kA mana ujjayinI ke patha para daur3a rahA thA / unhoMne rAtri kahAM bitAI hogI ? mArga meM koI saMkaTa to nahIM AyA hogA ? licchaviyoM ke ghur3asavAra to pIche nahIM lage hoMge ? vaizAlI se ujjayinI kA mArga bhayaMkara hai / bIca meM eka siMhapallI nAmaka choTA gAMva hai| vahAM luTere basate haiM / vahAM se gujarane vAle pratyeka pathika ko vipatti kA sAmanA karanA hI par3atA hai| to kyA unako bhI ? isa prakAra ke aneka vicAra usakI manovedanA ko bar3hA rahe the / priya vastu kA viyogakAla atyanta viSama hotA hai / AmrapAlI ke lie to aba biMbisAra ke saMdeza ko prApta karanA hI priya saMyoga thA / vaha saMdeza kaba Ae ? kisake sAtha Ae ? isa prakAra ke aneka prazna usake mana meM ubharate aura binA samAhita hue hI naye praznoM ke aMbAra ke nIce daba jAte / madhyAhna bIta gayA / AmrapAlI AMkheM baMda kara zayyA para par3I thii| itane meM hI mAdhvikA ne kakSa meM praveza kara kahA - " devI ! atyanta kharAba samAcAra prApta hue haiN|" "kyA mahArAja kA koI saMdeza AyA hai ?" "nahIM, devi ! nadI ke taTa vAle upavana meM eka bhayaMkara / " "kyA huA ?" " kumAra zIlabhadra mauta kA zikAra ho gayA hai / " "kaise ? kyA ?" "devi ! abhI-abhI samAcAra prApta huA hai / Aja prAtaH eka kaThiyArA upavana kI ora gayA thaa| vahAM eka azva hinahinA rahA thA / vaha kutUhalavaza nikaTa gyaa| vahAM eka manuSya nirjIva par3A thaa| vaha kaThiyArA ghabarA gyaa| vaha usI azva para baiThakara nagarI meM AyA usakI bAta sunakara caranAyaka aura Page #206 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 167 aneka sipAhI khoja karane ge| unhoMne dekhA, vaha nirjIva zava aura koI nahIM, zIlabhadra kA zarIra thA / "oha ! samajha meM nahIM A rahA hai ki yaha vicitra mauta kahAM se AtI hai / aisA bhayaMkara SaDyaMtra kauna calA rahA hai ? yaha to acchA huA ki mahArAja kala prAtaH hI yahAM se cale gae, anyathA?" kahatI kahatI AmrapAlI vicAramagna ho gaI / " kumAra zIlabhadra !" itanA kahakara AmrapAlI punaH zayyA para leTa gaI / nagarI ke dakSiNa dizA meM nadI ke taTa ke pAsa vAle upavana meM logoM kI bhIr3a-sI laga rahI thI / jaise-jaise logoM ko samAcAra milatA gayA vaise-vaise zIlabhadra ke vayasya aura mitra apane-apane kAmakAja chor3akara upavana kI ora bhAge jA rahe the / unheM apane priya netA ke aMtima darzana karane the / saikar3oM licchavI yuvaka upavana ke bAhara khar3e-khar3e yaha jAnane ke lie Atura ho rahe the ki bhItara kyA ho rahA hai ? campA nagarI ke viSavaidya gopAlasvAmI ne kumAra zIlabhadra ke zava kA pUrA parIkSaNa kara liyA thA / aura unhoMne eka svarNapAtra meM zIlabhadra ke muMha se nikalane vAle jhAga le liye the / parIkSaNa pUrA ho jAne para gopAlasvAmI khar3e hue aura bole - " aba kumArazrI ke zava ko agni saMskAra ke lie le jAyA jA sakatA hai|" siMha senApati ne gopAlasvAmI se pUchA - " Apako kyA lagatA hai ?" "mujhe bahuta kucha kahanA hai parantu yaha sArI carcA maiM bhavana para karUMgA / isase pUrva maiM marane vAle ke muMha se nikalane vAle phena kA rAsAyanika parIkSaNa kara lenA cAhatA hUM | Apa kumArazrI ke zava kI vyavasthA meM juTe raheM / maiM apane sthAna para jAtA huuN|" kahakara bhArata ke sarvazreSTha viSa- niSNAta gopAlasvAmI apane ratha kI ora cala par3e / zIlabhadra ke pitAzrI, bhAI Adi bandhujana vahAM Ae the| unhoMne yahIM se zmazAna bhUmi meM jAne kA nizcaya kiyA thA / zava parIkSaNa ke pazcAt janatA upavana meM gaI aura apane priya netA ke nirjIva zarIra ko dekhakara phUTa-phUTa kara rone lagI / sabhI ke mana meM eka hI prazna ghUma rahA thA ki aise samartha vyakti kI mRtyu kaise huI ? guptacara vibhAga ko koI nayA tathya prApta nahIM huA / caranAyaka ne kevala yaha jAnA ki kumAra zIlabhadra saptabhUmi prAsAda para AkramaNa karavAne meM mukhiyA thA / usakA eka mAtra uddezya thA ki biMbisAra ko jIvita par3akanA athavA mAra Page #207 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 198 alabelI AmrapAlI ddaalnaa| usane yaha saba kucha vaizAlI ke gaurava kI surakSA ke lie kiyA thaa| biMbisAra aura AmrapAlI naizabhramaNa ke lie isa ora Ae haiM, yaha jAnakara usane zatAdhika puruSoM ko yahAM bhejA thaa| yahAM unheM koI nahIM milA / madhyAhna ke pazcAt usako ye samAcAra mila gae the ki biMbisAra apane sAthI ke sAtha yahAM se nikala gae haiN| isase vaha bahuta nirAza huaa| saMdhyA taka vaha apane bhavana meM hI thaa| phira vaha bhramaNa karane ke bahAne azvArUr3ha hokara nikala gayA thaa| __ caranAyaka ko yaha bhI jJAta huA ki zIlabhadra rAtri ke prathama prahara ke pazcAt apane kisI navayuvaka sAthI ke sAtha nagarI ke dakSiNa dvAra se bAhara nikalA thaa| donoM azvoM para ArUr3ha the| dvAra-rakSaka ne donoM ko dekhA / parantu usane zIlabhadra ke sAthI ko pahacAnA nhiiN| vaha navajavAna sAthI kauna hogA ? caranAyaka ne yaha jAnane kA bhI pUrA prayatna kiyA ki sAthI kA azva kaisA thA? usane dvArapAla se pUchA / parantu kucha bhI atApatA nahIM lgaa| caranAyaka ne isa gutthI ko sulajhAne ke lie aura bhI bahuvidha prayoga kie, para saba vyartha / vaha gutthI ko sulajhAte-sulajhAte aura adhika ulajhatA gyaa| siMha senApati bhI isa mRtyu se bahuta cintita hue| unhoMne socA, binA kisI cihna ke yaha mRtyu kaise ghaTita hotI hai ? na to viSAkta prANI kA daMza kahIM najara AtA hai aura na viSa die jAne kI koI bAta dIkhatI hai ? phira mRtyu hotI kaise hai ? cAroM mauteM samAna huI haiN| mArane vAlA kauna hai-isakA kucha bhI patA nahIM lagatA / yadi yaha koI SaDyaMtra hai to vaizAlI rAjya kA durbhAgya hai 'isase vaMzAlI kI zakti khaMDa-khaMDa ho gaI hai 'vaizAlI kI rIr3ha TUTa cukI hai. vaizAlI kI svAyattatA khatare meM par3a gaI hai| viSavidyA vizArada gopAlasvAmI apane sthAna para Ae aura apane ziSya ko kucheka vastueM lAne nagarI meM bhejaa| phira ve snAna Adi se nivRtti hokara khoja meM laga ge| rAtri kA dUsarA prahara pUrA ho rahA thA / gopAlasvAmI apane khaMDa se bAhara nikale / ve prasanna dIkha rahe the| unhoMne Ate hI bAhara baiThe ziSyoM se pUchA--"koI AyA thA ?" "kucha samaya pUrva hI gaNanAyaka Ae the|" "kyA kucha kahA thA ?" "hAM, ve ApakA nirNaya jAnane ke lie atyanta Atura haiN|" "unako yaha samAcAra bheja do ki mRtyu kA rahasya jJAta huA hai| kala maiM .. unase milUMgA, abhI nhiiN|" "jii|" kahakara ziSya calA gyaa| Page #208 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 166 42. palAyana kA SaDyaMtra caranAyaka sunaMda, mihira mahAlI, dUsare tIna gaNanAyaka aura nagararakSaka sUryodaya ke tatkAla bAda siMha senApati ke bhavana para A ge| siMha senApati bhI upAsanA se nivRtta ho gae the| sabhI gopAlasvAmI kI pratIkSA kara rahe the / zIlabhadra kI mRtyu ke viSaya meM carcA cala rahI thI / caranAyaka ne kahA"nadI kinAre para sthita upavana meM azvoM ke padacihna mile the / padacihna kA jJAtA rAjapuruSa padacihna dekhane gayA, taba vahAM aneka azvoM ke padacihna maMDita ho cuke the / kyoMki kumArazrI ke aMtima darzana karane ke lie aneka vyakti vahAM A gae the| isake atirikta bAta yaha thI ki AmrapAlI ke kathanAnusAra biMbisAra vaizAlI se dUra cale gae the| mujhe yaha saMzaya thA ki ve yahIM kahIM chupakara SaDyaMtra kA saMcAlana kara rahe haiM, parantu ve ujjayanI ke rAste para haiM, yaha samAcAra sImArakSaka ne die haiN|" siMha, senApati ne kahA - "sunaMda ! biMbisAra mujhe atyanta nirdopa lage haiN| logoM ke hRdaya meM yadi roSa nahIM jAgA hotA to maiM unheM saptabhUmi prAsAda meM hI rahane detA / parantu yaha ucita hI rahA / aba saccA gunahagAra kauna hai, isakI khoja AsAnI se ho sakegI / " mahAbalAdhikRta mihira mahAlI kucha kahe, isase pUrva hI gopAlasvAmI ne kakSa meM praveza kiyaa| sabhI ne khar3e hokara viSaniSNAta vaidya kA abhivAdana kiyA / kuzala samAcAra pUchane ke pazcAt siMhanAyaka ne kahA - "vaidyarAja ! isa mRtyu ke rahasya kA udghATana aba Apa hI kara sakate haiM / " gopAlasvAmI bole - " mRtyu kA rahasya to hAtha laga gayA hai / parantu SaDyaMtrakArI kauna hogA, ise jAnanA merA viSaya nahIM hai / " siMhanAyaka bole- 'Apa ucita kahate haiM / mRtyu kA bheda prApta ho jAne para hama sahI rAste se khoja kara sakeMge / " "aba maiM apanI khoja ke AdhAra para jo tathya jJAta huA hai, vaha Apake samakSa prakaTa karatA hUM / " kahakara gopAlasvAmI ne do kSaNa taka AMkheM banda kara liiN| phira ve dhIre se bole -- " mahAnubhAvo ! kumAra zIlabhadra kI mRtyu viSa ke sparza se huI hai / yaha sparza kevala unake hoMThoM para huA hai. isake AdhAra para do kalpanAeM kI jA sakatI haiM / eka to yaha ki kumAra ne kisI viSAkta vastu kA cuMbana kiyA ho athavA viSakanyA kA cuMbana kiyA ho| isake sivAya mujhe dUsarA koI kAraNa najara nahIM AtA / yadi ve koI viSAkta vastu ko cUmate to usa vastu ke khaMDa yahAM hote / mujhe unake pAsa se aisI koI vastu prApta nahIM huI hai| aura jaisA caranAyaka ne mujhe batAyA, una pUrvavartI tInoM mautoM meM bhI aisI vastu prApta nahIM ho pAI thI / dUsarI bAta hai, cAroM mRtyu ke samaya do-do azvoM ke padacihna mile haiN| isase yaha Page #209 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 200 alabelI AmrapAlI phalita hotA hai ki marane vAle ke sAtha koI na koI dUsarA vyakti avazya hI honA caahie| aura merA nizcaya hai ki vaha dUsarA vyakti viSakanyA hI honA caahie|" "viSakanyA ?" "hAM, zAstra ke anusAra do prakAra kI viSakanyAoM kA nirmANa kiyA jA sakatA hai / eka kI yoni meM viSa hotA hai| dUsarI ke mukha meM yA gAr3ha sparza meM viSa hotA hai / prathama prakAra kI viSakanyAoM kA nirmANa aneka rAjyoM meM hotA hai| kintu dUsare prakAra kI viSakanyA ke nirmANa kA prayatna kisI ne kiyA ho, aisA mere sunane meM nahIM aayaa| phira bhI cAroM vyaktiyoM ke marane kI parIkSA karane para mujhe aisA pratIta hotA hai, kisI ne sparzamAtra se prANa-haraNa karane vAlI ati bhayaMkara viSakanyA kA nirmANa kiyA ho|" ___ sabhI gahare cintana meM laga ge| aisI viSakanyA vaizAlI meM kaise AI ? kahAM se AI ? kauna hai ? Adi prazna sabhI ke mana meM ubharane lge| ___ siMhanAyaka ne pUchA--"vaidya rAja ! sparza se mAra dene vAlI viSakanyA ke viSaya meM to hamane kabhI sunA hI nhiiN|" "maiMne kevala zAstroM meM par3hA hai, parantu kisI ne aisI viSakanyA kA nirmANa kiyA ho, aisA nahI sunA hai| kyoMki aisI viSakanyA kA nirmANa atyanta duSkara hotA hai / pAMca-dasa kanyAoM kI mRtyu hone ke pazcAt hI ekAdha kanyA viSakanyA bana sakatI hai|" gopAlasvAmI ne kahA / caranAyaka ne pUchA-"vaidyarAja ! kyA Apa yaha nizcayapUrvaka kahate haiM ki yaha mRtyu viSakanyA se hI huI hai ?" "hAM, kyoMki marane vAle ke mukha se jo phena nikale the, unakA rAsAyanika vizleSaNa karane para yahI pratIta huA ki kisI bhI bhayaMkara se bhayaMkara jaharIle prANI ke viSa se bhI vaha viSa tIvra, bhayaMkara aura sadyoghAtI hai| maiMne kumAra zIlabhadra ke zava kA aneka prakAra se parIkSaNa kiyA thaa| unake adharoM para hI viSa kA prabhAva mujhe pratIta huaa| unake adhara sUkha gae the| anyatra kahIM vikRti nahIM thii| cuMbana ke binA aisA honA saMbhava nahIM hai / aura puruSa sadA strI ke prati AkRSTa hotA rahA hai| isalie vaizAlI meM abhI-abhI jo cAra-cAra vyaktiyoM kI mRtyu huI hai, usakA mUlakAraNa viSakanyA hI honI cAhie, aisA merA nizcaya hai|" vaidyarAjajI ne spaSTatA se khaa| caranAyaka ne punaH pUchA-"viSakanyA ko kaise pahacAnA jAe ?" "yahI atyanta kaThina hai| viSakanyA anya striyoM jaisI hI dikhalAI detI hai| usake nayana aura badana meM koI vizeSatA nahIM hotii| use pahacAne kA eka hI upAya hai|" kahakara gopAlasvAmI mauna ho gae / sabhI unakI ora dekhane lge| Page #210 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 201 kucha kSaNoM pazcAt gopAlasvAmI bole - "vaisI strI ko kitanA hI bhayaMkara viSadhara kyoM na ise, vaha sarpa mara jAtA hai, strI kA kucha nahIM bigar3atA / kabhI-kabhI sarpa mUcchita ho jAtA hai| zazaka, hiraNa, bakarI Adi prANiyoM kA yadi viSakanyA sparza bhI karatI hai, cuMbana letI hai to ve prANI tatkAla mara jAte haiM / " sabhI vicAramagna ho ge| vaizAlI eka vizAla nagarI hai / usameM viSakanyA kI khoja kaise kI jAe ? viSakanyA idhara-udhara phiratI to nahIM hai / vaha gupta hI rahatI hai / isalie saMbhava hai usako kahIM chupAkara rakhA hogA / vaha guptasthAna kauna-sA hai ? kahAM hai ? sabhI ko vicAramagna dekhakara gopAlasvAmI bole - "gaNanAyakajI ! yadi Apako aura kucha vizeSa nahIM pUchanA ho to maiM apane sthAna para calA jAUM / " " jarUra Apane yahAM Akara hamAre para upakAra kiyA hai| Apa cAheM to Apake rahane kI vyavasthA nagara ke bAhara kisI udyAna meM kI jA sakatI hai / " "nahIM, nahIM, maiM to atithigRha meM raha lUMgA / " kahakara gopAlasvAmI khar3e hue| sabhI ne unako bhAvabhInI vidAI dI / eka sevaka unako pahuMcAne atithigRha kI ora gayA / gopAlasvAmI ke jAne ke bAda mahAbalAdhikRta ne prazna rakhA-' - "vaidyarAja kI bAta meM kucha tathya avazya hai / parantu viSakanyA kI khoja kaise kI jAe ?" caranAyaka sunaMda ne kahA - " mere mana meM eka vicAra AtA hai| guptacaroM kI aMtima khoja anusAra biMbisAra aura usakA sAthI vaizAlI kI sImA ko chor3akara Age cale gae haiM / parantu vaidyarAja kI bAta sunane ke bAda yaha anumAna hotA hai ki bisAra isa SaDyaMtra meM saMlagna the aura yaha bAta viSakanyA ke prazna se siddha hotI hai / " "kaise?" siMha senApati ne pUchA / "merA sadyaska anumAna yaha hai ki magadha ke yuvarAja bibisAra isI SaDyaMtra ke sAtha yahAM Ae the aura viSakanyA ke sAtha nagara meM ghusa ge| devI AmrapAlI unameM Asakta huI aura isase biMbisAra ko rahane kA surakSita sthAna aura SaDyaMtra ko kriyAnvita karane kA apUrva aura nirbhIka avasara prApta ho gyaa| kucha dina taka vaizAlI kI rAjya-vyavasthA ke nirIkSaNa meM lage rhe| jaba saba kucha unheM jJAta ho gayA taba unhoMne apane SaDyaMtra ko gatimAna kiyA / kumAra zIlabhadra saptabhUmi prAsAda para AkramaNa karegA, yaha bAta unheM pahale jJAta ho gaI hogI, isalie unhoMne zIlabhadra ko samApta karane kI bAta AmrapAlI ko samajhAkara svayaM yahAM se bhAga gae aura phira guptaveza meM rahane vAle unake sAthI zIlabhadra kA nAmonizAna miTAne meM saphala ho gae / " Page #211 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 202 alabelI AmrapAlI sabhI gahare vicAroM meM DUba ge| siMhanAyaka ne kahA- "sunaMda ! tumhArA anumAna kitanA yathArtha hai, maiM nahIM kaha sakatA / parantu eka prazna khar3A hotA hai ki amuka-amuka vyaktiyoM ke pAsa viSakanyA ko bhejane kA mArga kyA banA hogA ? bibisAra ke jAne ke pazcAt vaha viSakanyA jo atyanta aparicita hai, zIlabhadra ke pAsa kase gaI hogI? hama saba zIlabhadra ko jAnate haiM / vaha aisA kSudra to thA hI nahIM ki aparicita strI ke prati Asakta ho jAe ?" mahAbalAdhikRta ne pUchA--"vaidya rAja ke abhimata ke anusAra yaha kArya viSakanyA dvArA saMpAdita huA hai, kyA yaha sahI hai ?" "hAM, isameM koI saMdeha nahIM hai / " gaNanAyaka ne kahA / "to phira hameM usako khojane kA prayatna karanA cAhie , zIlabhadra ke pAsa vaha kaise pahuMcI hogI athavA usako kisane vahAM bhejA hogA, yaha prazna bAda kA hai| sunaMda kA anumAna vyartha nahIM hai| kyoMki magadhezvara prasenajita varSoM se yaha AzA liye baiThe haiM ki vaizAlI ko apane rAjya meM milA liyA jaae| yaha AzA sahajatA se phalita nahIM ho sktii| isalie unhoMne isa SaDyaMtra ke dvArA apane rAjya ke mahAmUlyavAna ratnoM ko naSTa karane kI bAta socI ho / aisA hone para hI vaizAlI para vijaya pAI jA sakatI hai, anyathA nhiiN| isa dRSTi se dekhane para biMbisAra jaise cAlAka yuvarAja ko yaha kAma sauMpA hogaa| isalie ve apane sAthI ke sAtha chiTaka gae haiM / kintu unakA SaDyaMtra to yahI rahA hai / unake Sar3ayaMtra kA mukhya ghaTaka hai vissknyaa| saMbhavataH usako kahIM gupta rakhA hai| saptabhUmi prAsAda meM vaha raha rahI ho, yaha bhI amumAna kiyA jA sakatA hai| hameM aba viSakanyA kI hI khoja karanI caahie|" mahAbalAdhikRta ke ina vicAroM se sabhI sahamata ho gae aura yaha nirNaya kiyA gayA ki siha senApati svayaM AmrapAlI se jAkara mileM aura kucha rahasya jJAta kreN| siMhanAyaka ne Azcarya ke sAtha kahA- "are ! eka bAta to hama bhUla hI gae / rAjagRha se eka nartakI yahAM AI huI hai|" tatkAla sunaMda bIca meM hI bola uThA-"hAM, devI kAdaMbinI yahAM AI huI hai| vaha nartakI hai| yadA-kadA nartana kA Ayojana bhI hotA rahatA hai / maiM usase do bAra mila cukA huuN| vaha magadha kI nahIM, gAMdhAra kI hai| rAjagRha meM rAnI trailokyasundarI ke eka rAjakumAra ko sarpa ne kATa khAyA taba vahAM rAjya meM zoka manAyA gayA thaa| isIlie kAdaMbinI yahAM AI hai| vaha navayuvatI hai / mujhe vaha sarvathA nirdoSa lagatI hai, kyoMki vaha logoM se saMparka rakhatI hai| vaha dAsa-dAsiyoM ke bIca rahatI hai| koI-koI yuvaka usase milatA hai| koI bhI viSakanyA isa Page #212 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI mAmrapAlI 203 prakAra prakaTa rUpa meM raha nahIM sktii|" sunaMda kI bAta sabako yathArtha lgii| phira bhI siMhanAyaka ne kahA- "maiM Aja hI janapadakalyANI se milUMgA aura sunaMda kI zaMkA kI khoja karUMgA kintu hameM kAdaMbinI para dRSTi to rakhanI hI caahie|" "isakA maiM svayaM prabandha kara luuNgaa|" sunaMda ne khaa| phira sabhI apane-apane sthAna para cale ge|" siMha senApati ne apane dUta ke dvArA AmrapAlI ko saMdeza bhejA aura kahalavAyA ki Aja sAyaM ve saptabhUmi prAsAda para aaeNge| prAtaHkAla kI yaha carcA gupta nahIM raha skii| siMhanAyaka ke bhavana meM do-cAra dAsa usa samaya khaMDa ke bAhara khar3e the| unhoMne bhItara kI carcA dhyAna se sunii| dAsa-dAsiyoM ke hRdaya meM aisI bAteM TikatI nhiiN| ye bAteM dasa kAnoM taka pahuMcI aura unhoMne sArA vRttAnta kAdaMbinI ko kaha sunaayaa| yaha vRttAnta sunakara kAdaMbinI gambhIra vicAroM meM phaMsa gyii| phira bhI usane kahA-"hameM ghabarAnA nahIM caahie| aba ye sabhI viSakanyA ke cakkara meM phaMsa jaaeNge|" vRddha niyAmaka calA gyaa| kAdaMbinI ne mana-hI-mana gopAlasvAmI ke anumAna ko dAda dI / usake mana meM eka nayI AzA jAgI / yadi aise mahAn vaidya mujhe viSamukta kara deM to phira abhizApa kI agni meM koI nahIM jalegA / gopAla svAmI se kaise milA jAe ? yadi maiM apanI duHkhabharI kathA unako yahAM sunAUM to nizcita hai mujhe vaizAlI ke kArAvAsa kI havA khAnI pdd'egii| to..? dUsarA vicAra bhI AyA. kadAcit vaizAlI ke cara vibhAga ko yahAM kI zaMkA ho aura viSama paristhiti utpanna kara de taba kyA ho ? athavA rUpamugdha koI yuvaka milane Ae aura cumbana ke lie prayatna kare taba to sArA bheda prakaTa ho jaaegaa| nhiiN.'nhiiN| vaizAlI kA cara vibhAga koI prayatna kare, usase pUrva hI apanI surakSA kI vyavasthA kara lenI caahie| isa prakAra vaha aneka vicAroM meM nimagna ho gayI aura usa samaya mukhya paricArikA lakSmI dIdI kamare meM praviSTa huI / usane kAdaMbinI ko vicAramagna dekhakara kahA- "devi ! kisI gambhIra vicAra meM haiM ?" Page #213 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 204 alabelI AmrapAlI "hAM, lakSmI ! aba hameM sAvaceta rahanA caahie| nagarI meM jo carcA ho rahI hai, tUne sunI hogI ?" "hAM, devi ! isIlie to Apake pAsa AyI hUM / " "hameM kyA karanA cAhie ?" " maMtrIzvara ke pAsa dUta bhejeN|" " isameM bahuta samaya lgegaa| kadAcit usake lauTane se pUrva hI hama phaMsa jAeM / " "parantu Apa viSakanyA to haiM nahIM / " " phira bhI viSa prayoga to karatI hI huuN| bAhara se Ane vAle pratyeka vyakti para / ve loga hamAre para najara rakheM to hama yahAM se chiTaka nahIM pAeMgI / " "to..." "dhIre-dhIre hama sabako yahAM se palAyana kara jAnA caahie| sabase pahale maiM puruSa veza meM eka saMrakSaka ke sAtha yahAM se calI jaauuNgii| phira tuma saba yahAM se dhIre-dhIre nikala jAnA / " lakSmI dIdI vicAra karane lagI / kAdaMbinI ne kahA - "yahAM se chiTaka jAne kA eka upAya sUjha rahA hai / kala maiM prAtaHkAla yakSa mandira meM jaauuNgii| vahAM se maiM puruSaveza meM nikala jAUMgI / sAtha meM eka rakSaka aaegaa| tuma saba yakSa mandira lauTa aanaa| dUsare dina tuma prAtaH punaH yakSa mandira meM AnA aura cillA-cillAkara kahanA ki mujhe aura subhadrA ko koI balapUrvaka uThA le gayA hai| yaha bAta nagara-rakSaka taka pahuMcAnI hai / merA to unako atA-patA milegA hI nhiiN| isalie ekAdha saptAha ke pazcAt tuma sabhI rAjagRha nagarI meM A jAnA / " lakSmI ke cehare para harSa kI rekhA khiMca gii| usane kahA - "devi ! ApakI buddha-zakti bejor3a hai| "to tU sArI taiyArI kara / suvarNa mudrAoM kI do thailiyAM haiN| eka maiM sAtha meM rkhuuNgii| zeSa tuma hI apane sAtha le AnA / " "jI" kahakara lakSmI dIdI vahAM se calI gaI / kAdaMbinI ne isa yojanA ke sAtha-sAtha apanI mukti kA bhI vicAra kara liyA thaa| svayaM ne campA nagarI jAne kA saMkalpa kiyA thA aura zeSa sabhI rAjagRha pahuMceM, aisA abhiprAya vyakta kiyA thA / svayaM kA saMkalpa kisI ko nahIM batAyA thA / 43. nayI cintA biMbisAra vaizAlI ke vinAza ke lie niyojita SaDyantra kA nAyaka hai, yaha bAta Page #214 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 205 siMha senApati ko yathArtha nahIM laga rahI thii| phira bhI ve aparAnha meM AmrapAlI se milane ke lie usake bhavana meM ge| AmrapAlI ko dekhate hI unakA mana darda se bhara gyaa| unhoMne dekhA ki AmrapAlI ke cehare para mAno samagra vizva kI vedanA ekIbhUta ho gaI ho| cintA se rUpa aura teja niHsatva ho jAtA hai| siMhanAyaka ne pUchA-"putri ! kucha asvasthatA hai ?" kiMkartavyavimUr3ha-sI vaha bolI-"bApU ! kSamA kareM. 'mana asvastha thA, isalie maiM Apake prati mere kartavya ko bhI bhUla gyii| viraajeN...|" "mana kI asvasthatA kyoM ? yuvarAja ke koI samAcAra mile?" kaha kara gaNanAyaka eka Asana para baitthe| "koI samAcAra nahIM milA hai| isalie ativedanA ho rahI hai|" kahakara AmrapAlI eka Asana para baiTha gyii| "taba maiM hI tujhe unake samAcAra sunA duuN|''yuvraaj vaizAlI kI sImA ko pAra kara Age cale gae haiN| yahAM ke cara vibhAga ko ye samAcAra kala rAtri meM hI prApta hue haiN|" "oha, yaha sunakara merA mana svastha huA hai / ve kuzala to haiM na ?" "hAM, putri ! yuvarAja apane sAthI ke sAtha kuzala haiM / tU nizcinta raha / mujhe pratIta hotA hai ki ve kahIM sthira hone ke pazcAt tujhe sandeza bhejeNge|" "mahArAja ! ApakI bAta sunakara mana kucha svastha huA / yuvarAja ko yahAM se acAnaka jAnA par3A hai| pravAsa meM upayogI sAmagrI bhI unake pAsa nahIM hai| isase merA mana bhArI vedanA anubhava kara rahA thA / aba Apake kathana se merA mana kucha zAnta huA hai|" AmrapAlI kA ceharA praphullita ho gayA thaa| siMhanAyaka ne kahA- "putri ! tUne kumAra zIlabhadra kI mRtyu ke viSaya meM kucha sunA hai ?" "hAM, yaha bAta sunakara mere hRdaya para bahuta AghAta lgaa| ve yuvakoM ke kuzala netA the| ve vAstava meM vaizAlI gaNatantra ke eka jAgRta navajavAna the|" AmrapAlI ne zoka vyakta karate hue kahA / "pAlI ! isa prakAra hamAre cAra vyakti mRtyu prApta kara cuke haiN| campA nagarI ke viSavaidya gopAlasvAmI ne isa mRtyu kA rahasya batAyA hai|" "acchA / " "kisI viSakanyA ke sparza se cAroM kI mRtyu huI hai, aisI saMbhAvanA unhoMne vyakta kI hai| Page #215 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 206 alabelI AmrapAlI " viSakanyA ! isa nagarI meM viSakanyA kahAM se AyI ? aisA to maiMne kabhI nahIM sunA ?" AmrapAlI ne Azcarya ke sAtha kahA / "gopAlasvAmI ne pUrNa parIkSaNa kara apanA anumAna vyakta kiyA hai... parantu isameM eka kaThinAI hai / " AmrapAlI prazna bharI najaroM se siMhanAyaka kI ora dekhane lagI / sihanAyaka ne kahA - 'putri ! tujhe yaha jJAta hI hai ki yahAM ke kucheka AgevAna vyakti biMbisAra ke prati zaMkita haiM / "hAM, isa nirmUla AzaMkA ke kAraNa hI to janapadakalyANI ko bhayaMkara apamAna sahana karanA par3A pAgala vyaktiyoM ne saptabhUmi prAsAda para AkramaNa kara usake gaurava para pAnI phera DAlA. yaha bAta maiM kaise bhUla sakatI huuN|" "kumAra zIlabhadra kI mRtyu se yaha AzaMkA aura bhI saghana bana gaI hai|" " kintu biMbisAra to yahAM the hI nahIM / " gaNanAyaka bole--- " maiM yuvarAja ko sampUrNa nirdoSa mAnatA hUM, kintu yahAM ke kucheka vyakti unake prati zaMkita haiM... .."" AmrapAlI sArI bAta sunakara Azcaryacakita raha gaI / gaNanAyaka ne kahA - " sunanda to yahAM taka kahatA hai ki biMbisAra svayaM apane sAtha eka viSakanyA ko lAe the aura usako kahIM gupta sthAna meM rakhA hai| putri ! tU isa bAta ko mana meM mata lAnA / maiM isIlie tere pAsa AyA hUM / " ... "sunanda ke anumAna kA AdhAra kyA hai ? kyA usake pAsa aisA koI pramANa hai ki yuvarAja isa SaDyantra meM saMlagna haiM ? " AmrapAlI ne prazna kiyA / " putri ! sunanda ke saMzaya kA AdhAra hai yojanApUrvaka naizabhramaNa aura zIlabhadra kI mRtyu / " AmrapAlI apane Asana se uThI aura do-cAra kadama Age bar3hakara ruka gii| phira siMhanAyaka ke sAmane dekhakara bolI - "Apa mere pUjya haiM / Apa mujha se kyA jAnanA cAhate haiM ?" isa spaSTa prazna se siMhanAyaka do kSaNa sthira ho ge| phira ve bole"biMbisAra ke sAtha koI dAsI athavA anya rUpa meM rahane vAlI koI viSakanyA nagarI meM AI ho aura isa sambandha meM kucha jAnatI ho to|" bIca meM hI AmrapAlI bola par3I- - isakA phalita yahI hai ki Apako bhI mere prati koI zaMkA hai ?" "nahIM, putri ! maiM to anyAnya vyaktiyoM ke saMzaya ko dUra karane ke nizcaya se hI yahAM AyA hUM / " Page #216 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 207 "to Apako eka mahatva kA kArya karanA hogaa|" kahakara AmrapAlI eka Asana para baiTha gii| "bola..." "Apako caranAyaka sunaMda kI koI acche vaidya se cikitsA karavAnI caahie| yaha khoja karAnI cAhie ki kyA usake jJAnatantuoM meM koI vikRti to nahIM A gaI hai ? maiM mAnatI hUM ki caranAyaka sunaMda kevala buddhihIna hI nahIM, ajJAnI bhI hai| mahArAja bibisAra ke sAtha merA milana Akasmika huA thaa| jaba hama yahAM Ae taba ve akele hI the| jahAM ve pahAr3I para bhUtiyAgRha meM the, usa samaya vahAM bhI unakA koI sAthI nahIM thaa| vahAM unhoMne eka sandeza likhakara chor3A thA--- "maiM vaizAlI jA rahA huuN| tU pAMthazAlA meM A jAnA" phira hama gIta-saMgIta meM saba kucha bhUla ge| bahuta dinoM ke bAda mahArAjA kA eka sAthI dhanaMjaya mere bhavana para aayaa| donoM kabhI bhI prAsAda ke bAhara nahIM jAte the| kabhI-kabhI dhanaMjaya jaba Uba jAtA taba nagarI meM jAtA thaa| mahArAja ke sAtha aura koI thA hI nhiiN| nagarI meM anyatra bhI unakA koI AdamI nahIM thaa| maiM unameM tanmaya bana gii| ve mere meM tanmaya bana ge| donoM kA tAdAtmya apUrva thaa| ve kisI SaDyantra ke sAtha yahAM nahIM Ae the| vaizAlI meM ve kevala cAra-chaha dina hI rukane vAle the| ve rAkSasarAja zaMbuka ke vana meM phaMsa gae the| unhoMne saMgIta ke dvArA rAkSasarAja kI kanyA kA roga dUra kiyA aura ve zaMbuka ke mitra bana gae / rAkSasarAja ne prasanna hokara unako eka ratnAhAra bheMTa kiyaa| vaha Aja bhI mere pAsa hai| rAkSasarAja ne kucha svarNa bhI diyA thaa| unhoMne loka-melA meM usa svarNa ko yAcakoM meM bAMTa DAlA / loka-melA meM ve eka seTha ke atithi bane the / usa seTha ko mAdhvikA bhI jAnatI hai / Apa usase pUche ki biMbisAra ke sAtha kyA koI dAsI yA strI thI? aba rahI naizabhramaNa kI bAta / bApU ! unakI surakSA ke lie maiMne Aja taka satya bAta chupA rakhI hai / saptabhUmi prAsAda para AkramaNa hone se pUrva unameM koI saMzaya nahIM thaa| ve do dina meM yahAM se jAne hI vAle the| jaba AkramaNa huA taba ve sAmanA karane ke lie taiyAra hue| maiMne unako rokA aura bhUgarbha mArga dvArA bAhara ke upavana meM pahuMcA diyaa| isa antarAla meM pAgala bane hue licchavI yavaka prAsAda meM khojabIna kara rahe the| mAdhvikA ne naizabhramaNa kI kRtrima bAta pracArita kI aura usame khojabIna karane vAle bhramita ho ge| usa samaya Apa prAsAda para Ae aura AkramaNakAriyoM ko bhagA ddaalaa| kisI ko bhI patA na lage isalie mAdhvikA ne Apako bhI yahI bAta khii| "oh..|" "sunie ! vaizAlI kA vinAza koI viSakanyA nahIM kregii| caranAyaka sanaMda jaise buddhihIna vyaktiyoM dvArA hI vinAza hogA / merI sUcanA ke anusAra Page #217 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 208 alabelI AmrapAlI mAvikA ne jo azva pUrvIya dvAra para bheja die the 'utAvala meM mahArAja sAtha meM kucha bhI nahIM le sake the| isalie mere Agraha se ve yakSa mandira meM ruke aura mAvikA pravAsa yogya sAmagrI ratha meM DAlakara vahAM gaI / cAra licchavI yuvakoM ne mAdhvikA ko ratha meM jAte hue dekha liyA thaa| unhoMne ratha kA pIchA kiyaa| para ratha drutagati se cala rahA thA aura ve saba vAhana-vihIna the| isalie unako bahuta pIche chor3akara mAvikA vahAM pahuMca gyii| mere svAmI upavana se hI ujjayinI ke mArga para prasthita ho gae / sunaMda mAnatA hai ki zIlabhadra kI mRtyu meM mere svAmI kA hAtha hai| mahArAja ! kalpanA ke ghor3e kitane hI daur3Ae jA sakate haiM / usase tathya prApta nahIM hotaa| aba rahI viSakanyA kI bAta / mahArAja, rAjya kA kartavya hai ki vaha viSakanyA kI khoja kare / yaha ucita bhI hai / parantu nikammI kalpanA kara nirdoSa ko doSI ThaharAne ke lie prayatna karanA apanI mUrkhatA hI sAbita karanI hai|" siMhanAyaka khar3e ho ge| ve AmrapAlI ke nikaTa ge| usake mastaka para ve hAtha rakhakara bole-"putri ! usa dina yadi tU mujhe yaha bAta batA detI to...?" ___ "to mere svAmI vaizAlI kI sImA pAra nahIM kara pAte / licchavI saMgAma ke lie parvata se aTala haiM / kintu buddhi kA abhAva bhI utane hI anupAta meM hai| yadi licchaviyoM meM zakti ke sAtha-sAtha buddhi bhI hotI to vaizAlI kI eka hI kanyA ko janapadakalyANI na bananA pdd'taa|" AmrapAlI ne khaa| siMha senApati AmrapAlI ko dhIraja baMdhAkara vidA hue| ve to mAnate hI the ki bibisAra nirdoSa hai aura AmrapAlI kI sArI bAta sunakara unakA mAnanA aura adhika puSTa ho gayA / ve nizcinta isa bAta se the ki magadha ke yuvarAja isa SaDyantra meM lipta nahIM haiM / unheM kevala cintA yaha thI ki SaDyantra kA saMcAlaka kauna hai aura use kaise pakar3A jA sakatA hai| __rAtri ke prathama prahara ke pazcAt mahAbalAdhikRta, caranAyaka tathA anya rAjyAdhikArI gaNanAyaka ke yahAM ekatrita hue| gaNanAyaka siMha senApati ne AmrapAlI ke sAtha huI bAtacIta pUrNarUpa se unheM btaaii| phira unhoMne caranAyaka ko uddiSTa kara kahA- "sunaMda ! eka bAra bhaTakAva kA mArga le lene para phira sahI mArga milanA kaThina ho jAtA hai| yadi viSakanyA kI khoja karanI hai aura mUla SaDyantra ko pakar3anA hai to phira khoja kI dizA badalanI hogI 'pUrvAgrahoM se grasta mAnasa satya kI khoja nahIM kara sktaa|" sunaMda yaha saba sunakara niSprabha ho gyaa| mahAbalAdhikRta aura anya rAjyAdhikArI bhI avAka raha ge| phira isa viSaya kI mahattvapUrNa carcA kara SaDyantrakAriyoM kI khoja karane ke lie upAya nirdhArita kie| Page #218 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 206 sabhI rAtri ke tIsare prahara meM apane-apane ghara cale ge| buddhimatI kAdaMbinI atyanta sAvaceta thii| usane apanI nirdhArita yojanA ko kriyAnvita karane kA nizcaya kara ddaalaa| dUsare dina prAtaH vaha yakSa mandira meM gayI aura eka rakSaka ko sAtha le vahAM se nau-do-gyAraha ho gyii| usane sAtha meM paryApta svarNa bhI le liyA thaa| vRddha niyAmaka tathA mukhya paricArikA lakSmI ne yahI mAnA ki kAdaMbinI rAjagRha kI ora gayI hai| kintu kAdaMbinI ne campA nagarI pahuMcane kA hI nirNaya kiyA thaa| aura vaha usI ora cala par3I thii| eka rAta sukhapUrvaka bIta gaI / dUsare dina lakSmI punaH bhavana kI dAsiyoM ke sAtha yakSa mandira meM A gyii| kAdaMbinI dvArA nirmita yojanA ke anusAra do-tIna ghaTikA bIta jAne para lakSmI ne cillAnA prArambha kara diyA aura sAtha vAle sabhI rote-cillAte dakSiNa dvAra kI ora daudd'e| 'lakSmI ne saphala abhinaya ke sAtha yaha batAyA ki abhIabhI do azvArohI yuvaka devI kAdaMbinI kA apaharaNa kara gae haiM / lakSmI ne dvArarakSakoM ke samakSa yaha zikAyata rote-cillAte kii| sabhI nagara-rakSaka ke bhavana para tatkAla aae| usa samaya nagara-rakSaka kahIM bAhara jAne kI taiyArI kara rahe the| vahAM pahuMcakara vRddha niyAmaka ne tathA lakSmI dIdI ne kAdaMbinI ke apaharaNa kI ghaTanA nagara-rakSaka ke samakSa rakhI aura kahA"zrIman ! hama to dina-dahAr3e luTa ge| aba hamArA rakSaka kauna hogA ? hamArI devI aba hameM kaba mileMgI?" abhI to nagara-rakSaka viSakanyA ko pakar3ane tathA SaDyantrakArI kI khoja karane kA abhiyAna Aja se zurU karane vAle the| vahAM yaha eka nayA utpAta sAmane A gyaa| nagara-rakSaka ne socA-'devI kAdaMbinI kA apaharaNa karane vAlA hai kauna ?' donoM ko Azvasta kara nagara-rakSaka ne ghaTanA kA pUrA vivaraNa jAnanA cAhA / lakSmI dIdI ne itanA mAtra kahA--"devI kAdaMbinI ne yakSa-mandira para naivadya car3hAne kA sapta divasIya vrata grahaNa kiyA thA / dUsare dina ve mandira meM gayIM / hama saba unake sAtha the| devI ne naivedya kA thAla car3hAyA. 'namaskAra kara mandira se bAhara nikliiN| usa samaya do azvArohI yuvaka Ae aura devI kA balapUrvaka apaharaNa kara dakSiNa kI ora bhAga ge| kRpAvatAra ! isa parAyI dharatI para aba hamArA kyA hogA? aba Apa kisI bhI upAya se devI kAdabinI ko duSToM ke paMjoM se chudd'aaeN| nagara-rakSaka ke sAmane nayI cintA khar3I ho gyii| Page #219 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 210 alabelI AmrapAlI 44. vAsanA kI cinagArI vaizAlI ke rakSaka, caranAyaka sunaMda tathA anyAnya rakSAdhikAriyoM ne devI kAdaMbinI kI khoja-paDatAla ke lie cAra dina taka vaizAlI aura usake AsapAsa ke pradeza kA cappA-cappA chAna DAlA / parantu kahIM bhI, kucha bhI vRttAnta jJAta nahIM ho sakA / devI kAdaMbinI kA kucha bhI atA-patA nahIM milA / jahAM rUpa hotA hai aura rUpa ko bhogane kI bhUkha hotI hai, vahAM aisI ghaTanAeM ghaTita hotI hI rahatI haiM / kintu vaizAlI meM aisA kabhI nahIM huA thA / strI aura puruSa prema meM baMdhakara kahIM palAyana kara jAeM, yaha saMbhava thA / kintu isa prakAra koI nArI kA apaharaNa kara le, yaha apUrva ghaTanA thii| isa ghaTanA se vaizAlI ke gaNataMtrasaMcAlaka lajjA kA anubhava kara rahe the / caranAyaka ne lakSmI se isa prasaMga meM aneka prazna kie / kintu lakSmI vizeSa kucha bhI nahIM batA sakI / usane itanA sA kahA - " apaharaNakartA yuvaka the / ve kabhI devI se milane Ae hoM, aisA saMbhava nahIM lagatA / yaha saMbhava hai ki ve kabhI devI kA nRtya dekhane Ae hoM / " caranAyaka ne phira pUchA - "devI se milane aura kauna-kauna Ate the ?" "mahArAja ! Aja taka kevala pandraha bIsa vyakti Ae hoMge. kucha dina pUrva rAjakumAra jaisA eka vyakti AyA thA aura usane devI se prema kI bhikSA mAMgI thI / " " "unakA nAma jAnatI ho ?" "nahIM, mahArAja !" "to kyA devI ne kumAra kI icchA pUrI kI thI ?" lakSmI ne svAbhAvika saMkoca kA anubhava kiyA / ... caranAyaka ne kahA - "kadAcit / " "devI mAtra AliMgana hI detI thiiN| ve mAnatI thIM ki nartakI ko apane zarIra kA sauSThava banAe rakhanA caahie| use kabhI viSayatRpti kA sAdhana nahIM bananA cAhie / " lakSmI ne kahA / " bahuta acchA | kyA tuma devI ke saMparka meM Ane vAloM ke kucheka nAma batA sakatI ho ?" "kaise batAUM ? milane-julane ke lie Ane vAloM meM koI dUsarI bAra AyA ho, aisA mujhe nahIM lgtaa| kyoMki devI kisI kI zArIrika bhUkha kisI bhI mUlya para miTAne ke pakSa meM nahIM thiiN| phira hama yahAM se sarvathA aparicita haiM / hama kisI ko kaise jAna sakate haiM / " caranAyaka ko kucha bhI rahasya nahIM milA / Page #220 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 211 idhara devI kAdaMbinI eka praur3ha rakSaka ke sAtha pravAsa karatI karatI caMpA nagarI ke nikaTa pahuMca gaI thii| vahAM se caMpA mAtra dasa koza dUra thI ! kAdaMbinI apanI mukti ke prati Azvasta ho gii| usane mana-hI-mana yaha nizcaya kiyA thA ki vaidya rAja AeM, taba taka caMpA meM hI rukanA caahie| vaha svayaM caMpA kI hI thii| usakA pAlana-poSaNa karane vAlI mAtA vahIM vezyAvRtti karatI thii| isalie usake lie yaha anivArya ho gayA thA ki vaha caMpAnagarI meM puruSaveza meM hI raha skegii| yadi vaidyarAja use viSamukta nahIM kara pAeMge to vaha rAjagRha lauTa jaaegii| isa prakAra kAdaMbinI ne mana-hI-mana nizcaya kara rakhA thaa| usake sAtha vAlA rakSaka rAjagRha kA thA / aura devI isa prakAra caMpA meM rahe, yaha jAnakara use Azcarya avazya huA / kAdaMbinI ne usake mana ko par3ha liyA aura usako yaha samajhAyA ki jaba taka mahAmaMtrI kI AjJA na Ae taba taka caMpA nagarI meM hI rahanA hai| rakSaka praur3ha thA. 'lagabhaga pacAsa varSa kaa| usakA zarIra sazakta thaa| cAra dina ke satata pravAsa se bhI vaha zramita nahIM huA thaa| kintu puruSavezadhAriNI kAdaMbinI ke sahavAsa se usake mana meM bhoga kI lipsA jAga gaI thii| yauvana sabako AkarSita karatA hai yuvA ho, vRddha ho yA praur3ha ho / sabhI mAdaka yauvana ko dekhakara apanA bhAna bhUla jAte haiN| kitanA mAdaka aura khataranAka hotA hai rUpa aura yauvana ! sATha-sATha hajAra varSa taka tapasyA kara zarIra ko jIrNazIrNa vanA dene vAle vizvAmitra bhI devI menakA ke rUpa-yauvana meM phaMsa gae / menakA kA saundarya unake hRdaya ke daravAjoM ko tor3akara bhItara praviSTa ho gyaa| yaha becArA rakSaka ! devI kAdaMbinI ke rUpa kI madirA meM itanA unmatta ho gayA ki usake sahavAsa kI yojanA banAne laga gyaa| ___ caMpA nagarI yahAM se dasa koza dUra thii| azva bhI zrAnta ho gae the| aura kAdaMbinI bhI isa caturdivasIya niraMtara pravAsa se thakakara cUra ho gaI thii| ___ eka kSadra pallI thii| vahAM rAta bitAne kA nizcaya kiyaa| vahAM eka choTIsI pAMthazAlA bhI thii| __ kAdaMbinI ke rakSaka ne azvoM ke lie cAre-pAnI kI vyavasthA kii| usane eka ghara se roTI aura dUdha bhI le liyaa| kAdaMbinI ne vaizAlI se calate samaya koI pAtheya nahIM liyA thaa| pAMthazAlA kA vyavasthApaka eka vRddha vyakti thaa| vaha vahIM rahatA thaa| usane do purAnI cArapAI aura do gAdI-takie bhI unheM de die the| pAMthazAlA me dIpamAlikA kI koI vyavasthA nahIM thii| kyoMki kabhI-kabhAra Page #221 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 212 alabelI AmrapAlI hI yahAM koI pravAsI rAta bhara rahatA thaa| isalie tela kA dIpaka hI AvazyakatAvaza jalAyA jAtA thaa| praur3ha rakSaka kA nAma suranaMda thaa| usane pAMthazAlA kI cAroM koThariyoM ko dekhA aura eka koTharI pasaMda kara usameM kAdaMbinI ke sone kI vyavasthA kara dii| svayaM ke hone kI vyavasthA usane bAhara hI kii| __dIpaka kA prakAza maMda thaa| suranaMda pAnI kA ghar3A bhara laayaa| donoM ne dUdharoTI kA vyAlU kiyaa| ___ kAdaMbinI ke sAmane eka bar3I kaThinAI yaha thI ki jo puruSaveza usane pahana rakhA thA, usako badalane ke lie usake pAsa koI dUsarA veza nahIM thaa| usake pAsa campA meM rahane yogya paryApta dhana thA / usake pAsa kucha alaMkAra bhI the| ye saba vastueM usane apane pAsa hI rakhI thiiN| ____ kAdaMvinI ne apanI zayyA para baiThate-baiThate kahA-"suranaMda ! dekha, hameM jaldI uThakara yahAM se prasthAna kara denA hai|" ___ "jI !" suranaMda ne apane maMca para baiThe-baiThe hI khaa| kAdaMbinI apanI koTharI meM gii| usane dekhA, vahAM vAtAyana kA nAmonizAna nahIM thA / havA ke binA nIMda kaise AegI? vaha punaH bAhara AI, bolI"suranaMda ! isa koTharI meM vAtAyana to hai hI nhiiN|" "maiM pahale hI dekha cukA huuN| kisI bhI koTharI meM vAtAyana nahIM hai|" "taba to garmI meM jhulasanA pdd'egaa|" "Apako yadi etarAja na ho to Apa bAhara so jAeM aura maiM bhItara so jaauuNgaa|" "nahIM, maiM dvAra khulA rakhakara bhItara hI so jAUMgI", kahakara kAdaMbinI koTharI meM calI gii| suranaMda ne socA-kala hama caMpA pahuMca jaaeNge| isa rUpavatI nartakI ko bhogane kA vahAM avamara nahIM milegA yaha sthala bar3A upayukta hai| 'pAMthazAlA meM koI pathika bhI nahIM hai / vRddha saMcAlaka bAhara sotA hai. yadi Aja kA avasara cUka jAUMgA to phira aisA avasara kabhI hAtha nahIM lgegaa| yaha socakara vaha apanI zayyA para karavaTeM badalane lgaa| jo rUpa kI jvAlAoM se ghirA rahatA hai use nIMda nahIM aatii| jo kAma kI AMdhI meM phaMsa jAte haiM, unakI buddhi bhI naSTa ho jAtI hai| saranaMda ko yaha jJAta nahIM thA ki jisa rUpa-yauvana para vaha cAra dinoM se pAgala ho rahA hai vaha rUpa nahIM, bhayaMkara viSa hai / sarpa kATatA hai to usakA ilAja kiyA jA sakatA hai. usa viSa ko dUra kiyA jA sakatA hai parantu isa nArI ke roma-roma meM vyApta viSa to mauta hI detA hai / Page #222 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 213 suranaMda to itanA hI jAnatA thA ki kAdaMbinI eka rUpavatI nartakI hai aura magadhezvara ke prayojana se vaha vaizAlI meM AI hai| usake kArya meM koI vighna upasthita huA hai, isalie yaha vahAM se chiTaka kara A gaI hai| koTharI kI zayyA para sotI huI kAdaMbinI kucha aura hI soca rahI thii| vaha eka nUtana AzA ke gIta gUMtha rahI thii| yadi kAyA meM vyApta viSa dUra ho jAe to kisI nagarI meM jAkara sundara yuvaka ko jIvana-sAthI banAkara rUpa aura yauvana ko dhanya bnaanaa| kisI puruSa ke caraNoM meM sarvasva kA arpaNa kara nArI-jIvana kA saubhAgya prApta krnaa| ___ AzA ke aise sundara gIta ke madhya mana ko pirone vAlI kAdaMbinI ko yaha kalpanA bhI nahIM thI ki bAhara soyA huA suranaMda viSayAnaMda kI kalpanAoM meM unmajjana-nimajjana kara rahA hai| __ zayyA mRdu ho yA kaThora, sthAna kaisA bhI kyoM na ho, kintu zarIra kI thakAvaTa vyakti ko nidrA kI goda meM lA biThAtI hai| __ kAdaMbinI AzA ke gIta meM khoe jA rahI thii| parantu kAyA kI vizrAnti nIMda ko bulA rahI thii| ekAdha ghaTikA ke pazcAt kAdaMbinI kA AzA-gIta svapnaloka meM samA gyaa| thakAvaTa ne. deha ko nidrAdhIna kara DAlA / kucha hI samaya meM kAdaMbinI saghana nidrA meM calI gii| ___ suranaMda pacAsa varSa kA thaa| ghara meM patnI thI, sAta bacce the| usane prathama vaya meM aneka kriDAeM kI thiiN| kintu rAkha ke nIce dabI huI agni kaba bhabhaka jAe, kucha kahA nahIM jA sktaa| usakI dabI huI kAma-lAlasA kI jvAlA bhabhaka utthii| suranaMda dhIre se uThA / aura koTharI meM dIpaka ko dekhaa| koTharI meM maMda-maMda prakAza thA aura kAdaMbinI gAr3ha nidrA meM so rahI thii| vaha puna: apanI khATa para A gyaa| usane mana-hI-mana socA-maiM kAdabinI ke pAsa jAUM aura yadi vaha cillA uThe to saMbhava hai kaThinAI paidA ho jaaegii| phira maiM kyA kara pAUMgA? tatkAla use eka upAya suujhaa| usane zayyA ke nIce rakhI huI apanI kaTArI bAhara nikAlI 'usane mana-hI-mana nirNaya kiyA ki yadi kAdaMbinI AnAkAnI karegI yA cillAegI to kaTArI usakI chAtI meM ghuser3a dUMgA aura usake pAsa jo dhana-mAla hai usako lekara bhAga jaauuNgaa| vaha khar3A huaa| usane punaH kAdaMbinI kI ora dekhA / kAdaMbinI gAr3ha nidrA meM so rahI thii| khulI kaTArI ko vaha hAtha meM lekara koTharI meM gyaa| dhIre se usane dvAra baMda kiyA aura kAdaMbinI kI zayyA ke pAsa jAkara do kSaNa taka vahAM khar3A raha gyaa| Page #223 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 214 alabelI AmrapAlI usa maMda prakAza bhI kAdaMbinI kA nidrAdhIna zarIra bahuta hI AkarSaka laga rahA thA / suranaMda ke mana meM isa navayauvanA nArI ke yauvana ko bhogane kI lAlasA tIvratama ho cukI thI / usane dhIre se kahA - "devi !" AzAoM ke svapnila saMsAra meM kho cukI thI / suranaMda ne dUsarI bAra AvAja lagAI aura kAdaMbinI ke unnata urojoM kA sparza kiyaa| kAdaMbinI har3abar3A kara uTha baitthii| usane dekhA suranaMda thaa| vaha kucha bhI nahIM samajha pAI ki suranaMda bhItara kyoM AyA hogA ? usane kahA - "kyoM ?" "devi ! isa ora dekheM mere hAtha meM kaTAra hai yadi Apa cillAeMgI to merI kaTAra ApakA kAma tamAma kara degI / " " are ! tujhe yaha kyA sUjhA ? tujhe kyA cAhie ?" "mujhe apanI icchA pUrI karanI hai tumhAre yauvana kA AnaMda lenA hai / " kAbina sthira rahI, ghabarAI nahIM / isa paristhiti meM bhI usane musakarA kara kahA - "suranaMda ! kyA tumane kabhI apanI umra kA bhI khyAla kiyA hai ?" " kAyA vRddha hotI hai, mana kabhI vRddha nahIM hotA"tuma merI icchA ko svIkAra karo, anythaa***|" kAdaMbinI khar3I ho gaI aura prasannatA kA abhinaya karatI huI bolI"suranaMda ! terI icchA ko pUrI karane meM mujhe kisI bhI prakAra kI ar3acana nahIM hai / maiM eka nartakI hUM / nartakI ko apane rUpa ko kabhI - kabhI vyAvasAyika bhI karanA hotA hai / parantu tU jAnatA hai ki pUrvajanma kA merA pati adRzya rahakara merA rakSaNa karatA hai / " 13 "yaha saba managar3haMta bAteM haiM aisA kabhI ho nahIM sktaa| kAdaMbinI ne soca liyA ki kAmAtura suranaMda kisI bhI upAya se samajha nahIM sakegA / vaha bolI - "suranaMda ! kaTAra nIce rakha de apanI icchA pUrI kara, A, mere pAsa baiTha jA / " suranaMda hAtha meM kaTArI thAme hI kAdaMbinI ke pAsa baiTha gyaa| kAdaMbinI ne usake kaMdhe para hAtha rakhakara kahA - " pagale ! yauvana kA satkAra karane vAlA vyakti kaTArI ke bala para kucha bhI nahIM pA sakatA / " kahakara usane suranaMda kA AliMgana kiyA / suranaMda ke hRdaya meM dabI huI Aga bhabhaka uThI / usane kaTArI ko eka ora rakha vahI kiyA jo pUrvavartI rUpa zalabhoM ne kiyA thA / bhoga se bhabhakI huI Aga vaisI kI vaisI raha gaI / dUsare hI kSaNa suranaMda kA bAhupAza zithila huaa| usakI AMkheM phaTI kI phaTI raha giiN| aura vaha dharatI Page #224 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 215 para dhar3Ama se gira gyaa| usake muMha se nIle raMga ke phena nikalane lage / vaha niSprANa ho gyaa| kAdaMbinI ne do kSaNoM taka suranaMda kI nirjIva kAyA kI ora dekhA' 'phira apanA sAmAna aura suranaMda kA kaTAra lekara bAhara A gii| koTharI meM jalate hue dIpaka ko usane bujhA DAlA aura bAhara suranaMda kI khATa para nizcinta hokara so gii| prAtaHkAla ke prathama caraNa meM usane apanA puruSaveza ThIka kiyaa| mastaka para pagar3I rakhI aura pAMtha zAlA ke rakSaka ko jagAkara kahA-"bApU ! mere sAthI ko kisI jaharIle jAnavara ne kATa khAyA hai / tuma calo aura dekho to shii|" vRddha rakSaka kAdaMbinI ke sAtha gayA aura dUsare dIpaka ke prakAza meM suranaMda ko dekhakara bolA-"mahArAja ! ApakA sAthI to mara gayA lagatA hai| isake muMha se jhAga nikala rahe haiN| nizcita hI kisI viSadhara ne DaMka mArA hai|" "hAya rAma ! aba maiM kyA karUMgA; isa anajAne pradeza meM...!" vRddha ne kahA- "Apa cintA na kareM, maiM sArI vyavasthA kara duuNgaa|" "kintu Apa eka kAma kareM / isa gAMva meM koI viSa utArane vAlA hai ? yadi hai to Apa use bulaaeN|" puruSa vezadhArI kAdaMbinI ne khaa| "mahArAja ! yahAM to koI nahIM hai| 'caMpA nagarI meM aneka vaidya haiN|" "acchA to Apa eka kAma kareM.. mere sAthI ke zava ko sAvacetI se saMbhAla kara rakheM. maiM caMpA nagarI se kisI vaidya ko le AtA hN...|" "kintu isakI nAr3I to baMda ho gaI hai|" "maiMne sunA hai ki jisako sarpa kATa khAtA hai, usake prANa brahmaraMdhra meM tIna dina taka aTake rahate haiN...|" "Apa jAeM / maiM Apake sAthI kI sAra saMbhAla rkhNgaa|" vRddha rakSaka ne khaa| kAdaMbinI ne apanA azva taiyAra kiyaa| suranaMda ke pAsa jo eka pozAka thI, use sAtha meM le liyaa| bIsa svarNa mudrAeM pAMthazAlA ke rakSaka ko dI aura kahA-"maiM sAMjha taka lauTa AUMgA, taba taka Apa mere sAthI ko saMbhAle rheN| phira dekha luuNgaa|" kAdaMbinI apane azva para baiThakara caMpA nagarI kI ora cala dii| jisa koTharI meM suranaMda kA nirjIva zarIra par3A thA usa koTharI kA dvAra baMda kara rakSaka apanI khATa ke pAsa gyaa| ___ usa becAre ko yaha jJAta nahIM thA ki isa mauta ke pIche vAsanA kI cinagArI dhadhaka rahI thii| isa mauta kA kAraNa koI viSadhara nahIM kintu viSakanyA kA daMza hai| Page #225 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 216 alabelI AmrapAlI 45. zaMkA kA nivAraNa jaise-jaise caMpA nagarI nikaTa hotI gaI, kAdaMbinI ke mana kI umasa bar3hatI gii| caMpA nagarI bahuta bhavya hai| kisI bhI pAMthazAlA meM ThaharA jA sakatA hai| kintu paricita vyakti adhika hai| yadi kisI ne pahacAna liyA to kyA hogA? yadi puruSaveza kA rahasya prakaTa ho jAe to..? aura snAna tathA bhojana meM yaha abhizApa kaise surakSita rakhA jAe? isa prakAra aneka vicAroM ke saMjhAvAta meM phaMsI huI kAdaMbinI caMpA nagarI ke parisara meM A pahuMcI / usakA hRdaya hiloreM lene lgaa| abhI to kucha samaya pUrva hI mAtA ke bhavana kA tyAga kiyA thA aura yadi adhika kAla bhI bItA ho to bhI kyA? jahAM bAlyakAla bItA ho vaha sthAna AkarSita karatA hI hai| sasurAla ke sukhoM ke madhya rahane vAlI nArI vRddha ho jAne para bhI apane pIhara ke saMsmaraNoM ko nahIM bhulA sktii| kAdaMbinI ke hRdaya meM caMpA ke madhura saMsmaraNa, apanI priya sakhiyoM ke sAtha kI gaI krIDAeM, caMpA kA bAjAra Adi ubharane lage / usane kucha samaya ke lie apane azva ko rokA / aba kahAM jAe, yaha prazna usake mana ko mathane lgaa| kaThinAI svayaM mArga kA nirmANa karatI hai / kAdaMbinI ko bhI eka mArga mila gyaa| nagara ke bAhara choTe-bar3e aneka upavana haiN| vahAM ke vyavasthApaka pathikoM ke Thaharane kI vyavasthA bhI karate haiM / yahI ucita hogA ki maiM bhI kisI upavana meM jAkara hI ThaharUM / ArAmika se milakara vyavasthA kruuN| yaha socakara usane apane azva ko eka mArga para modd'aa| lagabhaga ekAdha ghaTikA ke pazcAt vaha eka ArAmika kI jhoMpar3I ke pAsa A phuNcii| ArAmika kI patnI ghara meM thii| usane isa videzI dIkhane vAle yuvaka kA satkAra kiyA aura bolI-'mahArAja ! kyA AjJA hai ?" ___"maiM ujjayinI se A rahA huuN| mujhe yahAM ke mahAn vaidya gopAlasvAmI se milanA hai| kintu yahAM pahuMcane ke pazcAt mujhe jJAta huA ki ve bAhara gae hue haiM / isalie ve lauTakara yahAM AeM taba taka mujhe yahIM kahIM ThaharanA hai| yadi mere rahane ke lie Apa yahAM eka alaga kuTIra de deMge to jo kirAyA hogA, vaha dekara maiM yahAM raha jaauuNgaa|" "ApakA zubha nAma?" "saMgItakAra nirmaladeva / ' kAdaMbinI ne azva para baiThe-baiThe hI khaa| _ "sAmane do khaMDa vAlA eka kuTIra hai.'' usakA pratidina kA kirAyA hai bIsa padaka''isake atirikta yadi Apa snAna-bhojana kI vyavasthA bhI cAheMge to usakA atirikta vyaya denA hogaa|" Page #226 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 217 "acchA, maiM Apako adhika prasanna kruuNgaa|" kAdaMbinI ne AnaMdapUrvaka khaa| phira ArAmika kI patnI unheM eka kuTIra ke pAsa le gii| kAdaMbinI azva se nIce utarI / kuTIra dekhaa| usake do khaMDa the| eka snAnagRha bhI thA / usameM havA aura prakAza pracura thA / kAdaMbinI ko vaha kuTIra acchA lgaa| vaha bolI-"mAMjI ! varSAkAla prAraMbha hone hI vAlA hai| isalie isa kuTIra meM / " "kucha bhI bAdhA nahIM aaeNgii| Apake sone-bichone ke lie bhI yahAM vyavasthA hai|" "mere azva ke lie...?" "mere kuTIra ke pIche eka bAr3A hai| do-tIna azva eka sAtha raha sakeM, aisA chappara bhI hai|" "kyA mere prayojana ke lie koI sevaka bhI mila sakegA?" "hAM, mahArAja ! merI kanyA aura merA putra-donoM Apake kArya ke lie yogya haiN|" "to ThIka hai / aba snAna aura bhojana-pAnI kI vyavasthA kara do|" "Apa ArAma se baitthe| maiM abhI vyavasthA kie detI huuN|" kahakara mArAmikA kI patnI vyavasthA karane ke lie vahAM se cala dii| ekAdha ghaTikA meM sArI vyavasthA ho gii| sone ke lie khATa, bichaunA, jalapAtra Adi A ge| ArAmikA kI caudaha varSa kI kanyA ne snAna-jala kI vyavasthA kara dii| kAdaMbinI kucha soca hI rahI thI ki ArAmikA kI putrI ne Akara kahA"mahArAja ! snAnagRha meM sArI sAmagrI rakha dI hai|" "terA nAma kyA hai ?" kAdaMbinI ne puuchaa| "zyAmA' 'Apako abhyaMga karanA ho to merA bhaaii...|" "nahIM, zyAmA ! maiM svayaM kara luuNgaa|" kAdaMbinI kuTIra kA dvAra baMda kara snAnagRha meM gii| sAre vastra utAre aura unako eka tAmra kI kuMDI meM pkhaare| phira zarIra para tela mardana, ubaTana Adi kara AnaMdapUrvaka snAna kiyA / gata ATha dinoM meM usane snAna nahIM kiyA thaa| isalie usane apanI saghana keza rAzi bhI svaccha kii| phira aMga-luMchana se zarIra ko poMchA aura bAloM ko bhI poMcha kara khullA kara diyaa| usane suranaMda ke kapar3oM meM se eka dhotI nikAla kara pahana lii| phira aMgarakhA phnaa| itane samaya meM ArAmikA kI patnI do-tIna bAra A gaI / kuTIra kA dvAra baMda hone ke kAraNa vaha calI gii| bhojana taiyAra ho cukA thaa| Page #227 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 218 alabelI AmrapAlI lagabhaga cAra ghaTikA ke bAda kAdaMbinI ne apanA jUDA bAMdhA aura kisI ko kalpanA bhI na ho, isa prakAra usa para eka kapaDA lpettaa| __ vahAM darpaNa nahIM thA, parantu usako yaha vizvAsa thA ki koI bhI usako strI rUpa meM nahIM pahacAna paayegaa| mana meM koI saMzaya nahIM thaa| isalie kuTIra kA dvAra kholaa| bhUkha laga gaI thii| dasa koza kA pravAsa kiyA thaa| sAthI mRtyu kA kavala bana gayA thaa| prAtaHkAla kucha bhI khAyA nahIM thaa| dUdha bhI nahIM pIyA thaa| aura zarIra meM vyApta viSa bhUkha ko adhika ugra kara rahA thaa| ____ itane meM hI zyAmA Akara bolI - "mahArAja ! Apako snAna karane meM bahuta samaya lgaa| bhojana taiyAra hai / yahAM lAUM yA Apa vahAM AeMge?" "yahIM le aa|" kucha hI samaya meM zyAmA bhojana kI thAlI lekara A gii| sUrya astAcala kI ora calA gayA thaa| suranaMda ke zava ko pAMthazAlA meM chor3A thaa| sAMjha hote-hote vahAM ke vRddha saMcAlaka ke mana meM gaharI ciMtA hone lgii| vaidya ko bulAne ke lie gayA huA navajavAna abhI taka nahIM lauTA / kyA mArga meM kisI ne usako lUTa liyA ? kyA vaha mArga bhUla kara anyatra calA gayA ? usa becAre kA kyA huA hogA? usane apane gAMva ke cAra-chaha vyaktiyo ko ekatrita kiyaa| sabane suranaMda kI nirjIva kAyA ko dekhakara kahA-"aba isameM kucha nahIM hai| becArA kisI bhayaMkara viSadhara kA bhoga banA hai|" sabhI milakara zava ko zmazAna le gae aura usakA agni-saMskAra kara bole- 'becArA paradezI mArga meM hI mara gyaa|" suranaMda kA azva tathA sArA sAmAna eka dina pratIkSA karane ke pazcAt kisI supAtra brAhmaNa ko dAna meM denA nizcaya kiyA gyaa| idhara vaizAlI meM caranAyaka sunaMda ne viSakanyA kI khoja meM rAta-dina eka kara ddaalaa| kintu kahIM bhI usakA atA-patA nahIM lgaa| gopAlasvAmI bhI varSA ke prAraMbha hone ke pUrva hI caMpA nagarI kI ora prasthAna karane kI taiyArI karane lge| ____ gaNanAyaka siMha ne gopAlasvAmI kA AbhAra mAnA aura unheM puSkala dravya se puraskRta kiyaa| ___ dUsarI ora, kAdaMbinI ke vRddha niyAmaka aura lakSmI paricArikA ne nagararakSaka ke caraNoM meM luThakara svayaM ko sakuzala rAjagRha pahuMcAne ke lie prabaMdha karane Page #228 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 216 kI prArthanA kii| lakSmI ne kahA - "devI kAdaMbinI kI pratIkSA meM hama yahAM kaba taka raheMge ? hamAre pAsa dhana nahIM hai aura devI kAdaMbinI kA kyA huA hai, yaha bhI jAnakArI prApta nahIM ho sakI hai|" nagararakSaka bhI unako AzvAsana kaba taka de ? usane socA, yA to kAdaMbinI kisI navayuvaka ke sAtha ghara basA liyA hogA athavA kisI ne use balAt apane ghara meM rakha chor3A hogA / isalie usane kAdaMbinI ke sabhI manuSyoM ke pravAsa kA prabandha kara DAlA / jisa dina viSavaidya gopAlasvAmI caMpAnagarI kI ora prasthita hue, usI dina kAdaMbinI ke sabhI vyaktiyoM kA samUha rAjagRha kI ora ravAnA ho gayA / viSakanyA kI khoja vyartha huI - yaha duHkha vaizAlI ke cara vibhAga ke mana meM zalya kI taraha cubha rahA thaa| kumAra biMbisAra isa SaDyaMtra meM saMlagna nahIM hai, yaha vizvAsa sabako ho cukA thA / parantu isa SaDyaMtra ke pIche kauna hai - yaha prazna jaTila ho rahA thA / pUrva bhArata meM vaizAlI ke cara - vibhAga kI apUrva khyAti thI / kintu isa prazna ke kAraNa usakI kIrti maMda ho gaI thii| siMha senApati ko yaha asaphalatA zalya kI bhAMti cubhane lgii| unhoMne Arya sunaMda se kahA bhI thA - "viSakanyA kA patA nahIM lagA, yaha bAta sahI jA sakatI hai parantu SaDyantra kA kucha bhI patA nahIM laganA hamAre lie zarma kI bAta hai / mujhe lagatA hai ki AmrapAlI kA kathana satya hai ki vaizAlI kI nayI pIr3hI vilAsa aura pramoda meM itanI pAgala bana gaI hai ki apanI svataMtratA ko TikAe nahIM rakha sakatI / sunaMda ! vaizAlI ke gaNataMtra ko hilA dene vAle SaDyaMtrakArI ko hama pakar3a nahIM sake, to phira hama zatru kI anyAnya cAloM kA mukAbalA kaise kara pAeMge ? devI AmrapAlI itanI umra ho gaI haiM ki ve kahatI haiM ki aise nirvIrya cara - vibhAga kA aMta hI zreyaskara hai / apanI nagarI se eka nartakI kA apaharaNa ho aura apaharaNakartA kA patA hI na lage, kyA yaha choTI bAta hai ? vaha to nartakI thI / Aja yadi koI kulavadhU kA bhI apaharaNa kara le, yA kisI kanyA ko uThA le jAe to kyA rAjataMtra aise hI niSphala prayAsa karegA ? rAjataMtra ko sadA sajaga hI rahanA caahie| yadi sajagatA miTatI hai, sakriyatA khatma hotI hai to rAjataMtra apane Apa dhUla meM mila jAtA hai / " sunaMda bolA - "mahArAja ! mujhe atyanta duHkha hotA hai / lajjA se merA mastaka jhuka jAtA hai / SaDyantrakArI kI jAMca meM maiMne koI kasara nahIM rakhI / nagarI kA eka bhI sthAna aisA nahIM bacA jisakA maiMna nirIkSaNa na kiyA ho / parantu mujhe saphalatA nahIM milii| aMtima khoja meM eka nayI bAta sAmane AI hai / "kauna-sI bAta ?" " Page #229 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 220 alabelI AmrapAlI "jisa rAtri meM zIlabhadra kI mRtyu huI, usa rAtri meM prathama prahara ke samaya zIlabhadra aura kAdaMbinI ko bhavana ke bAhara jAte hue eka pathika ne dekhA thaa|" siMhanAyaka cauMke / tatkAla ve bole- ''yaha bAta tumane kaba sunI ?" "kala rAtri meN''| "phira kyA huA ?" "kisako pUche ? kyoMki do dina pUrva hI kAdaMbinI ke sabhI strI-puruSa rAjagaha kI ora cale ge|" siMha senApati mauna ho gae / ve vicAra karane lge| ghar3I bhara mauna rahane ke bAda bole - "sunaMda ! tumhArI bhArI parAjaya huii|" __ sunaMda AzcaryabharI dRSTi se gaNanAyaka kI ora dekhatA rhaa| gaNanAyaka bole--mahAbalAdhikRta ke ekAkI putra kI bhI jisa rAta mRtyu huI thI, usI rAta ko vaha kAdaMbinI se milane gayA thaa| isakI khoja bhI tumane kI thI ?" "hAM, mahArAja !" "to phira devI kAdaMbinI hI isa SaDyaMtra kI mukhya cAbI honI caahie| marane vAle marane se pUrva isase milate rahe haiM, yaha bAta svayaMsiddha hai| phira kAdaMbinI ke apaharaNa kI ghaTanA bhI kRtrima honI cAhie aura yaha usake chiTakane kI yojanA mAtra hai| kyoMki itanI khojabIna karane para bhI usake apaharaNa kA koI cihna nahIM milA, isalie maiM mAnatA hUM ki usakA apaharaNa nahIM huA / vaha isa bahAne palAyana kara gaI / maiMne isa nartakI ko kabhI dekhA nahIM, kintu aba maiM nizcayapUrvaka kaha sakatA hUM ki vaha apanI rUpa-jvAlA meM yahAM ke viziSTa vyaktiyoM ko bhasmasAt karane ke lie hI yahAM AI thI aura vaha tIvra buddhimatI bhI honI caahie| vaha yahAM rhii| kisI ko bhI zaMkA nahIM huii| vaha apane sabhI strI-puruSoM ko bhI sahIsalAmata DhaMga se khIMca le gii|" "mahArAja !" Azcarya ke sAtha sunaMda khar3A ho gyaa| "kyoM?" "maiM abhI apane vyaktiyoM ko rAjagRha bhejatA huuN|" "kyoM ? kisalie? aba vaha hastagata nahIM hogii| kyA merA yaha anumAna tumheM ucita lagatA hai ?" "hAM, mahArAja ! aba mujhe saba kucha spaSTa dikhAI de rahA hai|" siMha senApati ne kahA-"hamArA prayAsa isalie niSphala huA ki hamAre mana meM vairavRtti tIvra thii| bibisAra ke prati tere mana meM zaMkA kyoM janmI ? yahI to kAraNa thA ki vaha magadha kA yuvarAja thA aura vaha janapadakalyANI kA priyatama bana gayA thaa| janapadakalyANI kisI ko bhI apanA priyatama banA sakatI hai, parantu Page #230 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 221 IrSyA AdamI ko bhaTakA detI hai| tuma biMbisAra ko hI doSI mAnane lage / isalie tuma saba khoja meM bhaTaka ge| viparIta mArga meM calate rahe / viSakanyA AbAda raha gaI aura vaha nirbhayatApUrvaka apanA kAma karatI rhii| yadi AcArya gopAlasvAmI viSakanyA kI bAta nahIM karate, to hamAre anya aneka stambha Dhaha jAte / " sunaMda nIcI dRSTi kie jamIna kuredane lagA / siMha senApati ne kahA - " sunaMda ! Aja hI tU AmrapAlI ke pAsa jA, usase kSamA mAMga le / mAtra terI mUrkhatA ke kAraNa hI AmrapAlI ko bahuta sahanA par3A hai / priyatama kA viyoga nArI meM akathya vedanA paidA karatA hai / aba to biMbisAra bhI ujjayinI pahuMca gae hoNge| tU Aja hI devI se milakara yaha spaSTa rUpa se kaha ki biMbisAra nirdoSa haiM / " "jI !" kahakara sunaMda khar3A huA / bibisAra aura dhanaMjaya ujjayinI se bIsa kosa kI dUrI para sthiti eka choTI nagarI meM pahuMca gae the / fafasAra kA pravAsa atyanta sukhada aura nirbAdha rahA / mArgagata bAdhAoM kI jo AzaMkA thI, ve bAdhAeM AyI hI nahIM / bibisAra ujjayinI pahuMcane ke bAda AmrapAlI ko saMdeza bhejane kA vicAra kara rahe the / unheM to yaha patA hI nahIM thA ki jisa AzaMkA ke kAraNa unheM vaizAlI chor3anI par3I hai, usa zaMkA kA nivAraNa ho cukA hai / 46. vaizAlI ko chor3ane ke pazcAt virahiNI nArI ke samakSa jaba priyatama prANoM meM AzA kA eka phUla khilatA hai 'Agamana kA saMdeza AtA hai taba usake milana- mAdhurI kA svapna ubharatA hai / pRthvI ko bijalI kI camaka-damaka priyatama megha se milane kI AzA AkAza meM megha umar3a aae| virahiNI dvArA yaha saMdeza mila gayA / pRthvI ke mana meM nRtya karane lagI / varSA kA prArambha ho gayA / samagra pUrva bhArata meM varSA hone lagI / gagana prasanna thA / megha Anandita thA / pRthvI bhI atyanta prasanna thI / parantu virahavedanA meM saba sukhoM ko bhUla jAne vAlI AmrapAlI ko abhI taka apane priyatama kA saMdeza prApta nahIM huA thaa| yuvarAja ke saMdezoM kI vaha AturatApUrvaka pratIkSA kara rahI thI / kala hI to caranAyaka sunaMda AmrapAlI se kSamA mAMgane gayA thA aura usane kahA thA - "yuvarAja bibisAra sarvathA nirdoSa haiM. ve saptabhUmi prAsAda meM sasammAna raha sakate haiM / " Page #231 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 222 alabelI AmrapAlI isa bAta ko sunakara AmrapAlI kA hRdaya atyanta praphullita huA thA / usane mana-hI-mana yaha bhI socA ki kisI saMdezavAhaka ko bhejakara yuvarAja ko yahAM bulA liyA jAe / tatkAla hI dUsare kSaNa usane socA, ve ujjayinI gae haiM yA . Asa-pAsa kI kisI nagarI meM pahuMce haiM, yaha kahanA kaThina hai| isalie yahI acchA hogA ki jaba unakA koI saMdezavAhaka yahAM AegA taba usake sAtha apanI manobhAvanA bhI kahalavA duuNgii| bibisAra aura dhanaMjaya - donoM sukhapUrvaka ujjayinI pahuMe ge| donoM eka pAMthazAlA meM Thahare aura biMbisAra ne sabase pahale apanI prANa-pyArI AmrapAlI ko saMdeza bhejane kA kArya kiyA / dhanaMjaya ne aise eka vyakti ko khoja nikAlA thA jo tvarA se vaizAlI jAe aura mahArAja kA saMdeza AmrapAlI ko de aura AmrapAlI kA saMdeza lekara A jAe / usa vyakti ke pAsa eka tIvragAmI UMTa thA, isalie tvarA se jAne-Ane meM koI kaThinAI yahIM thI / bibisAra ne do tAmrapatroM para priyatamA ko prathama saMdeza likhA thA / isameM pravAsa kA sArA vRttAnta aura apane mana kI bAta likha DAlI thI / mArga meM varSA Ae aura tAmrapatra bhIga na jAe isalie usako eka tAMbe kI nalI meM DAlakara usa vyakti ko sauMpA thaa| do dina vizrAma kara tIsare dina dhanaMjaya aura biMbisAra nagarI kA nirIkSaNa karane nikale / donoM ne Anarta deza ke madhyamavargIya vyApArI kA veza banAyA thA / isa veza ke lie Avazyaka sAmagrI dhanaMjaya bAjAra se le AyA thA aura yahAM docAra mAsa rahanA par3e, isalie vaNik-veza meM rahanA hI nizcaya kiyA thA / nagarI bhavya aura samRddha thI / loga sukhI aura udAra the| nagarI kA mukhya bAjAra vizAla aura vistRta thA / donoM mukhya bAjAra se nikle| donoM ne dekhA ki ujjayinI bahuta bar3A vyApArika kendra hai / vyApAra bahuta samRddha hai| vividha vezadhArI vyakti dukAnoM para kraya-vikraya meM lIna the| striyAM bhI kharIdadArI karatI thiiN| do-do vyakti baiTha sakeM, aisI aneka prakAra kI zivikAeM bAjAra meM A-jA rahI thiiN| donoM bAjAra kI raunaka dekhate-dekhate dhIre-dhIre Age bar3ha rahe the / unhoMne dekhA, eka sukhapAla sAmane se A rahA hai / donoM eka ora khar3e ho ge| usa sukhapAla ko uThAne vAle puruSa nahIM, gAMdhAra deza kI zyAmavarNa vAlI ATha sazakta striyAM thIM / Age-pIche sazastra rakSaka dala cala rahA thA / sukhapAla banda thA / eka sthAna para jAlIdAra bArI thI / sukhapAla meM kauna hai, yaha bAhara se dikhAI nahIM detA thA / ... donoM usa sukhapAla ko dekhate rahe / Page #232 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 223 adhika Azcarya kI bAta to yaha thI ki sukhapAla ko dekhakara loga 'devI kI jaya ho' yaha harSadhvani kara rahe the| biMbisAra ne kahA- "Azcarya ! striyAM isa prakAra sukhapAla ko uThAtI haiM, yaha pahalI bAra dekhA kyA koI rAjamahiSI hai ?" ___ sukhapAla svarNa'kA thaa| usameM jaTita ratnarAzi jhilamila-jhilamila kara rahI thii| dhanaMjaya bAra-bAra sukhapAla kI ora dekha rahA thaa| vaha bolA-"rAjamahiSI isa prakAra bAhara nikale, yaha sambhava nahIM hai|" jahAM bibisAra aura dhanaMjaya khar3e the vahAM se sukhapAla Age bar3ha gyaa| dhanaMjaya ne eka nAgarika se prazna kiyA- "mahAzaya ! kyA isa sukhapAla meM rAjamahiSI baiThI thIM?" "nahIM, rAjamahiSI to prAsAda se bAhara nikalatI hI nahIM. 'Apa paradezI-se lagate haiM, kyoM?" "hAM, mahAzaya ! hama Anarta deza ke vyApArI haiM / " biMbisAra ne khaa| "acchA, to phira Apa kaise jAneMge ? isa sukhapAla meM devI kAmaprabhA thii|" "devI kAmaprabhA ?" "hAM, ujjayinI kI zreSTha nartakI aura navajavAna rAjA caMdrapradyota kI svapnamAdhurI !" kahakara nAgarika calatA bnaa| dhanaMjaya ne biMbisAra kI ora dekhakara kahA--"svAmin ! yaha to koI nayI nartakI lagatI hai / maiMne vasaMtaprabhA nartakI ke viSaya meM to sunA thaa|" __ "clo|" kahakara biMbisAra Age bddh'aa| bhojana kI vyavasthA pAMthazAlA meM hI kI gaI thii| vahAM eka brAhmaNa zuddha aura sAttvika bhojana taiyAra karatA thaa| donoM ne vahAM bhojana kiyA aura vizrAma karane ke lie apane khaNDa meM A ge| vizrAma karate-karate dhanaMjaya ne kahA"mahArAja ! eka prArthanA karanA cAhatA huuN|" "mitra ! maiMne terA mabha parakha liyA hai| ghara chor3e eka varSa ho rahA hai|" "mahArAja'..!" "kyA merA anumAna galata hai ?" "nahIM, kintu Apane yaha anumAna kiyA kaise ?" biMbisAra ne haMsate hue kahA-"dhanaMjaya ! mana kI bAta sadA AMkha meM ubharakara A jAtI hai / tU rAjagRhI jA / apane parivAra ke sAtha kama-se-kama eka mAsa taka raha ''yaha ucita bhI hai| kyoMki gharavAlI bhI to...|" "nahIM, mahArAja ! aisI koI bAta nahIM hai / " "dhanaMjaya ! sabakA mana eka-sA hotA hai / viraha kI vyathA sabhI strI-puruSoM meM eka manobhAva paidA karatI hai / vaha chaTapaTAhaTa jaba taka nahIM miTatI taba taka Page #233 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 224 alabelI AmrapAlI anyAnya sabhI sukha pAnI para lakIra kI bhAMti kSaNika hote haiN|" parantu Apako isa prakAra akelA chor3akara jaanaa...|" / bIca meM hI bibisAra ne kahA---"tU mujhe kisI jaMgala meM to nahIM chor3a rahA hai ? yaha mahAnagarI hai / yaha yAMthazAlA bhI acchI hai / abhI merA koI mukhya prayojana bhI nahIM hai / tU jaa| do mAsa ke bhItara-bhItara lauTa aanaa|" dhanaMjaya kA mana pIche haTA / mahArAja ko akelA chor3akara jAne ke badale to mana kI uttAla UrmiyoM ko zAMta karanA acchA hai, aisA use lgaa| vaha bolA"nahIM, mahArAja ! jaba Apa vaizAlI jAeMge to maiM bhI ghara ho aauuNgaa|" ___"vaizAlI jAnA hogA bhI yA nahIM, yaha nizcita nahIM hai| licchavI jise zatru mAnate haiM, use ve kabhI Azraya nahIM deNge| mere mana meM unake prati koI zatrabhAva nahIM hai| kintu maiM AmrapAlI kA priyatama hUM, yaha bAta una sabake lie asahya hai| isalie maiM apane prathama yauvana ke maMgalagIta AmrapAlI ke pAsa kaba jA pAUMgA, yaha saba aMdhakAra meM hai| "dhanaMjaya ! maiM sabase pahale kahIM sthira ho jAnA cAhatA hUM / rAjagRhI kA rAjya mujhe mile yA na mile yaha koI vizeSa bAta nahIM hai| maiM apane puruSArtha se aisI sthiti kA nirmANa karanA cAhatA hUM ki maiM devI AmrapAlI ko gauravapUrvaka apane pAsa rakha sakU / licchaviyoM ne usa para asahya atyAcAra kiyA hai| jo nArI kisI rAjakula kI kulavadhU banane kA svapna saMjo rahI thI aura yahI nArIjIvana kA gaurava hai, usa nArI ko licchaviyoM ne krUratApUrvaka janapadakalyANI banAyA / maiM devI AmrapAlI ko una vilAsI licchaviyoM ke jAla se mukta karAnA cAhatA huuN| maiM jAnatA hUM ki abhI maiM niHsahAya huuN| kintu merI zraddhA kabhI bAMjha nahIM hai / maiM samaya kI pratIkSA kara rahA huuN| varSA Rtu ke pUrNa hone para maiM zaMbukarAja se milUMgA / usake sahayoga se maiM avazya hI kucha kara paauuNgaa|" dhanaMjaya mauna rahA / biMbisAra ke uttama vicAroM ke prati vaha nata thaa| biMbisAra ne kahA- "isIlie tU jA aura apane parivAra kI dekhabhAla kara aa| hameM jo kucha karanA hai, vaha varSA Rtu ke bAda hI karanA hai| merI cintA mata karanA / maiM tujhe yahIM miluuNgaa|" aura aisA hI huaa| tIna dina bAda dhanaMjaya apane azva para vahAM se vidA huaa| jAte-jAte usane biMbisAra ke lie eka dAsa kI vyavasthA kara dI thii| vaha vaizAlI hokara jAnA cAhatA thA, parantu biMbisAra ne kahA--"nahIM, dhanaMjaya ! terA vaizAlI jAnA abhI ucita nahIM hai| yadi varSA bhayaMkara rUpa dhAraNa kara le to tere pravAsa meM vyAghAta A jaaegaa| isase to sIdhe mArga se jAnA ucita hai / rAste meM kevala do-tIna nadiyAM aaeNgii| unheM pAra karanA adhika kaThina nahIM hai|" Page #234 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 225 isalie dhanaMjaya ne gajagahI kA sIdhA mArga liyaa| caMpA ke viSavaidya gopAlasvAmI sAtaveM dina caMpA pahuMce / unakA Azrama nagarI kI pazcima dizA meM eka koza dUra thaa| gopAlasvAmI ke Agamana para unake ziSya bahuta Anandita hue| kAdaMbinI rAhula ko bhejakara pratidina yaha jJAta karAtI thI ki viSavaidya Ae haiM yA nhiiN| kala hI rAhula ne vaidyarAja ke Agamana kI sUcanA kAdaMbinI ko dI thii| isa samAcAra se prasanna hokara puruSavezadhAriNI kAdaMvinI ne rAhula ko eka svarNamudrA pAritoSaka rUpa meM dii| rAhula bahuta khuza huaa| kAdaMbinI ne kahA"rAhala ! kala maiM unase milane jaauuNgaa|" "mahArAja ! maiM Apako vaidyarAja ke Azrama meM le jaauuNgaa| Apa kaba jAeMge ?" "sUryodaya se pUrva hii|" "ThIka hai / maiM taiyAra rhuuNgaa|" kahakara rAhula svarNamudrA ko dekhatA-dekhatA calA gyaa| gopAlasvAmI ke Agamana kA samAcAra sunakara kAdaMbinI bahuta prasanna huii| usake mana meM aneka vicAra Ane lge| vaMdyarAjajI ke samakSa kisa prakAra bAta karanI hai ? ve merA kArya svIkAra kareMge yA nahIM ? kyA maiM unako apanI sArI bAta batA dUMgI ? cAra vyaktiyoM kI mRtyu kA rahasya bhI kyA unako batAnA par3egA? isa prakAra ke aneka prazna usake mana meM ubhara rahe the| ___ kAdaMbinI kA pUrA dina ina vicAroM kI udher3abuna meM bIta gayA / rAta meM bhI nIMda nahIM aaii| usane zyAmA ko prAtaH sUryodaya se pUrva hI vahAM se jAne kI bAta batA dI thI, isalie zyAmA ne pUrI vyavasthA pahale hI kara dii| kAdaMbinI snAna Adi se nivRtta hokara taiyAra ho gii| kAdaMbinI apane subhadra azva para baiThakara vahAM se calI / rAhula usake pAsapAsa calane lgaa| varSA ke kAraNa cAroM ora pAnI bhara gayA thaa| mArga meM kIcar3a bhI bahuta thaa| kintu rAhula kAdaMbinI ko eka pagaDaNDI ke mArga se Azrama kI ora le gyaa| gopAlasvAmI kA Azrama aneka varSoM se caMpA meM hI thaa| kintu kAdaMbinI kA vahAM jAne kA kabhI prasaMga banA hI nahIM, isalie dUra se hI Azrama ko dekhakara vaha cauNkii| Azrama ke cAroM ora eka upavana thA / vaha upavana vividha prakAra ke vRkSa, gulma aura latAoM se suzobhita thaa| Page #235 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 226 alabelI AmrapAlI rAhula Azrama ke dvAra para aayaa| usane kaMTIle bAr3a se bane dvAra ko httaayaa| donoM andara praviSTa hue| upavana ke madhya meM cAlIsa-pacAsa kuTIra the| upavana meM yatra-tatra kucha puruSa vividha kAryoM meM saMlagna the| azvArohI naujavAna ko Ate dekhakara eka taruNa puruSa sAmane aayaa| vaha kucha pUche usase pahale hI rAhula ne kahA-"ye Anarta deza ke saMgItakAra haiN| vaidyajI ke darzana karane Ae haiN| kala hI patA calA ki vaidyabApA A gae haiM, to unase milane yahAM Ae haiN|" taruNa ziSya ne kAdaMbinI ke tejasvI aura sukumAra vadana ko dekhA aura svAgata karate hue bolA-"padhAro / gurudeva abhI pUjA-pATha meM baiThe haiN| kucha hI samaya meM ve nivRtta ho jAeMge / Apa mere sAtha aaeN|" kAdaMbinI azva se nIce utarI aura azva kI lagAma rAhula ko thamAtI huI bolI-"rAhula ! tU yahIM rhaa| maiM gurudeva se milakara AtI huuN|" rAhula ne mastaka nmaayaa| kAdaMbinI taruNa ziSya ke pIche-pIche cala pdd'ii| dasa-bAraha kuTIra ke pazcAt vaha taruNa ziSya kAdaMbinI ko eka vizAla aura sundara-svaccha kuTIra meM le gyaa| vahAM jAkara vaha bolA-"zrIman ! Apa yahAM Asana para viraajeN| gurudeva yahIM pdhaareNge|" kAdaMbinI eka kASThAsana para baiTha gaI / taruNa ziSya calA gyaa| 47. zyAmA kA mana puruSavezadhAriNI kAdaMbinI nIrava, svaccha aura sundara kuTIra meM vaidyarAja gopAlasvAmI kI pratIkSA karatI huI eka kASThAsana para baiTha gii| sUryodaya ho cukA thaa| kAdaMbinI gopAlasvAmI se bAtacIta karane kI mana-hI-mana yojanA banA rahI thii| usane socA, kaise unase bAta karUM? vaha ThIka hai ki vaidya aura mAtA ke samakSa koI bhI bAta gupta nahIM rakhanI cAhie / isalie mujhe bhI niHsaMkoca rUpa se apanI sArI bAta vaidyajI ke samakSa rakha denI caahie| vicAroM meM eka ghaTikA bIta gii| parantu use samaya kA bhAna nahIM rhaa| manuSya jaba vicAroM kI udher3abuna meM lagatA hai taba samaya alpa hotA calA jAtA vicAra eka aisA tantra hai jo manuSya ko prasanna aura Anandita bhI banAtA hai to use pIr3ita, vyathita aura pAgala bhI banA DAlatA hai| acAnaka usake kAnoM meM khar3AUM ke padacApa kI dhvani pdd'ii| usane cauMkakara Page #236 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 227 dvAra kI ora dekhA ki eka vayovRddha, gaMbhIra, prazAMta aura saumya puruSa bhItara praveza kara rahe haiM / usake pIche vaha taruNa ziSya bhI hai| ye svayaM vaidyarAja hoMge, aisA socakara kAdaMbinI Asana se uThI aura donoM hAtha jor3akara gopAlasvAmI kI ora dekhatI rhii| gopAlasvAmI ne AgaMtuka ke sukumAra cehare ko dekhA, Azcarya kA anubhava karate hue ve nikaTa Ae aura AzIrvAda dete hue bole-"saMgItakAra sukumAra to ho sakate haiM, parantu itane taruNa nahIM ho sakate / Apa Asana para baiThe aura kaheM ki Apane isa vRddha ko kyoM yAda kiyA hai ?" yaha kahakara gopAlasvAmI apane Asana para baiTha gae / kAdaMbinI bhI apane Asana para baiTha gii| usane eka bAra gopAlasvAmI kI ora tathA bAda meM taruNa ziSya kI ora dekhaa| gopAlasvAmI ne pUchA- "ApakA zubha nAma ?" 'nirmaladevamaiM Apako eka gupta bAta kahane AyA hUM / yadi..." ... ''smjhaa|" kahakara gopAlasvAmI ne ziSya kI ora dekhA : ziSya praNAma kara khaNDa se bAhara nikala gyaa| kAdaMbinI bolI- "gurudeva ! maiM puruSa nahIM, strI huuN|" 'mujhe bhI saMzaya to huA thA, kintu saMzaya ko vyakta karanA ucita nahIM lgaa| terA naam'|" "kaadNbinii|" "uttama nAma ! putri ! tujhe jo kucha kahanA hai vaha niHsaMkoca bhAva se kaha / terA deza ?" "deza kA patA nahIM. itanA jAnatI hUM ki merA lAlana-pAlana isI nagarI me huA hai| maiM choTI se bar3I yahIM huI huuN|" "acchA, taba to tU hamAre gAMva kI hI kanyA hai / bola, jo kucha kahanA hai spaSTa kh|" kAdaMbinI ne apanI pUrI rAmakahAnI sunAI-kaise vaha caMpA nagarI ke vezyA ke yahAM palI-pUsI aura kaise vaha viSakanyA bnii| rAjagRhI meM hI rAnI lokyasundarI kA ekAkI putra pahalA zikAra banA / phira vaha vaizAlI aayii| cAra pramukha vyaktiyoM ko mauta ke ghATa utaaraa| ye sArI bAteM usane vistAra se btaayiiN| phira maiM vaizAlI se caMpA nagarI meM aaii| rAste meM rakSaka kI nIti bigar3I aura vaha bhI mauta kA zikAra bnaa|' yaha saba batAkara vaha bolI- "gurudeva ! mere jIvana kI yaha karuNa kahAnI hai| vaizAlI meM Apa Ae / usI samaya se Apase milane kI merI icchA prabala huii| vahAM Apase milanA ucita nahIM thaa| isalie maiM ATha-dasa dina pahale yahAM A gii| merI icchA yaha hai ki Apa jaise samartha mahApuruSa hI merI kAyA me vyApta viSa ko dUra kara sakate haiM / Apa hI mujhe isa Page #237 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 228 alabelI AmrapAlI bhayaMkara abhizApa se mukta kara sakate haiN| isI eka AzA ko saMjokara maiM Apake caraNoM meM AI huuN|" gopAlasvAmI ne sArI bAta zAMti se sunii| ve vicAroM meM DUba gae / lagabhaga ardha ghaTikA ke mauna ke pazcAt kAdaMbinI ne pUchA - "kRpAlu ! kyA maiM viSamukta ho sakUMgI ?" gopAlasvAmI ne gaMbhIra hokara kahA - " avazya hI ho sakogI / " ye zabda sunate hI kAdaMbinI apane Asana se uThI aura gopAlasvAmI ke caraNoM meM leTa gii| gopAlasvAmI ne usake mastaka para hAtha rakhakara kahA" putri ! tU avazya hI viSamukta ho sakegI / prayoga duSkara hai| kadAcit " "kyA ?" ..." - " mRtyu bhI ho sakatI hai|" "maiM mRtyu ko saharSa svIkAra kruuNgii| isa abhizapta jIvana se mauta mujhe acchI lagegI / " kAdaMbinI ne bhAvabhIne svara meM kahA / "apanA dAyAM hAtha lambA kara / " AcArya ne kahA / I kAdaMbinI ne dAyAM hAtha lambA kiyA / gopAlasvAmI ne nAr3I parIkSaNa karanA prArambha kiyA / lagabhaga ardha ghaTikA taka ve nAr3I parIkSaNa karate rahe / usa samaya unakI AMkheM banda thiiN| aisA laga rahA thA mAno ve nAr3I ke mAdhyama se zarIra meM praveza kara doSa kI khoja kara rahe haiN| ardha ghaTikA ke bAda unhoMne AMkheM kholoM aura prasanna mudrA meM kahA - " putri ! jo mauta se nahIM DaratA vaha jIvana kA svAmI bana jAtA hai| AcArya agniputra samartha vaijJAnika haiM / unhoMne tere para apUrva prayoga kiyA hai, isa prakAra kI viSakanyA kA nirmANa koI nahIM kara sakatA. " kintu terI kAyA meM vyApta viSa ko avazya hI dUra kiyA jA sakatA hai / parantu " / " " kyA ?" " kama-se-kama tIna mAsa to tujhe yahAM rahanA hI hogaa| pahale maiM terI kAyA para paMcakarma kA prayoga karUMgA phira viSa kA nivAraNa karUMgA tujhe isa Azrama meM hI rahanA hogA | yahAM koI strI nahIM hai, phira bhI maiM sArI vyavasthA kara dUMgA / " "Apa kaheMge to maiM puruSaveza meM hI raha jAUMgI / " "nahIM, aisI koI AvazyakatA nahIM hai / prayogakAla meM terA liMga chupA nahIM raha pAegA / tU kala prathama prahara kI eka ghaTikA ke bAda yahAM A jAnA / maiM tere lie sArI vyavasthA kara rakhUMgA / cAra-chaha dina bAda kisI zubhamuhUrtta meM maiM tere para prayoga prArambha karUMgA / " .. " Apake isa AzvAsana se maiM dhanya bana gaI / maiM kala hI yahAM Azrama meM A jAUMgI / " Page #238 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 226 "Azrama jIvana atyanta kaThora hai|" "mujhe koI Apatti nahIM hai|" "pathya bhI bahuta kaThora hai|" "maiM usakA pAlana kruuNgii|" "aura tU mujhe kyA de sakegI?" vRddha AcArya ne haMsate hue kahA / kAdaMbinI bolI- "mere pAsa kucha svarNa haiM / thor3e alaMkAra bhI haiN| ve sb|" bIca meM hI AcArya bole--"putri ! svarNa to yahAM Dhera sArA par3A hai, kyoMki maiM miTTI aura svarNa meM koI bheda nahIM karatA / alaMkAroM kA hama phakkar3a kareM hI kyA? maiM to tere se kisI bahumUlya vastu kI icchA karatA huuN|" kAdaMbinI nirAza ho gaI / vaha dabe svara meM bolI----"gurudeva ! mere pAsa aura koI bahumUlya vastu nahIM hai / Apa apanI putrI para upakAra karate haiM, yaha maankr|" bIca meM hI gopAlasvAmI prasanna svara meM bola par3e-"kAdaMbinI ! pratyeka vyakti ke hRdaya meM kImatI vastu hotI hI hai / tU viSamukta banakara bhI yadi viSakanyA hI banI rahegI to merA prayatna vyartha jaaegaa|" "gurudeva !" AcArya bole- "terA nAr3I-parIkSaNa karane ke pazcAt mujhe yaha AtmavizvAsa ho gayA hai ki tU viSamukta bana skegii| usa samaya tere hRdaya meM dabI umaMgeM uchalane lagegI / terI matyu bhI nahIM hogI / prayoga sahane kI zakti bhI tere meM hai| parantu prayoga pUrA hone ke pazcAt tujhe nathe jIvana meM praveza karanA hogaa| tujhe atIta ko bhUlanA hogaa| merI dakSiNA ke rUpa meM tujhe eka vacana denA hogaa|" "Aja hI maiM vacanabaddha hone ke lie taiyAra huuN|" ___'vezyAvRtti se sadA tujhe dUra rahanA hogaa| jo nArI vilAsa aura vaibhava kI lAlasA se gRhIjIvana se dUra rahatI hai, vaha nArI samAja ke lie viSakanyA ke samAna hI hai| viSamukta hone ke pazcAt tujhe kisI parivAra kI kulavadhU bananA hogA athavA jIvana bhara brahmacAriNI rahanA hogaa| kyA tU yaha vacana de sakegI?" harSabharI mudrA meM kAdaMbinI ne guru-caraNoM kA sparza kiyA aura hAtha jor3akara bolI-"gurudeva ! ApakI AjJA ke anusAra Aja hI pratijJAbaddha ho jAtI hUM ki maiM kisI bhI AkarSaNa ke vazIbhUta hokara nArI-dharma kA tyAga nahIM kruuNgii| maiM kisI sabhya parivAra kI kulavadhU banaM gI athavA brahmacAriNI rhuuNgii|" __ "putri ! Aja mujhe agrima dakSiNA mila gaI aura vaha bhI sarvottama / aba tU jaa| kala A jaanaa|" gopAlasvAmI ne prasannatA se khaa| kAdaMbinI ne caraNaraja mastaka para car3hAI aura vahAM se vidA ho gyii| Page #239 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 230 alabelI AmrapAlI bAzrama meM Ane se pUrva kAdaMbinI ke mana meM aneka vicAra Ae the aura vaha ina vicAroM se bhArI bana gaI thii| vahAM se jAte samaya usakA mana nirbhAra bana gayA thaa| use sabase AzcaryakArI bAta yaha lagI ki vaizAlI meM huI cAra vyaktiyoM kI mRtyu ke viSaya meM AcArya ne kucha nahIM pUchA / kaise mahAn puruSa hai ? rAhula pratIkSA karate-karate thaka gayA thaa| saMgItakAra ko Ate dekha vaha khar3A ho gayA aura azva ko sAmane lA khar3A kara diyaa| vaha bolA-'mahArAja ! bahuta samaya lagA?" "kyA tU thaka gayA?" "nhiiN|" "to aba hama bAjAra meM hokara cleNge|" "abhI.?" "hAM, kucha vastra kharIdane haiN|" taba to hama madhyAhna meM bAjAra jAe to ThIka rahegA, mahArAja !" "acchaa|" kahakara kAdaMbinI azva para baiTha gyii| donoM vahAM se cle| udyAna meM pahuMcane ke bAda bhojana Adi se nivRtta hokara kAdaMbinI ne kucha vizrAma kiyA / madhyAhna ke bAda vaha zyAmA aura rAhula ko sAtha lekara campA ke bAjAra meM gyii| ___ sabase pahale usane zyAmA ke lie vastra kharIde / phira rAhula ke lie do dhotiyAM aura do uttarIya tathA anyAnya vastra khriide| donoM bhAI-bahanoM kI khuzI hRdaya meM samA nahIM rahI thii| kyoMki unhoMne kabhI aise uttama aura mUlyavAn vastra nahIM pahane the| phira kAdaMbinI ne apane lie striyocita vastra khriide| isa kharIdI ko dekhakara zyAmA Azcarya meM par3a gii| usane socA, kyA mahArAja apanI kisI priyatamA ke lie vastra kharIda rahe haiM ? saMgItakAra mahArAja kA mana kyA isa nagarI kI kisI sundarI ne bAMdha liyA hai ? parantu aisI bAta kaise pUchI jAe ? aMgarAga kI sAmagrI tathA anyAnya vastueM kharIda kara ve saba jaba apane sthAna para Ae taba taka sUryAsta ho cukA thA / varSA prArambha hone vAlI thii| kAdaMbinI ne AkAza kI ora dekhA / priyatamA pRthvI ke sAtha krIr3A karane kA icchuka megha apanI pUrva taiyArI meM laga rahA thaa| kAdaMbinI ne kalpanA kara lI ki Aja rAta meM gAja-bIja ke sAtha varSA prArambha ho jaaegii| megha kI savArI A phuNcegii| bhale hI aae| eka nahIM bAraha prakAra ke megha bhI eka sAtha A jAeM to Page #240 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 231 kyA ? aba usako koI bhaya nahIM thA / nUtana jIvana kI AzA ko koI bhI megha nahIM DhAMka sakatA, nahIM roka sktaa| saMgItakAra ne rAhula aura zyAmA ko vastra de die| yaha dekhakara unakI mAtA bahuta prasanna huI aura mana-hI-mana isa udAra athiti ke kalyANa kI bhAvanA karane lgii| Aja usane umaMga bhare mana se rasoI bnaaii| kintu bhojana kA thAla Dhaka kara jaba zyAmA atithigRha ke kuTIra meM AI taba varSA me raudra rUpa dhAraNa kara liyA thA. apane ghara se yahAM pahuMcate-pahuMcate zyAmA ke sAre vastra bhIga ge| yauvana meM caraNanyAsa karane vAlI zyAmA ke sazakta zarIra kI ora dRSTi kara kAdaMbinI bolI- 'zyAmA ! tU to bhIga gaI hai| itanI jaldI kyA thI?" "mahArAja ! bhojana ke thAla meM varSA kI eka bUda bhI nahIM girane dii|" "are pagalI ! bhojana kA thAla bhIga jAtA to mujhe itanI cintA nahIM hotI / aba tU jaldI hI ghara jA aura vastra badala le / bhIga kara yahAM punaH mata AnA?" "mahArAja ! mujhe barasAta bahuta priya lagatI hai / bhIgane meM mujhe bahuta AnaMda AtA hai. Apako aura koI vastu kI jruurt|" ___ "nahIM zyAmA / mujhe kisI vastu kI jarUrata nahIM hai / ye bartana meM eka ora rakha duuNgaa| prAta:kAla le jAnA aura dekha, rAhula ko batA denA ki mujhe kala prAtaH yahAM se Azrama ke lie prasthAna karanA hai|" "barasAta nahIM rukegI to?" "to bhI jAnA hI hai ? kala se maiM vahIM Azrama meM rhuuNgaa| jisa kArya se maiM itanI dUrI se AyA hUM, usako mujhe prArambha karanA hai|" kAdaMbinI ne svAbhAvika svaroM meM khaa| __ ye zabda sunate hI hI zyAmA ke hRdaya para gaharI coTa lagI / vaha avAk banakara puruSavezadhAriNI kI ora dekhatI rhii| usane mana-hI-mana socA, kyA mahArAja kI koI priyatamA Azrama meM rahatI hai ? oha, vaha bhArI svaroM meM bolI-"phira Apa yahAM nahIM AeMge?" __ "nahIM zyAmA, apanA kArya pUrA hote hI maiM yahAM se calA jAUMgA' para aba tU jA' 'tere sAre vastra bhIge hue haiM 'maiM bhojana kara luuNgaa| merI cintA mata krnaa|" zyAmA yauvana meM praveza kara cukI thI / isa alpakAlIna saMsarga se usake mana meM isa taruNa ke prati avyakta AkarSaNa paidA ho gayA thaa| vaha svayaM eka garIba ArAmika kI kanyA thii| apane mana kI bAta vaha prakaTa nahIM kara sakatI thii| paristhiti, saMkoca aura lajjA ye strI ke manobhAvoM ko mana meM hI dabAkara Page #241 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 232 alabelI AmrapAlI rakhate haiN| kala mahArAja yahAM se cale jAeMge aura phira lauTakara nahIM AeMge, yaha sunakara usakA mana prahata ho gayA, vaha kucha bhI nahIM kaha skii| vaha dharatI kI ora dRSTi gar3Akara khar3I kI khar3I rhii| "acchA to tU merI cAdara or3hakara calI jaa'|" kAdaMbinI ne khaa| "nahIM mahArAja ! mujhe barasAta kA koI bhaya nahIM hai / " "to tU isa prakAra anyamanaska kyoM khar3I hai ?" "mahArAja ! kyA Apake darzana puna: nahIM hoMge?" isa prakAra se kAdaMbinI ne zyAmA kA mana par3ha ddaalaa| usake manobhAvoM ko vaha pahacAna gyii| vaha gambhIra svaroM meM bolI- "pagalI ! merA kArya saphala ho jAne para maiM tere se milane aauuNgaa| tere lie eka sundara mAlA lAUMgA' aura tU yaha mata samajhanA ki maiM tere manobhAvoM ko nahIM jAna sakA hUM.''tU kala prAtaH jarUra AnA / maiM tujhe eka rahasya btaauuNgaa|" saMzaya bhare mana ke sAtha zyAmA calI gyii| kAdaMbinI bhojana karane baiThI / Aja use bhUkha bhI tIvra lagI thii| Aja kI bhojana sAmagrI bhI roja kI apekSA uttama thii| bhojana karate-karate bhI vaha zyAmA ke udvelita hRdaya kI bhAvanAoM ko yAda kara rahI thii| isalie usane zyAmA ko prAtaHkAla bulAyA thaa| vaha vicAroM ke Avarta meM phaMsakara zayyA para so gii| varSA gaharI ho rahI thii| ThaMDI havA vAtAyana se kuTIra meM A rahI thii| kAdaMbinI apane nUtana jIvana ke AzAmaya citroM kI kalpanA karatI-karatI nidrAdhIna ho gyii| ___ AzA ke sukomala phUloM kI zayyA meM jaba vyakti so jAtA hai taba usakI nIMda bhI rasamaya bana jAtI hai / sUryodaya se pUrva hI zyAmA snAna Adi ke lie garama aura ThaMDe pAnI kI vyavasthA kara gaI thii| kuTIra kA dvAra bhItara se banda thA / usane dvAra ko khttkhttaayaa| ___ kAdaMbinI sunahale svapnila saMsAra se jaagii| usane dvAra kholA / sAmane hI zyAmA khar3I thI / zyAmA ke vadana ko dekhakara kAdaMbinI samajha gaI thI ki isane rAta bhara nIMda nahIM lI hai / isane pUrI rAta manomaMthana meM bitAyI hai| . zyAmA bolI-"snAna ke lie jala le AyI huuN|" "terI capalatA mujhe sadA yAda rhegii| Aja maiM tujhe eka bAta batAne vAlA haM-"tere para mujhe vizvAsa hai, zyAmA ! tU kisI ko yaha bAta mata btaanaa| kyoM, kisI ko nahIM kahegI na?" "ThIka hai, mahArAja !" Page #242 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 233 "to andara aa|" zyAmA dhar3akate hRdaya se khaMDa meM gii| "zyAmA ! tere nirmala prema ko maiM nahIM bhUla sakUgA kintu kheda yaha hai ki maiM bhI terI jaisI hI eka nArI huuN|" kahatI huI kAdaMbinI ne apanA kaMcukIbaMdha kholaa| zyAmA ne kAdaMbinI ke unnata urojoM kI ora dekhA / vaha cauNkii| "mahArAja...!" "zyAmA, maiM terI bar3I bahana huuN| parantu tU isa bAta ko mana meM hI rkhnaa| merA kArya pUrNa hone para maiM tere se avazya miluuNgii|" zyAmA avAk bana gayI thii| ___48. kauna hogI vaha aniMdya sundarI dhanaMjaya ko ujjayinI chor3e ATha dina ho gae the| biMbisAra ko akelApana akharane lgaa| vaha savere se sAMjha taka nagarI meM hI ghUmane lgaa| nagarI jaise vyApAra meM samRddha thI, vaise hI raMgIlI bhI thii| vahAM kA mukhya bAjAra prAtaHkAla khulatA aura sUryAsta se pUrva banda ho jaataa| vahAM kA rArA vyApAra jainiyoM ke hAtha meM thA / jaina dina ke asta hone se pUrva apane-apane ghara cale jAte aura bhojana se nivRtta ho jAte / ve prAya: rAtri meM bhojana nahIM karate / bhojana karane ke pazcAt kucha idhara-udhara kI bAteM kara prAyaH jaina loga pratikramaNa meM laga jaate| parantu jainetara logoM kI dukAneM rAtri ke prathama prahara taka khulI rhtiiN| rAtri ke prathama prahara ke bAda isa raMgabharI nagarI kI raunaka nagarI kI pUrva dizA meM sthita raMgabAjAra meM khila uThatI thI / yaha raMgabAjAra nitya nUtana yauvana ke mada se chalaka uThatA thA aura nagarI ke raMgIle yuvaka aura praur3ha vyakti yahAM ghUmane Ate the| isa bAjAra ke tIna vibhAga the| eka vibhAga meM nartakiyAM rahatI thiiN| dUsare vibhAga meM saMgIta karane vAlI nAriyAM rahatI thIM aura tIsare vibhAga meM gaNikAeM aura vArayoSitAeM rahatI thiiN| __ koI yuvaka nRtya kI, koI saMgati kI aura koI zarIra kI Aga bujhAne ke lie apane-apane anukUla sthAnoM para pahuMcate aura yaha mahaphila rAtri ke tIsare prahara ke anta taka calatI rhtii| bibisAra ko aise bAjAra meM jAnA iSTa nahIM thA, isalie ve nagarI ke anyAnya sthAnoM meM bhramaNa kara pAnthazAlA meM A jAte, kintu siprA nadI ke AkarSaNa se unakA mana taraMgita hotA rahatA thaa| isalie prAtaHkAla hI ve apane dAsa ko sAtha lekara siprA kI ora cala par3ate the| siprA ke kinAre do bhavya jinAlaya aura dasa bhavya zivAlaya the| bibisAra kabhI jinAlaya meM aura kabhI zivAlaya meM jAte rahate the| Page #243 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 234 alabelI AmrapAlI do dinoM se varSA ho rahI thii| kala rAtri meM purajora varSA huI thii| prAtaH bibisAra ne sevaka se kahA-"mere vastra sAtha meM le le|" sevaka isa AjJA kA prayojana samajha cukA thaa| usane vinamratA se prArthanA kI-"mahArAja ! abhI varSA rukI nahIM hai aura siprA nadI bhI Aja taraMgita hai|' biMbisAra bole-"siprA meM snAna kA Ananda to usakI taraMgita avasthA meM hI AtA haivarSA bhale ho, koI bAta nahIM hai|" "jaisI AjJA / " "kapar3eM aura chatra bhI sAtha meM le lenA"-kahakara bibisAra siprA-snAna ke lie taiyArI karane lge| unhoMne sAtha meM kucha raupya mudrAeM bhI le lIM kyoMki snAna karane ke pazcAt ve vahAM khar3e brAhmaNoM athavA yAcakoM ko dasa-pandraha ropya mudrAoM kA dAna nA cAhate the| sevaka ne bibisAra ke kapar3e liye aura zveta kozeya kA chatra bhI le liyaa| siprA ke candraghATa para Akara biMbisAra ne dekhA ki nadI ke sAre ghATa pAnI meM DUba gae haiN| ati tIvra pravAha se mAno siprA kA yauvana madonmatta ho rahA thaa| snAna ke lie Ane vAle loga kinAre para khar3e-khar3e snAna karane lge| bhItara jAne kA koI sAhasa nahIM kara rahA thaa| sAhasa kaise kare? nadI kA pravAha tUphAnI thaa| jisa prakAra tUphAnI yauvana kA dhakkA asahya hotA hai vaise hI tUphAnI jalapravAha meM giranA bhI azakya ho jAtA hai| biMbisAra ne siprA nadI meM kUdane kA nizcaya kiyaa| vibisAra snAna ke lie nadI meM kUde, usase pUrva hI unake kAnoM meM yaha AvAja TakarAI-"devI kI jaya ho|" bibisAra ne mur3akara dekhA, gAMdhAra kI ATha sazakta striyAM eka zivikA ko uThAkara lA rahI thI aura vahAM para khar3e cAra-chaha brAhmaNa devI kI jaya bola rahe biMbisAra ne yaha bhI dekhA ki pAlakI se eka gauravarNa hAtha bAhara nikalA aura kucheka raupya mudrAeM brAhmaNoM kI ora pheNkii| jahAM biMbisAra khar3A thA, pAlakI usase kucha dUra jAkara rukii| biMbisAra ne mana meM socA, maiM svayaM isa ghATa para khar3A hUM isalie sambhava hai snAna ke lie AI huI ramaNI saMkoca karegI kyA karUM? anya ghATa para jAUM yA zIghratA se snAna kara lauTa jAU~? bibisAra kucha nirNaya le, isase pUrva hI pAsa vAle ghATa se kolAhala sunAI dene lgaa| loga cillA rahe the 'bacAo''bacAo'''becArI vRddhA lar3akhar3Akara nadI ke pravAha meM gira par3I hai''hAya''hAya ! 'bacAo' 'bcaao| Page #244 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 235 cillAte sabhI the, parantu tUphAnI siprA meM kUdakara vRddhA ko bacAne kA sAhasa kisI meM nahIM thaa| biMbisAra ne siprA kI ora dRSTi kI 'pUra ke pravAha meM koI baha rahA hai aisA pratIta huA.'unhoMne kucha bhI vicAra kie binA hI usI kSaNa uphanatI nadI meM chalAMga lagA dii| ghATa para candrapradyota nRpati kI priya nartakI kAmaprabhA AI thIusane pAlakI kI jAlI ko haTAkara usa sAhasika vyakti kI ora dekhaa| usake atirikta pAlakI uThAne vAlI gaMdhAriyAM, anyAnya dAsa-dAsiyAM bhI biMbisAra kI ora dekhane lgiiN| biMbisAra kA sevaka hAMphatA-hAMphatA kinAre ke pAsa AyA aura 'mahArAja! mahArAja !' cillAne lgaa| kAmaprabhA ne eka paricArikA ko nikaTa bulAkara kahA-"tU usa sevaka ke pAsa jA aura usase pUcha ki isa tUphAnI pravAha meM kUda par3ane vAlA taruNa puruSa kauna hai ?" paricArikA tatkAla biMbisAra ke sevaka ke pAsa pahuMcI aura bolI-"isa uphanatI nadI ke pravAha meM jhaMjhApAta karane vAlA puruSa kauna haiM ?" "mere svAmI haiM 'are re aba unakA kyA hogA? isa pravAha meM aba ve kahIM najara nahIM A rahe haiM / hAya ! aba kyA hogA?" dAsI ne kahA- "tere svAmI kA kyA nAma hai ?" "jayakIti / " "ve kahAM rahate haiM ?" sevaka ne pAMthazAlA kA nAma batAyA / dAsI ko Azcarya huaa| vaha lauTakara AI / kAmaprabhA nartakI siprA kI uttAla taraMgoM ko dekha rahI thii| akasmAt logoM ne harSa dhvani kii| kAmaprabhA bhI varSA kI paravAha kie binA pAlakI se bAhara nikalI aura pulakita mana se siprA ke jala-pravAha kI ora dekhane lgii| ___ usane dekhA, eka sundara taruNa kisI ko uThAkara, pUrNa zramita hokara, ghATa kI ora tairatA huA A rahA hai| AsapAsa ke sabhI ghAToM se harSanAda hone lgaa| koI kahatA-zAbAsa naujavAna ! dhanya hai terI jananI ko| koI kahatAzAbAsa mitra ! zAbAza ! biMbisAra nadI-pravAha meM DUbatI vRddhA ko bahuta prayatnapUrvaka uThAkara ghATa kI ora A rahe the| pravAha kA vega bahuta tIvra thaa| bibisAra usa tIvratA ke pratikUla tarakara A rahe the aura logoM ke Azcarya ke sAtha ve candraghATa kI dUsarI ora Ae Page #245 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 236 alabelI AmrapAlI hue kRSNaghATa para A phuNce| kinAre para khar3e eka brAhmaNa ne biMbisAra kA hAtha pakar3A / bibisAra bahuta thaka cuke the| phira bhI unhoMne vRddhA ke akar3e hue zarIra ko logoM ko sauMpa svayaM kinAre para A ge| vRddhA kI kAyA meM prANa-saMcaraNa abhI bhI ho rahA thA / vaha behoza thii| docAra vyakti vRddhA ke peTa meM bhare pAnI ko nikAlane kI ceSTA karane lage / fafamAra kA sevaka dAmodara candraghATa se daur3atA huA idhara A rahA thaa| rUpa, yauvana aura kalA kI rAnI kAmaprabhA eka dhyAna se kRSNaghATa kI ora dekha rahI thI / kintu vaha taruNa dikhAI nahIM de rahA thA / bibisAra ghATa ke antima sopAna para baiTha gae the| unake AsapAsa cArachaha vyakti khar3e the aura biMbisAra kI svarNima kAyA ko masala rahe the / idhara bRddhA ne AMkheM kholiiN| usane cAroM ora dekhA. jisa ghATa para vaha lar3akhar3A kara gira par3I thI vahAM se calakara sAtha vAlI striyAM isa kRSNaghATa para A phuNciiN| vRddhA sATha varSa kI thI usakA jIvana-dIpa bujhate-bujhate jala uThA thA / fafasAra svastha ho gae / ve khar3e hue| loga unakA paricaya pAne ke lie utAvale ho rahe the / * biMbisAra bole - "merA nAma jayakIti hai maiM magadha kA vaNika hUM yahAM vyavasAya karane AyA hUM / " dAmodara vahAM A cukA thA / varSA ho rahI thI / usakA vega dhImA par3a gayA thA kintu vastroM ko badalA jA sake vaisA sthAna nahIM thA / bibisAra ne dAmodara se kahA - " dAmU ! cala, hama sAmane vAle zivAlaya meM caleM / " donoM vahAM se cala par3e / dAmodara ke hAtha meM chatra thA " ...kiMtu biMbisAra ne chatra kA prayoga nahIM kiyA / ve to svayaM pUre bhIga cuke the / caMdraghATa para khar3I kAmaprabhA ne apanI mukhya paricArikA ko bulAkara kahA" prIti ! Aja sAyaM tU pUrvIya pAMthazAlA meM jAnA aura jayakIrti ko bulA lAnA / usake sAhasa ko maiM puraskRta karanA cAhatI hUM / " "jI / " ' kahakara prIti ne mastaka namAyA / phira kAmaprabhA ne siprA ke kinAre snAna kiyA / snAna karate samaya usakA mana usa naujavAna kI sazakta kAyA meM ulajha gayA thA / Page #246 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 237 bibisAra ne zivAlaya kI eka choTI dharmazAlA meM vastra badale, phira dAmodara se kahA - " dAmUM ! maiM yahAM baiThA hUM, tU nahAkara jaldI A / " "mahArAja ! mujhe to varSA ne pUrA nahalA diyA hai / " "pagale ! chatra ke nIce khar3e rahakara koI nahAtA hai kyA ? jaa| gaMgA ke kinAre Akara binA snAna kie lauTa jAnA, mandabhAgya kahalAtA hai / jA, maiM yahIM baiThA huuN|" fafasAra ke bhIge vastra lekara vaha vahAM se calA gayA / varSA kA vega dhImA thA, parantu AkAza meM bAdaloM kA umar3a-ghumar3a pUrvavat thA / biMbisAra ne AkAza kI ora dekhA / aura priyatamA AmrapAlI kI smRti meghamaMDita bAdaloM ke bIca manobhAva meM umar3a pdd'ii| saMdezavAhaka pahuMca gayA hogA / patra par3hakara priyatamA Anandamagna ho gayI hogI. aba to usakA saMdeza bhI A gayA hogA / oha, varSA ke sunahale aMdhakAra meM devI AmrapAlI ke nayana bijalI kI bhAMti tejasvI dIkha par3ate the kitanA mAdhurya kitanA prema kitanI bhaavnaa| devI AmrapAlI kI kalpanA meM biMbisAra sthAna aura samaya bhUla gae / dAmodara ne Akara kahA - "mahArAja ! padhAreM / " usI samaya bibisAra ko patA lagA ki ve siprA ke kinAre para sthita eka dharmazAlA meM haiM aura abhI priyatamA kI smRti meM bhAna bhUle hue haiM / donoM pAMthazAla kI ora cale / do dina pUrva jaba biMbisAra bhavya bAjAra ko dekhane gae the, taba unheM patA calA thA ki vahAM eka bhavya pArzvanAtha kA jinAlaya hai / usameM sthita pratimA camatkArI aura bhavya hai / pratimA ke mastaka para yadAkadA svataH puSpavRSTi hotI hai / ve usa mandira kI Toha meM nikle| unheM patA lagA ki amuka sthAna para citAmaNi pArzvanAtha kA prakhyAta mandira hai / 'usa sthAna para gae aura eka ora khar3e ho gae / itane meM hI unake kAnoM meM ghaMTAnAda kI dhvani TakarAI... prAsAda ke mukhya dvAra se eka solaha varSa kI sundarI bAhara nikala rahI thI / usake pIche eka sakhI hAtha meM khAlI thAla lekara batiyAtI huI A rahI thI / ffer avAk nispaMda aura acala hokara anindya taruNI kI ora dekha rahe the / vaha taruNI nikaTa AyI. usakI dRSTi bhI biMbisAra kI ora gaI / bibisAra ke nayana svataH nIce ho gae / sundarI pAsa se Age bar3ha gayI / Page #247 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 238 alabelI AmrapAlI yaha anindya sundarI kauna hogI? 46. kAmaprabhA ke bhavana meM bahuta bAra aisA hotA hai ki AMkha ke sAmane AnevAlI vastu kevala palakoM meM nahIM rahatI, hRdaya meM utara jAtI hai aura hRdaya meM halacala paidA kara detI hai| ___ AmrapAlI ke praNaya-naMdhana se dhanya bane hue biMbisAra zrI cintAmaNi pArzvanAtha ke mandira ke dvAra se nikalatI huI usa anindya sundarI ko dekhakara avaza bana gae the| yaha taruNI kauna hogI, isa prazna kA uttara unheM prApta nahIM thaa| kyoMki sundarI to calI gayI thI aura biMbisAra usake rUpa-lAvaNya meM ulajhakara vahIM-kevahIM khar3e raha gae the| taruNI ke adRzya ho jAne para unheM bhAna huA, are ! yaha devakanyA kauna hogI? parAyI kanyA yA parAyI nArI ke viSaya meM pUchatAcha karanA ucita nahIM lgtaa| eka niHzvAsa chor3ate hue biMbisAra mandira meM ge| Aja unakA mana taruNI ko dekhane ke pazcAt kho gayA thaa| vAstava meM puruSoM kI sabase bar3I pAmaratA yahI hai| devI AmrapAlI jaisI alabelI sundarI kA svAmI hone para bhI Aja unake citta ko eka anajAna taruNI avaza kara gayI thii| puruSoM ke hRdaya kitane hI kaThora kyoM na hoM, ve kamajora hote haiM, asthira aura caMcala hote haiM / unake pyAra kI palakeM naye-naye raMgoM ko ubhAratI rahatI haiM... ve eka kSaNa meM eka nArI ko dila de baiThate haiM aura dUsare kSaNa kisI dUsarI sundarI ke caraNoM meM svayaM ko nyauchAvara kara dete haiN| ve eka ko vacana dete haiM ki Aja se tU hI merI saha-pathika hai, tere sivAya dUsarI koI mere citta meM sthAna nahIM pA sakatI / vahI puruSa dUsare hI kSaNa anya nArI ko isase bhI bhArI vacana de baiThatA vAha re puruSa ! biMbisAra usa anindya taruNI ke viSaya meM socate-socate paoNthazAlA meM pahuMce, usa samaya vaizAlI gayA huA saMdezavAhaka A phuNcaa| priyatamA ke saMdeza ko lAne vAle saMdezavAhaka ko dekhate hI biMbisAra kI smRti se vaha taruNI ojhala ho gayI / 'citta prasanna ho gyaa| saMdezavAhaka ne AmrapAlI dvArA pradatta saMdeza kI nalikA bibisAra ko sauMpa dii| priyA kA sandeza ! vaha sandeza jisakI satata cAha hRdaya ko jhakajhoratI thii| biMbisAra ne saMdezavAhaka ko pAMca svarNamudrAeM dI. vaha vahAM se vidA hone prasthita huaa| biMbisAra ne use punaH bulAkara kahA- "suna !" Page #248 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 236 "jI" kyA AjJA hai ?" "do dina tava vizrAma kara tU lauTa sakegA ?" "hAM, mahArAja !" " acchA do dina bAda Akara mujhase milnaa|" kahakara biMbisAra ne usa nalikA ko kholanA prArambha kiyA / sandezavAhaka namana kara calA gayA / dAmodara bolA - "mahArAja ! bhojana kA thAla A gayA hai / " "abhI A rahA huuN|" kahakara bibisAra ne priyatamA dvArA likhA patra nalikA se bAhara nikAlA | motI jaise svaccha akSara ! usane patra par3ha liyA punaH par3hA AmrapAlI ne likhA thA - " prANavallabha ! prANoM se bhI adhika prANezvara ! merI AzAoM ke amRta, caraNoM meM AmrapAlI kA namana ! viraha kI agni se zuSka aura rasahIna banI huI pRthvI jaise megha kI AzA meM AkAza ke sAmane bhAna bhUlakara dekhatI rahatI hai, vaise hI maiM bhI Apake saMdeza kI pratIkSA kara rahI thI / pRthvI ke lie jaise grISma Rtu atyanta duHkhakAraka hotA hai vaise hI ApakA viyogakAla mere lie utanA hI duHkhadAyaka ho gayA hai| aise paritApa vAle samaya meM ApakA patra prApta honA, mere prANoM meM nayA amRta bharanA hai / prANeza ! viyoginI nArI kA abhinaya maiMne aneka bAra kiyA hai / parantu viyoginI nArI kI Antarika anubhUti kI vedanA ko to maiMne Apase vimukta hone ke pazcAt hI bhogA hai| kitanI bhayaMkara vedanA ! isa vedanA ko na kavi apane kAvya meM abhivyakti de pAtA hai aura na anubhavI vyakti apane isa vedanAmaya anubhava ko zabdoM meM utAra pAtA hai / to maiM kaise usako dikhAUM ? yadi hRdaya bhejA jA sakatA to maiM isa saMdezavAhaka ke sAtha vedanA se AplAvita apanA hRdaya bAhara nikAlakara bheja detI aura taba Apa merI antar vyathA ko dekha pAte'' 'parantu lAcAra hU~ / Apa ujjayinI pahuMca gae haiM aura dIpamAlikA taka vahIM raheMge, yaha jJAta huA, parantu Apa yahAM A sakate haiM / SaDyaMtra kA patA laga gayA hai| Apa sarvathA nirdoSa haiM, yaha sabako nizcaya ho cukA hai| Apake jAne ke pazcAt zIlabhadra kI mRtyu huI aura yaha kArya kisI viSakanyA kA hI thA viSakanyA kauna hai, isakA patA nahIM laga pAyA hai parantu vaha apanA kArya kara yahAM se palAyana kara gayI, aisA mAnA jAtA hai / Apake lie vaizAlI niSkaMTaka bana gayI hai / Apa zIghra yahAM Page #249 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 24. alabelI AmrapAlI A jaaeN| maiM ApakI pratIkSA kara rahI huuN| Apa vilamva kie binA apanI priyatamA ke AMsU poMchane avazya hI padhAra jaaeN| __ svAmin ! maiM svastha hUM'. 'kevala Apake viyoga se sahaja ubharanevAlI udAsI ko bhoga rahI hUM / Apa svastha haiM, yaha jAnakara parama prasannatA kA anubhava hotA hai| kintu Apake bhojana Adi kI vyavasthA kaise hotI hogI ? pAMthazAlA meM rahanA, bhojanazAlA meM bhojana karanA, vaNika ke rUpa meM phiranA, yaha saba Apako kaise anukUla rahatA hogA? aba ina sArI vyathAoM kA anta A gayA hai| ApakI dAsI rajanIgaMdhA ko dekhane zIghra pdhaareN| ___ Apa to jAnate haiM ki ApakI smRti mere udara meM surakSita hai / vaidyarAja kA auSadha prayoga bhI cala rahA hai| sabhI parikara mujhe prasanna rakhane kA prayatna kara rahe haiM / parantu ApakA viyoga mere mana ko vyathita kara DAlatA hai| vaha matha detA hai merI sArI AzAoM ko| Apa hI vyathAoM ko dUra kara sakate haiN| varSA kA samaya hai, isalie Apa azva para nahIM, ratha lekara aaeN| ApakI mahAbiMba vINA mere zayanakakSa meM rakhI hai| aneka bAra usa vINA ko dekhakara hRdaya bhara AtA hai| jisa vINA para nAcanevAlI ApakI kalA ne milana mAdhurI kA sAkSAt karAyA thA, vaha vINA Apake binA viyoginI nArI kI taraha mauna-rudana kara rahI hai| priyatama ! usa vINA kI taraha hI ApakI priyatamA kI paristhiti hai: 'na svara hai, na rasa hai, na Ananda hai, na Urmi hai aura na kAvya hai| basa, aba Apa yahAM A jAeM / murajhAI vallI ko saMjIvana karane Apa zIghra pdhaareN| merA eka-eka kSaNa yuga jaisA bIta rahA hai|" biMbisAra ne patra ko eka bAra par3hA, do bAra par3hA, tIna bAra par3hA' para mana tRpta nahIM huaa| dAmodara ne dUsarI bAra Akara kahA-"mahArAja ! bhojana ThaNDA ho gayA "oha !" kahakara bibisAra khar3e hue| priyA kA prema-patra punaH nalikA meM DAlA aura use apane sirahAne ke pAsa rakhakara bhojana karane ge| __bhojana ThaNDA ho gayA thA, parantu Aja bhUkha tIvra lagI thI aura priyA ke saMdeza se hRdaya meM Ananda samA nahIM rahA thaa| bhojana se nivRtta hokara, ve ATha-dasa bAra idhara-udhara ghUme aura socate rahe priyA ko kyA likhuu| 'kyA abhI vahAM jAUM' 'nahIM, nahIM licchaviyoM meM asahanazIlatA bahuta hai maiM niSkriya rahakara saptabhUmi prAsAda meM kitane samaya taka raha sakatA hUM ? viyoga kI vyathA jitanI vaha sahana kara rahI hai, utanI hI mujhe bhI sahanI hai / parantu devI AmrapAlI ke pAsa tabhI jAnA ucita hogA jaba Page #250 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 241 maiM apane puruSArtha ke bala para use lAkara apanI hRdaya-rAnI ke rUpa meM apane hI bhavana meM rakha sakaM / janapadakalyANI ke pada-gaurava ko pairoM se rauMdakara AmrapAlI biMbisAra kI addhAMginI bane--yahI usake lie tathA mere lie gauravAspada hogaa| idhara-udhara Tahalate samaya unake mana meM isa prakAra ke aneka vicAra A-jA rahe the / usake bAda unhoMne punaH patra par3hA 'zayyA para leTe-leTe / __ Aja bAjAra meM jAne kI icchA nahIM huii| patra kA uttara kyA diyA jAe, yaha vicAra unake lie mukhya banA / anta meM unhoMne nizcaya kiyA ki dIpamAlikA ke bAda kahIM-na-kahIM sthira ho jAnA hai, puruSArtha karanA hai aura phira ati sammAna ke sAtha AmrapAlI aura nUtana atithi ko lAnA hai| saMdhyA ho gyii| varSA punaH gAjabIja ke sAtha prArambha huii| aura usI samaya eka ratha pAMthazAlA meM praviSTa huaa| ratha ko dekhate hI pAMthazAlA kA vyavasthApaka varSA ke bIca daur3akara ratha ke pAsa pahuMcA / kyoMki vaha devI kAmaprabhA ke ratha aura sArathi-donoM se paricita thaa| ratha meM prItimati baiThI thii| pAMthazAlA ke saMcAlaka ne namaskAra kara pUchA"kyA AjJA hai?" prItimati bolI-"jayakIti nAma vAle koI paradesI vyakti yahAM Thahare "hAM, devi 'Upara kI maMjila ke kamare meM Thahare haiN| kyA koI kAma hai ?" hAM, atyanta mahattva kA kArya hai| mujhe unake pAsa le clo|" prItimatI ne khaa| "devi ! Apa varSA meM bhIga jAeMgI' 'maiM hI unako bulA lAtA huuN|" "nahIM, mujhe hI jAnA caahie|" kahakara prItimatI ratha se nIce utrii| eka dAsa bhI chatra lekara nIce utraa| biMbisAra apanI zayyA para baiThe the / Aja prAtaH jisa anindya sundarI taruNI ko dekhA thA, vaha unake citta ko matha rahI thii| usane socA, pUrva bhArata meM devI AmrapAlI se adhika sundara koI nArI nahIM hai, kintu yaha taruNI to AmrapAlI se bhI rUpa-mAdhurI meM savAI hai. vaha kauna hogI? vaha kisakI kanyA hai ? eka bAra dekha lene para AMkhoM se dUra kyoM nahIM hotI? itane meM dAmodara Akara bolA-"mahArAja ! Apase milane koI devI AyI Page #251 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 242 alabelI AmrapAlI "devI ?" biMbisAra ke nayanoM meM Azcarya ubhraa| aise barasate pAnI meM aura mere jaise aparicita vyakti se milane kauna Ae ? ve khar3e ho gae' 'pAMthazAlA kA prabaMdhaka prItimatI ko sAtha le khaMDa meM praviSTa hA aura bolA--"mahArAja ! mahAdevI kAmaprabhA kI mukhya paricArikA Apase milane AI hai|" "mujhase milane ?" "jI hAM..." "jayakIti ApakA hI nAma hai na ?" prItimatI ne mastaka namAkara khaa| "hAM, kyA AjJA hai ?" biMbisAra ne prazna kiyaa| khaMDa meM biThAne lAyaka koI dUsarA Asana nahIM thaa| dAmodara ne prItimatI ko pahacAna liyA, kyoMki Aja prAta: siprA nadI ke taTa para isI bahana ne usase pUchatAcha kI thii| parantu vaha kucha bhI nahIM bolA 'khaMDa se bAhara calA gyaa| prabandhaka bhI namaskAra kara bAhara nikala gyaa| prItimatI khar3I hI rhii| usane kahA-"seThajI ! Aja prAtaH Apane eka vRddhA ke prANa bacAe the.'Apane apane prANoM ko jokhima meM DAlakara bhI yaha kArya kiyA. 'mahAdevI kAmaprabhA usa samaya vahIM thiiN| Apake isa sAhasa ko dekhakara devI ne Apako livAne mujhe bhejA hai|" "mahAdevI kAmaprabhA ! devi ! maiM isa nagarI se sarvathA aparicita hUM, islie|" bIca meM prItimatI ne khaa| "mahAdevI Apa jaise sAhasika kA abhinaMdana karanA cAhatI haiN| maiM ratha lekara AI hUM.''Apa mere sAtha hI cleN...|" bibisAra dvividhA meM par3a ge| eka aparicita strI ke pAsa kyoM jAyA jAe? maiMne aisA kauna-sA sAhasika kArya kara DAlA, jisakA abhinaMdana ho? kartavya kA kyA puraskAra' ? bibisAra ko vicAramagna dekhakara prItimatI bolI-"Apa kisI prakAra kI cintA na kreN| maiM svayaM Apako yahAM pahuMcA duuNgii|" "oha ! taba to aisI mahAn nArI ke pAsa mere jaisA choTA AdamI jA hI nahIM sakatA / mujhe kSamA kreN|" biMbisAra ne khaa| "Apa kisI prakAra kA saMkoca na kreN| mere sAtha cleN|" biMbisAra prItimatI ke sAtha ge| dAmodara pAMthazAlA meM rukA rhaa| varSA ho rahI thii| ratha eka ghaTikA meM devI kAmaprabhA ke vizAla bhavana ke prAMgaNa meM A phuNcaa| Page #252 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 243 prItimatI ratha se nIce utarI aura bolI - " bhItara padhAreM / " eka sevaka chatra lekara A gayA thA / eka paricArikA prItimatI se Akara bolI -- "mahAdevI apane zRMgArakakSa meM atithideva kI pratIkSA kara rahI haiN| Apa AyuSmAn ko vahIM le jAeM / " prItimatI ne dAsI se kahA - "jA, mahAdevI ko khabara de ki maiM atithi ko vahIM lA rahI hUM / ' paricArikA tIvra gati se calI gaI / prItimatI jayakIrti ko AdarapUrvaka Upara jAne vAle sopAnazreNI kI ora gaI / fafbasAra ne dekhA, makAna to atyanta bhavya aura ramaNIya hai, sundara hai, AMkha kI palakoM meM samAne vAlA hai, parantu vaizAlI ke sammabhUmi prAsAda jaisI isameM zobhA nahIM hai| Upara pahuMcate hI biMbisAra ko kisI khaMDa se vINAvAdana kI AvAja sunAI dI vINA kA vaha besurA svara biMbisAra ke citta ko vyathita kara rahA thA / unhoMne socA, kauna kara rahA hai vINA kA anAdara ? kalAkAra kabhI bhI kalA kA doSa sahana nahIM kara sktaa| biMbisAra ne prItimatI se pUchA - " bahana ! vINA kona bajA rahA hai ?" vaha bolI -- "vINAvAdaka Arya suprabha Ae hoM, aisA pratIta hotA hai / " itane meM hI zRMgArakakSa A gayA / eka puSpamAlA hAtha meM thAme kAmaprabhA dvAra para hI khar3I thI / bibisAra ne dekhA, devI meM rUpa hai, yauvana hai, mastI hai kintu jIvana kI saurabha nahIM hai| bibisAra ne kAmaprabhA ko hAtha jor3akara namaskAra kiyA / kAmaprabhA ne biMbisAra ke gale meM mAlA pahanAte hue kahA - ' kara Aja maiM dhanya huI aMdara padhAreM / " fafasAra kAmaprabhA ke pIche-pIche zRMgAra-kakSa meM gae / -"ApakA svAgata 50. mana kI mana meM raha gaI kAmaprabhA kA zRMgAra-kakSa atyanta svaccha, sundara aura yauvana-vilAsa kI sAmagrI me bharA-pUrA thA / MarabhA ne bibisAra ko eka Asana para baiThane kI prArthanA kii| ve Asana para baiThate-baiThate bole - "devi ! mere jaise sAmAnya vyakti kA itanA sammAna" / " bIca meM hI kAmaprabhA ne mIThe svaroM meM kahA- "zrIman ! Apako sAmAnya mAnane vAloM ko maiM buddhimAna nahI kaha sakatI / Apa chadmavezI haiM, yaha mAnate Page #253 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 244 alabelI AmrapAlI hae bhI maiM Apa para koI Aropa lagAnA nahIM cAhatI kintu Apa ucca kulotpanna haiM / isameM koI saMzaya nahIM hai / Aja prAta: jIvana aura jIvana kI sArI AzAoM kI hor3a lagAkara eka vRddhA nArI ke prANoM ko bacAne vAlA vyakti kabhI sAmAnya nahIM ho sktaa| ApakA bhavya lalATa, virAT vakSasthala, tejasvI nayana aura gaMbhIra mukhAkRti--ye asAmAnya vyakti ke paricAyaka haiN| biMbisAra ye zabda sunakara cauMke / yaha nArI kitanI catura hai ? mAtra AkRti se parakha kara sakane meM samartha hai / ve gaMbhIra mudrA meM vinIta svaroM se bole-"devi ! jisakI AMkhoM meM amRta ho vaha sabako uttama hI dekhatI hai| maiM ucca kulotpanna haM ApakA yaha anumAna sahI hai / parantu karma kI gati vicitra hai / karmoM kA mArA maiM isa nagarI meM AyA huuN| maiMne Aja prAtaH aisA koI kArya nahIM kiyA hai, jisakI prazaMsA kI jaae| maiM magadha ke eka gAMva meM rahatA thA, gaMgA meM tairane kA abhyAsa bacapana se hI thaa| maiMne Aja kevala apanA kartavya nibhAyA hai|" "Apake mAtA-pitA?" "mAtA nahIM hai, pitAzrI vidyamAna haiN| pArivArika kleza ke lie mujhe ghara chor3anA par3A hai|" kAmaprabhA do kSaNa sthira dRSTi se dekhatI rahI, phira bolI-"ApakI patnI..?" biMbisAra mauna rhaa| kAmaprabhA kucha aura prazna kare, usase pUrva hI paricArikAoM ne bhojana ke do thAla lA usI kakSa meM rakha die| sAmAnya bAtacIta karate-karate donoM ne bhojana kara liyaa| mukhavAsa Adi se nivRtta hone ke bAda kAmaprabhA ne kahA-"zrIman ! Apake sammAna ke lie mere kalAkAra Apako manoraMjana denA cAhate haiN| parantu usase pUrva...?" "kyA?" "Apa mereya, sIdhu, vAruNI, Asava'jo koI priya ho, vaha..?" "kSamA cAhatA huuN| maiM mAdaka dravya kA sevana nahIM krtaa|" "Apa pArzvagacchIya haiM ?" "nahIM devi ! merI mAtuzrI jaina darzana kI upAsikA thiiN|" kAmaprabhA bibisAra kA satkAra karanA nahIM cAhatI thI, vaha to aura kucha cAhatI thI vaha yauvana kI chalakatI mAdakatA ko aura adhika ugra banAnA cAhatI thii| prAtaH siprA nadI ke pAsa bibisAra ko dekhate hI kAmaprabhA kA antarmana bola uThA thA-"aisA puruSa bhAgyavatI ko hI prApta ho sakatA hai|" Page #254 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelo AmrapAlI 245 itane meM hI prItimatI ne khaMDa meM praveza kara kahA---'mahAdevi ! usa viziSTa khaMDa meM sArI vyavasthAeM kara dI gaI haiN|" "calo, hama cleN|" kahakara kAmaprabhA uThI aura biMbisAra ke sAtha usa viziSTa khaMDa meM aaii| kAmaprabhA ne saMketa se vAdya kAroM ko AjJA dii| vAdya bajane lge| vINA, svarasapta, kASThavAdya, kASThataraMga, baMsarI, veNu, carmavAdya Adi vAdyoM se kalyANa kI svarAvalI prAraMbha huii| ___ biMbisAra svayaM eka samartha vINAvAdaka the / ve pratyeka rAga ko taraMgita karane meM siddhahasta the| unakA vINAvAdana adbhuta aura bejor3a thaa| parantu yahAM ve vaNik jayakIti banakara Ae the, AcArya jayakIrti banakara nhiiN| vINA para kalyANa kI svara laharI thirakane lagI 'kintu biMbisAra ke mana ko kucha khaTaka rahA thA / vINA kA ekAdha tAra durmela dikhA rahA thaa| yaha anya koI zrotA pakar3a nahIM sakatA thaa| kalAkAra saba kucha sahana kara sakatA hai, para kalA kI vikRti saha nahIM sktaa| sabhI prasanna citta the| kevala biMbisAra kA mana akulAhaTa anubhava kara rahA thA / ekAdha ghaTikA bItane para biMbisAra kI akulAhaTa asahya ho gii| unhoMne vAdyakAroM ke samakSa hAtha jor3a kara kahA-"Apa kSamA kareM, anyathA na maaneN| vINA kA madhyama tAra svara meM nahIM hai|" "madhyama tAra...?" ujjayinI kA samartha vINAvAdaka Arya suprabha Azcaryacakita raha gyaa| kAmaprabhA cauNkii| usane mana-hI-mana socA, gAMva kA yaha vaNik kahIM parihAsa to nahIM kara rahA hai ? Arya suprabha ne tatkAla vINA kA madhyama tAra saMbhAlA. paradezI atithi kI bAta yathArtha lagI / usane atyanta bhAvanA bhare svaroM meM kahA-"zrIman ! ApakI bAta sahI haimAtra eka aMza kA antara raha gyaa| mujhe lagatA hai Apa zrImAn kA anubhv|" bIca meM biMbisAra ne kahA- "AcArya, Apa jaisA anubhava to hai nahIM, mAtra sAmAnya paricaya hai|" "sAmAnya paricaya se itanA sUkSma jJAna ho nahIM sktaa|" kahakara Arya suprabha ne tAra ko ThIka karanA cAhA / parantu prayatna saphala nahIM ho skaa| ___ kAmaprabhA atyanta Azcarya kA anubhava kara rahI thii| vaha avAk banakara bibisAra kI ora dekhane lgii| Page #255 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 246 alabelI AmrapAlI biMbisAra ne AcArya se kahA-'Apa mujhe deN|" Arya suprabha ne vINA bibisAra ko dii| unhoMne usakA sUkSma nirIkSaNa kara, usameM jo eka patalA dhAgA samA gayA thA, usako nikAlA aura vINA ko svastha kara Arya suprabha ko sauMpate hue kahA- 'aba ThIka hai|" AcArya ne kahA--'merI eka prArthanA svIkAra kareMge ?" / biMbisAra ne suprabha kI ora prasanna dRSTi se dekhA / AcArya suprabha bole-"ApakI dRSTi, ApakI aMguliyAM aura ApakI AMkheM kalAkAra hone kI sAkSI detI haiM / Apa hamAre para kRpA kara vINA hAtha meM leN|" biMbisAra apanI paristhiti bhUla-se ge| ve mahInoM se vINA-vAdana na kara pAe the| vINAvAdana kI bhAvanA ubhrii| unhoMne AcArya suprabha se vINA lI aura kahA-"AcArya ! kalyANa kI ArAdhanA abhI adhUrI rahI hai, use hI pUrA kruuN|" "jaisA Apa caaheN|" kahakara AcArya suprabha apane Asana para baiTha ge| bibisAra ne vINA ko mastaka se lagA namaskAra kiyA aura svara taraMgita kie| kalyANa kI ArAdhanA prAraMbha huii| sAre vAdyakAra prasannacitta hokara ghaTikA paryanta paradesI atithi kI ora dekhate rahe / phira ve vINA-vAdana kA sAtha dene lge| ___ kAmaprabhA mugdha netroM se biMbisAra kI ora dekhatI rhii| usake mana meM aneka kalpanAeM A rahI thiiN| eka gAMva ke vaNika-putra ne kalA kI aisI sAdhanA kaba kI hogI? isane yaha kalA kahAM aura kisase sIkhI hai ? ujjayinI ke sarvazreSTha vINAvAdaka Arya suprabha ke vINA-vAdana meM doSa nikAlane vAle isa paradesI kI kalA kA kahanA hI kyA? yaha kitanA mahAn hai ? jo vyakti prAta: apane jIvana ko khatare meM DAlakara vRddhA ke prANa bacAne meM tatpara huA, vahI vyakti abhI vINAvAdana kara rahA hai| kauna hai yaha ? __ kalyANarAga pUrNa candramA kI bhAMti khila rahA thaa| mRdaMgavAdaka Aja svayaM ko dhanya mAna rahA thA / aura suprabha ne jAna liyA thA ki kalyANarAga kA itanA sUkSma svarUpa anyatra sunane ko kabhI nahIM milaa| rAga uttarottara sUkSma banatA jA rahA thaa| tIna ghaTikAeM bIta gaIM. itanA samaya kaba kaise bItA kisI ko bhAna hI nahIM rhaa| devI kAmaprabhA kA hRdaya nRtya karane ke lie bAra-bAra chaTapaTA rahA thaa| use yaha spaSTa pratIta ho rahA thA ki usane aneka vINAvAdakoM ko sunA hai, parantu aisI svaramAdhurI ko taraMgita karanevAlA kalAkAra Aja taka usane nahIM dekhaa| yaha Page #256 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 247 kauna hogA ? mujhe kyA, koI bhI kyoM na ho ? aise svastha aura sundara puruSa ke caraNoM meM yauvana ko nyochAvara karanA nArI ke lie mahAn gaurava hai| aise puruSa ke sahavAsa se rUpa, yauvana aura samarpaNa khila uThatA hai| 'jIvana dhanya bana jAtA hai| biMbisAra ne kalyANa rAga kI ArAdhanA ko hRdayavedhaka Andolana ke sAtha pUrA kiyaa| sabhI stabdha raha ge| AcArya suprabha ne kahA--"dhanya sAdhanA ! zrIman ! Aja hama saba dhanya ho gae / jIvana meM prathama bAra yaha lAbha prApta huA hai|" yaha kahakara suprabha biMbisAra ko namaskAra karane Age bddh'aa.| biMbisAra ne tatkAla khar3e hokara kahA"AcArya ! mere jaise sAmAnya vyakti ko lajjita na kreN|" yaha kahate hue AcArya suprabha ko gale lagA liyaa| phira biMbisAra bole-"AcArya ! aba Apa bjaaeN|" AcArya ne kahA-"nahIM, zrIman ! kalyANa rAga kA svarUpa abhI bhI vAtAvaraNa ko Andolita kara rahA hai aura rAga ke isa sUkSma svarUpa ko sunane ke pazcAt merI aMguliyAM aba vINA para taraMgita nahIM ho skeNgii|" kAmaprabhA bolI-"AcArya ! ApakA vicAra mujhe yathArtha lagatA hai| isa vAdana ke pazcAt dUsare kisI kA vAdana zobhita nahIM hogaa|" phira usane biMbisAra kI ora najara kara kahA-"priya jayakIrti ! eka bAra aura Apa vINA dhAraNa kreN| sabhI kI icchA, sabhI kA mana aura sabhI kI dRSTi Apake prati sthira ho rahI hai|" bibisAra ne vINA hAtha meM lekara kAmaprabhA se pUchA-"devi ! Apako jo rAga iSTa ho, vaha btaaeN|" ___ kAmaprabhA bolI-"zrIman ! varSA Rtu meM mujhe 'hiMDola' rAga atyanta priya tatkAla bibisAra ne vINA para hiMDola rAga ko AMdolita kiyA aura kucha hI samaya meM vaha rAga sAre vAtAvaraNa meM taraMgita ho gyaa| yadi yaha vINA mahAgha hotI to biMbisAra aura adhika camatkAra paidA kara detaa| parantu yaha vINA puSpavINA thii| phira bhI apanI sadhI aMguliyoM se biMbisAra ne usa para hiMDola rAga ko nacAnA prAraMbha kiyaa| sabhI usa rAga meM lavalIna ho rahe the| jaba hiMDola rAga samApta huA taba prAtaHkAla hone hI vAlA thaa| samaya yA kAla kA bhAna kalAkAra ko rahatA hI nhiiN| Page #257 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 248 alabelI AmrapAlI hiMDola rAga kI saMpannatA hote hI kAmaprabhA khar3I huI aura bolI-"priya jayakIrti ! ApakA paricaya 'ApakI kalA aura aapkaa|" bIca meM hI biMbisAra haMsate-haMsate bole--"devi ! Apake udAra hRdaya se maiM paricita ho gayA hUM / vAstava meM maiM Aja dhanya bana gyaa|" __ isa prakAra bAteM kara biMbisAra khar3e hue aura kAmaprabhA se bole- "devi ! itanA vilaMba hogA, aisI kalpanA nahIM kI. aba mujhe vidA kreN|" "nahIM, priya ! aba to Apako yahIM rahanA hogaa| abhI to maiMne ApakA satkAra kiyA hI nahIM hai|" "devi ! Apane Aja jo merA satkAra kiyA hai, vaha mere lie preraNArUpa hai| isase aura adhika satkAra kyA...? mujhe siprA ke taTa para bhI jAnA hai|" "maiM bhI jAUMgI.. mere sAtha hI cleN|" "kSamA kreN| phira kabhI aauuNgaa|" bibisAra ne vinamratA se khaa| "kaba AeMge?" "maiM to yahAM nikammA huuN| jaba cAhUMgA taba A jaauuNgaa|" kAmaprabhA bibisAra ko rokanA cAhatI thI parantu vaha vaisA kara nahIM skii| varSA bhI zAMta ho gaI thii| kAmaprabhA ke ratha meM baiThakara biMbisAra prasthita hue| pakSigaNa prAtaHkAla kA saMgIta gA rahe the| aura kAmaprabhA ke mana kI bAta mana meM hI raha gaI thii| 51. Akasmika yoga kAmaprabhA ke bhavana se nikalakara bibisAra sIdhA pAMthazAlA meM gayA aura dAmodara ko sAtha le zIghra hI siprA nadI ke taTa para pahuMca gyaa| sUryodaya ho cukA thaa| sArI rAta varSA par3ane ke kAraNa siprA nadI bhI navayauvanA nArI ke adhIra hRdaya kI bhAMti bana gayI thii| biMbisAra eka nikaTa ke ghATa para snAna Adi se nivRtta hokara dAmodara ke sAtha ravAnA ho gyaa| usake mAnasa-paTala para usa anindya sundarI kI chavi bArabAra ubhara rahI thii| bAjAra meM Ane ke pazcAt biMbisAra ne dAmodara ko pAMthazAlA kI ora bheja diyA aura svayaM cintAmaNi pArzvanAtha ke mandira kI ora cala pdd'aa| Page #258 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 246 kala mandira ke mukhya dvAra para jisa anindya taruNI ko dekhA thA Aja vaha vahAM nahIM thI. ho bhI kaise ? kyoMki Aja vaha svayaM jaldI A gayA thA / usane socA - mandira meM jAkara khojanA caahie| tatkAla usakA antarmana bola uThA, upAsanA-gRha meM kisI bhI nArI ko dekhane jAnA mahAn doSa hai / kisI bhI upAsanA sthAna meM citta kevala apane iSTa kI ora hI lagA rahanA cAhie / yadi citta vahAM bhI cacala hotA hai to vaha bahuta bar3A aparAdha hai / nahIM, nahIM, nahIM to kyA bAhara khar3A rahUM ? nahIM, yaha bhI ucita nahIM hai / kyoMki maiM eka paradesI huuN| isa prakAra khar3A rahUMgA to logoM ke mana meM saMzaya ho sakatA hai| isase to acchA hai mandira ke bhItara jAUM, tanmaya hokara pArzvaprabhu kA dhyAna dharUM mana ko usameM lagAUM aura tanmaya ho jAUM / aisA nizcaya kara vaha mandira ke bhItara gayA / jisa taruNI ko vaha dekhane AyA thA, vaha taruNI bhagavAn pArzva kI stuti kara rahI thI / fafasAra kI dRSTi stavana kara rahI usa taruNI para par3I / "oha ! yaha to vahI hai|" itanA vicAra mana meM AyA, parantu vaha vahAM nahIM rahA / tatkAla bAhara A gayA / vaha dhIre-dhIre Age bar3hane lagA / mana usa taruNI meM ulajhA huA thaa| usane mur3akara dekhA, taruNI mandira se bAhara nikala rahI thI / bibisAra vahIM khar3A ho gayA / taruNI usake pAsa se gujarI aura usane fafasAra ko dekhaa| eka kSaNa ke lie donoM kI dRSTi milI / biMbisAra ne socA, nArI kA kyA samagra mAdhurya AMkhoM meM hI basatA hai ? taruNI Age bar3hI aura apane bhavana meM calI gayI / fafasAra vicAroM kI ulajhana meM ulajhA rhaa| jaba vaha thaka gayA taba eka dukAna ke kone para jAkara baiTha gyaa| usa dukAna para mAla kharIdane vAle A-jA rahe the / eka adher3a umra kA seTha gaddI para baiThA thA / naukara grAhakoM ko sambhAla rahe the / seTha dhanadatta ko Aja atyadhika Azcarya ho rahA thA ki itanI bikrI pichale bAraha mahInoM meM nahIM huI thI eka varSa pUrva usakI yaha dukAna mukhya dukAna mAnI thii| Arthika dRSTi se vipannatA Ane para vyApAra bhI kama ho gayA aura seTha utsAhahIna hokara baiTha gayA / vyApAra bhI dhIre-dhIre kama hotA gayA / parantu aaj'''| seTha soca rahA thA / usakI dRSTi eka ora baiThe biMbisAra para gayI / usane socA, yaha koI bhI kyoM na ho, para hai yaha avazya puNyazAlI / isake caraNa par3ane se merI dukAna meM grAhakoM kI bhIr3a laga gyii| abhI bhI grAhakoM kA Page #259 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 250 alabelI AmrapAlI tAMtA-sA laga rahA hai / pahale aisA nahIM thaa| usane bibisAra se pUchA- "bhAI ! kahAM ke ho ?" "magadha kaa|" biMbisAra ne khaa| "ApakA nAma ?" "jayakIrti / " "kauna haiM ?" "vaNik huuN|" "vaNika !" dhanadatta ke mana meM sahadharmI bhAva ubhraa| usane pUchA-"kisI prayojana se yahAM Ae haiM ?" "nahIM, kevala vyavasAya ke lie nikalA huuN| kitane hI dinoM se vyavasAya mila nahIM rahA hai, isalie bhaTaka rahA huuN| thaka gayA hUM, isalie yahAM vizrAma lene baiThA' 'yadi Apako Apatti na ho to...|" "are ! Apa Upara AeM' 'mere pAsa baiThe..." kahakara dhanadatta ne biMbisAra ko jabarana apane pAsa gaddI para baitthaayaa| biMbisAra ko to vahIM baiThanA thaa| vaha taruNI kI Toha meM thaa| dukAna para grAhakoM kI bhIr3a jamane lgii| dhanadatta kI zraddhA puSTa hone lagI / usako yaha nizcaya ho gayA ki jayakIrti ke caraNoM kA hI yaha prabhAva hai| usane mana-hI-mana socA, kyA hI acchA ho, yadi yaha yahIM raha jaae| sAMjha hone ko thii| grAhakoM kI bhIr3a bar3ha rahI thii| parantu seTha kabhI rAtribhojana nahIM karatA thaa| rAtribhojana ko vaha nindanIya mAnatA thA, pApa-pravRtti mAnatA thaa| dhanadatta jayakIrti ko sAtha le byAla karane apane ghara kI ora prasthita huaa| calate-calate dhanadatta ne kahA-"seTha jayakIrti ! Apa vyavasAya khoja rahe haiM aura maiM Apa jaisA uttama sAthI khoja rahA huuN| Apa mere sAtha vyavasAya kreN| maiM abhI eka vipatti se gujara rahA huuN|" "vipatti ?" "hAM, merA ekAkI putra tIna varSa pUrva jahAjoM meM mAla lAdakara paradesa gayA thaa| usane paradesI mAla bharakara eka jahAja yahAM bhejA thaa| parantu karma ke saMyoga se vaha vAhana bhaTaka gayA aura anyatra kisI ke yahAM pahuMca gyaa| dUsarI ora eka dUsarA jahAja mere nAma se yahAM A gyaa| usameM jo mAla nikalA vaha vyartha thaa| usameM dasa bore rAkha tathA aneka boroM meM aisI vanaspati bharI thI, jisakI hameM koI Page #260 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 251 pahacAna nahIM hai / merA bhAgya phUTa gyaa| usa mAla ko lekara AyA / bhArI nukasAna uThAyA aura pUrva kI sthiti lar3akhar3A gayI / " bimbisAra ne pUchA - " rAkha ke bore ?" "hAM, maiMne unheM sAvacetI se sambhAlakara rakhA hai / dhanadatta makAna ke pAsa pahuMcA aura pukArA - "naMdA ! eka atithi Ae haiM. zIghratA karanA / " "jI / " eka mIThA svara sunAI diyA / bibisAra ne pUchA - "seThajI ! Apake putra ke Ane ke koI..." "koI samAcAra nahIM hai usakI patnI bhI sAtha gayI hai. isa vizAla bhavana meM maiM, merI patnI aura putrI naMdA ke sivAya aura koI nahIM hai / makAna kI zobhA to manuSyoM se hotI hai / " hAtha-paira dhokara donoM bhojana karane baiTha ge| dhanadatta ne pukArA- "beTA.." "AI pitAjI !" kahatI huI naMdA bhojana kA thAla lekara tatkAla A gayI / naMdA ko dekhakara biMbisAra cauMkA / are, yaha to vahI taruNI hai / Akasmika yoga kaisA banA ! jisako dekhane ke lie mana tarasa rahA thA, svayaM vaha tapasyA kara rahA thA / usI ke bhavana meM naMdA bhI atithi ko dekhakara cauNkii| Aja prAtaH hI isa sundara yuvaka ko pala bhara ke lie dekhA thA / kala bhI yahI vyakti mandira ke bahAra khar3A thA / ..... 52. tejaMturI naMdA ko dekhate hI bisAra ke prANoM meM harSa umar3a AyA / pitA ke bAjoTa para bhojana kA dUsarA thAla rakhane nandA punaH AyI / bibisAra ne dekhA ki naMdA bhI usako tirachI dRSTi se dekha rahI hai / oha ! isa dRSTi meM kitanA teja hai / dhanadatta bolA - " jayakIrti ! aba Apa / " "hAM, seThajI ! parantu mere para Apa eka kRpA kreN|" "kaheM / " "maiM Apake putra ke samAna hUM avasthA meM bahuta choTA hUM isalie Apa mujhe 'Apa' kahakara na pukAreM .. ..." "acchA'''acchA bhAI ! acchA / tumheM dekhakara mere mana meM eka tAdAtmya ubhara rahA hai / tuma yahAM kahAM Thahare ho ?" biMbisAra ne pAMthazAlA kA nAma batAyA / " jayakIrti ! pAMthazAlA meM rahanA ucita nahIM hai / bhojana kI kyA vyavasthA hai?" Page #261 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 252 alabelI AmrapAlI pAMthazAlA ke pAsa eka sArvajanika bhojanAlaya hai' biMbisAra ne kahA / "bhojanAlaya meM aba nahIM cala sakegA / yahIM bhojana karanA hai / yahIM rahanA hai aura kAma karanA hai / merA bhavana bahuta bar3A hai| mujhe bhI bar3A ArAma milegA. putra ke viyoga meM tar3apate hRdaya ko kucha AzvAsana milegA / " yaha to aisI bAta thI ki rogI ne jaisA cAhA vaMdya ne vaisA hI kaha diyA / nayanoM meM basane vAlI sundarI ke sahavAsa meM rahane kA, usake hAtha ke bhojana kA aura usakI madabharI dRSTi ke satkAra kA aisA suyoga kahAM se milegA ? vaha bolA-'seThajI ! Apane mere para kRpA kI, yahI bahuta hai / merA puNyodaya hai / Apake yahAM kAma karUMgA, kintu pAMthazAlA meM rahane meM mujhe koI ar3acana nahIM hai / " "nahIM, jayakIrti ! pAMthazAlA meM to do-cAra dina rahA jA sakatA hai| vahAM jIvanabhara nahIM rahA jaataa| maiM abhI apane sevaka ko bhejatA huuN| tuma apanA sArA sAmAna lekara yahIM A jAo / " seTha ne bhojana sampanna kara hAtha dhoe / itane meM hI naMdA Akara bolI - "bApU ! kitanI utAvala kii| abhI sUryAsta kahAM huA hai ? ApakI utAvala ke kAraNa ...") seTha ne haMsate hue kahA- "nahIM, beTI! aba jayakIrti apane ghara kA atithi nahIM hai / vaha to apane hI parivAra kA eka sadasya hai / " naMdA ne jayakIrti kI ora dekhA / jayakIrti kI dRSTi nIcI thii| usane bhI bhojana kara liyA thA / kucha samaya vahAM rukakara seTha aura jayakIrti donoM dukAna para Ae / jayakIrti ne kahA - " seThajI ! kala prAtaH pAMthazAlA se maiM yahAM A jAUMgA / mere sAtha eka azva bhI hai / " "azva hai to kyA ? mere bhavana meM sArI suvidhAeM haiM / " dhanadatta ne kahA / kucha samaya bAda biMbisAra vahAM se calA aura pAMthazAlA meM pahuMcakara dAmodara se bolA - "dAmU ! kala prAtaH mujhe anyatra kahIM jAnA par3a sakatA hai." " kintu zrIman ! kala to Apa kahIM nahIM A-jA sakeMge / " "kyoM ?" ..."" "abhI-abhI devI kAmaprabhA kI dAsI AyI thI aura kala sAyaM vaha Apako lene svayaM AegI, aisA kahakara gayI hai / " bibisAra bolA - " dAmU ! maiM kala ruka sakUM, aisI sambhAvanA nahIM hai " parantu tU ghabarAnA mata / tujhe yahIM rahanA hai aura jaba dhanaMjaya Ae use roke rakhanA hai / maiM yadA-kadA yahAM AtA rahUMgA tujhe apanA vetana milatA rahegA / " dAmodara sthira hokara biMbisAra ko dekhatA rahA / rAtri meM biMbisAra ne devI AmrapAlI ke nAma eka patra likhA / usameM naMdA se Page #262 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 253 sambandhita koI bAta nahIM likhI, parantu svayaM eka sthAna para sthira ho jAne ke pazcAt priyatamA ko bulA legA, yaha bAta bAra-bAra likhii| sAtha hI sAtha premamilana aura mahAbiMba vINA kI bAta bhI likhI / dUsare dina prAtaH vaha dAmodara ke sAtha siprA ke taTa para gyaa| snAna Adi se zIghra hI nivRtta hokara pAMthazAlA meM AyA, sArA sAmAna ekatrita kara dAmodara ko saMdezavAhaka ko bulAne bhejA / bibisAra kA hRdaya Aja Ananda se uchala rahA thaa| jisa taruNI ko dekhane ke lie vaha apanI paristhiti ko gauNa kara tapa tapa rahA thA, usI taruNI ke bhavana meM rahane kA suyoga use sahaja prApta huA kitanA Ananda ! fafasAra ko priyatamA AmrapAlI kA smaraNa hotA rahatA / vaha apaneApako bhAgyazAlI bhI mAnatA thA ki pUrva bhArata kA sarvazreSTha nArI ratna prApta huA hai| itanA hone para bhI, naMdA ko dekhane ke pazcAt usake mana meM acAnaka badalAva A gayA thA / puruSa jAti meM rahe hue svAbhAvika doSa se kauna mukta raha sakatA hai ? puruSa kI AMkhoM meM viSa hai yA amRta, yaha Aja taka avyakta rahA hai / parantu itanA to spaSTa hI hai ki rUpa aura yauvana kI madabharI pratibhA ko dekhane ke pazcAt manuSya kA manamora nAca uThatA hai aura yaha nRtya mana ko yA to masta banA DAlatA hai yA pAgala ! puruSa kI palakoM meM jo citra pahale aMkita hotA hai vaha kumhalAe hue phUla paMkhur3I kI bhAMti bikhara jAtA hai aura usake sthAna para dUsarA hI citra aMkita ho jAtA hai / naMdA ko dekhane ke pazcAt biMbisAra ko yahI anubhava hone lagA ki saMsAra meM isase adhika rUpavatI aura koI nArI nahIM hai / vAha re pAmara puruSa ! vAstava meM puruSa atyanta asthira aura pAmara hotA hai| puruSa apane doSoM ko Dhakane ke lie nArI ko hI caMcala, asthira aura alpa buddhi vAlI batAtA hai / itanA kahate hue bhayaMkara AropoM ke madhya nArI ko rakhate hue bhI puruSa kI pAmaratA chipa nahIM sakatI aura nArI kA samarpaNa bhI kabhI murajhA nahIM sakatA / nArI samarpaNa kI pratimUrti hai / isa samarpaNa meM vinimaya nahIM hotaa| vaha apane priya ke pratitana-mana aura bhAvanAoM kA sampUrNa samarpaNa karatI hai aura badale meM kevala cAhatI hai priya kA santoSa / vAha re mahAn nArI ! do ghaTikA ke pazcAt dAmodara saMdezavAhaka ko lekara A gayA / biMbisAra ne usake hAtha meM patravAlI nalikA dekara kala taka vaizAlI jAne ke lie kahA / saMdezavAhaka bahuta prasanna huA / Page #263 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 254 alabelI AmrapAlI bibisAra bolA- "devI AmrapAlI ko yaha patra hAthoMhAtha denA hai aura ve jo uttara likhakara deM, use yahAM lAnA hai| vahAM pAMthazAlA meM dAmodara rahegA, tU use patra de denaa|" saMdezavAhaka patra lekara cala pdd'aa| dAmodara bolA-"zrIman ! yadi Apake viSaya meM koI pUche to kyA javAba "vyavasAya ke lie anyatra gae haiM, aisA kahanA / parantu pratyeka somavAra ko maiM yahAM AtA rhuuNgaa|" dAmodara kucha bhI samajha nahIM sakA / anyatra jAnA aura phira pratyeka somavAra ko yahAM AnA, kaise sambhava ho sakatA hai ? dhanadatta seTha jayakIrti kI pratIkSA kara rahA thaa| naMdA bhI Aja pUjA-pATha se zIghra nivRtta hokara jayakIrti ke Agamana kI rAha dekha rahI thii| jayakIrti apane sAmAna ke sAtha vahAM pahuMca gyaa| dhanadatta seTha ne usakI sArI suvidhAoM ko dhyAna meM rakhakara apane pAsa vAle khaMDa ko taiyAra kara rakhA thaa| dhanadatta ne usa khaMDa ko dikhAte hue jayakIrti se pUchA- "kyA yaha kakSa tumako pasanda hai ?" ___ jayakIrti ne dekhA, khaMDa atyanta bhavya, svaccha aura sundara thaa| usane kahA"seThajI ! mujhe kevala Apake vAtsalya kI bhUkha hai''mujhe saba pasanda hai|" eka saptAha bIta gyaa| .. jayakIrti ke Agamana se dhanadatta seTha kA vyApAra camaka utthaa| biMbisAra ko vyApAra viSayaka koI anubhava nahIM thA / vaha to vINAvAdaka thA 'dhanurdhara thA. 'azvacAlaka thA rAjanIti kA abhyAsI thA parantu paristhiti saba kucha sikhA detI hai| dhanadatta kI dukAna prasiddha ho gyii| somavAra ke dina jayakiti dAmodara se milane pAMthazAlA meM gayA / dAmodara ne kahA-"zrIman ! isa saptAha meM kAmaprabhA kI dAsI bAraha bAra Apase milane A gayI / maiMne usako, Apane jo kahA, vahI btaayaa|" "aba Ae taba kaha denA ki jayakIrti kaba AeMge kucha kahA nahIM jA sktaa| yahAM AeMge taba devI se avazya mileNge|" biMbisAra ne kahA aura dAmodara ko pacAsa raupya mudrAeM diiN| dhanadatta seTha ke yahAM rahate biMbisAra ko kucha samaya bIta cukA thaa| biMbisAra kA Page #264 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 255 mana naMdA ke prati vizeSa AkarSita ho rahA thaa| vaha jaise-jaise naMdA ke samparka meM jAtA, vaise-vaise usake mana kI bhAvanA prabala banatI ki yadi naMdA jaisI rUpavatI, pavitra aura dhArmika nArI jIvana-saMginI mila jAe to jIvana dhanya ho jaae| naMdA bhI isa nUtana atithi ke prati AkarSita thii| vaha apane manobhAva ko avyakta rakhane meM kuzala thii| vaha sadA isa bAta kA dhyAna rakhatI thI ki kisI ko yaha saMdeha bhI na ho pAe ki vaha isa naye atithi ke prati itanI AkRSTa hai / phira bhI jaba vaha sotI taba madhura svapnoM meM hI rAta bIta jaatii| naMdA ke aneka sakhiyAM thiiN| parantu kisI ne bhI isakI tar3apha ko nahIM pkdd'aa| striyAM kitanI hI catura kyoM na hoM, ve apane hRdaya kI bAta apanI priya sakhiyoM ko kahe binA nahIM rahatI / parantu naMdA isakA apavAda thii| dina meM cAra bAra naMdA aura biMbisAra milte| donoM ke bIca kucha bAteM bhI hotiiN| itanA hone para bhI biMbisAra naMdA ke manobhAvoM ko pakar3a nahIM skaa| puruSa jaba kisI bhI nArI ke prati AkRSTa hotA hai taba vaha usake mana kI thAha lene jitanA dharya rakha nahIM sakatA aura vaha apanI patnI ke sahavAsa meM varSoM taka raha jAne para bhI patnI ke hRdaya kI dhar3akanoM kI bhASA samajha nahIM sktaa| puruSoM kA yaha doSa svabhAvagata hai, janmajAta hai / bibisAra yadi naMdA ke mana ko nahIM par3ha sakA to koI bAta nahIM hai / parantu svayaM kA mana ati spaSTa ho gayA thaa| use vaha pratIta hone lagA ki yadi jIvana meM naMdA kA sAhacarya nahIM mila pAyA to vaha jIvana vyartha calA jAegA aura usameM jIvana-mAdhurI kabhI nahIM A skegii| parantu yaha bAta naMdA ke samakSa kase rakhI jAe? yaha prazna-biMbisAra ko sadA ulajhAtA rahatA thaa| naMdA se kaise bAtacIta kI jAe, isa viSaya meM usake mana meM aneka kalpanAeM AtIM, parantu jaba naMdA sAmane AtI taba vaha kucha bhI nahIM kaha paataa| bahuta bAra nArI kA vyaktitva puruSa ke lie chAyA bana jAtA hai| bahata bAra puruSa kA vyaktitva nArI ke lie Azraya bana jAtA hai / parantu naMdA kA prabhAva apUrva thaa| biMbisAra apane mana ke vega ko vyakta nahIM kara pAtA thaa| isalie devI AmrapAlI se bhI adhika prema naMdA ke prati usake prANoM meM saMcita ho rahA thaa| somavAra ko sUryAsta se pUrva seTha dhanadatta ne bibisAra se kahA- "jayakIti ! mujhe Aja godAma meM jAnA hai|' 'tuma bhI sAtha clo|" donoM godAma meM gye| seTha ne kahA-"jayakIti ! eka dina vaha thA jaba pahAM mAla samAtA nahIM thA, aura Aja yaha khAlI par3A hai|" "seThajI ! yaha karmoM kI lIlA hai| lakSmI caMcala hai| phira bhI hameM puruSArtha Page #265 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 256 alabelI AmrapAlI para vizvAsa rakhanA cAhie / Apane eka bAra kahA thA ki anajAnI vanaspati ke kucha bore eka vAhana para A gae the / ve kahAM haiM ?" biMbisAra ne khaa| "hAM Ae the| unameM se kucha to bika gaye aura kucha bAhara pheMka ddaale|" "aura vaha rAkha !" dhanadatta seTha haMsa pdd'e| unhoMne haMsate-haMsate kahA- "dekha, sAmane ke kone meM dasa bore bhare par3e haiN| dUsarA koI mAla hai nahIM, isalie inheM rakha chor3A hai, anyathA maiM inako bhI siprA meM pravAhita kara detaa|" jayakIti ne usa saMketita kone kI ora Azcarya bharI dRSTi se dekhA ! seTha ne kahA-"tujhe dekhanA ho to dekha le / maiM eka-dUsare padArtha kI khoja kara la / " __ dUsare kone meM kucheka miTTI kI koThiyAM aura ghar3oM kI baDera par3I thii| dhanadatta unakI ora gayA aura biMbisAra dasa bore vAle kone kI ora bddh'aa| dasa boroM meM se nau sIlabaMda the| eka kA muMha khulA thA / biMbisAra ne usameM hAtha DAlA / usake hAtha meM vajanadAra padArtha AyA / vaha cauNkaa| rAkha kabhI bhArI hotI nahIM / seTha ne isa dRSTi se kyA isakI parIkSA nahIM kI? bibisAra ne bAra-bAra usa rAkha kI parIkSA kI aura usakA ceharA acAnaka khila uThA / usane samajha liyA ki yaha rAkha nahIM hai, tejaMturI hai / yaha karor3oM ke mUlya kI vastu hai / use yAda AyA, usane aisI tejaMturI rAjagRha meM dekhI thii| usane socA, seTha ko jAnakArI denI cAhie, kiMtu dUsare hI kSaNa usane socA, nahIM zubha samAcAra bhI kabhI-kabhI prANalevA bana jAtA hai| isa viSaya kI carcA ekAnta meM tathA dhIre-dhIre karanI hai| ___ yaha socakara vaha, jahAM seTha khar3e the, vahAM aayaa| dhanadatta seTha ghar3oM meM bhare mAla ko dekha rahe the / biMbisAra ko dekhate hI seTha ne pUchA-"kyA rAkha ko dekha liyA?" ___ "hAM, parantu seThajI ! bhAgya kI lIlA aparampAra hai| Aja jo godAma rikta laga rahA hai, vaha kala bhara jaaegaa|" ____"tumhArI bAta ThIka hai| koI pApa karma kA udaya hai, isalie yaha vipannatA dekhanI par3a rahI hai|" kahakara seTha ne eka ghar3e ko utaaraa| usameM pArada yaa| unhoMne kahA-"dukAna meM pArada bika cukA thaa| isalie godAma meM pArA hai thA nahIM, yaha dekhane yahAM AyA thaa| jyAdA to nahIM, parantu pAMca sera jitanA pArada avazya hai|" bibisAra ne kahA- ''kyA pArada kA yaha ghaTa le calUM ?" "nahIM, kala yahIM Akara kUpikA bhara kara le jaaeNge|" seTha ne khaa| biMbisAra bolA-"kyA kala rAjasabhA meM jAnA hai ?" "nahIM bhAI, nhiiN| vahAM jAkara kyA karanA hai ? mahArAjA to yahAM haiM nhiiN| Page #266 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 257 maMtrI sonA kharIdanA cAhate haiM / hama unheM sonA de sakeM, usa sthiti meM nahIM haiM / isalie vahAM jAkara kyA karanA hai ?" "nahIM, seThajI ! nimaMtraNa milA hai to jAnA avazya hai / " seTha ne haMsakara kahA - " to tuma hI cale jaanaa|" "maiM jAUMgA, para ApakA pratinidhi banakara / Apa mujhe pratinidhi-patra avazya likhakara de deN|" bibisAra bolA / " acchA / " seTha ne kahA / aura donoM godAma se bAhara nikale / 53. svarNa kA saudA dina kA prathama prahara bIta gayA thaa| rAjabhavana ke vizAla khaMDa meM nagarI ke viziSTa vyApArI, sArthavAha aura joharI vividha raMgoM kI pozAkoM meM upasthita the / sabhI ke vastra uttama aura sabhI vividha prakAra ke ratnajaTita alaMkAroM ko dhAraNa kie hue the / bibisAra bhI dhanadatta seTha kA pratinidhi banakara, mAlavIya pozAka dhAraNa kara vahAM AyA thaa| usa khaMDa ke dvAra para khar3e eka rAjapuruSa ne usake paricaya patra ko dekhA aura use aMdara praviSTi dI / vaha sabhI vyApAriyoM ke sAtha jAkara baiTha gayA / bisAra kA ceharA atyanta bhavya thA / usake nayana tejasvI the aura kAyA AkarSaka thI / usake sira para pIle raMga kI mAlavIya pagaDI usake vyaktitva ko ubhAra rahI thI / anya zrImanta vyApAriyoM kI bhAMti usake gale meM bahumUlya mAlAeM nahIM thIM phira bhI usakA vyaktitva AkarSaka laga rahA thA / aneka vyApArI usakA paricaya pUchate / vaha kahatA - " maiM dhanadatta seTha kA munIma huuN| merA nAma jayakIrti hai / " rAjA kA koSAdhyakSa aura do maMtrI A gaye the| pahuMca gae the| sabhI mukhyamaMtrI kI pratIkSA kara rahe the / sabhI nimaMtrita vyApArI kucha kAla pUrva taka dhanadatta seTha kA rAjya-saMbaMdha bahuta acchA thA / rAjA ko jo bhI mAla Avazyaka hotA, seTha dhanadatta usakI pUrti karatA thA / parantu kucheka mahInoM se paristhiti badalI aura seTha dhanadatta vipanna avasthA meM calA gayA / phira bhI rAjya meM mukhya vyApAriyoM ke nAmoM meM dhanadatta kA nAma sabase agra thA / aura isalie unheM nimaMtraNa mila jAyA karatA thA / isake sivAya mukhyamaMtrI seTha ke parama mitra bhI the / mahAmaMtrI ke Agamana kI sUcanA milI / sabhI vyApArI khar3e ho gaye / Page #267 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 258 alabelI AmrapAlI sthira, gaMbhIra aura bhavya AkRti vAle mahAmaMtrI khaMDa meM praviSTa hue| unhoMne sabhI vyApAriyoM se kuzala-kSema pUchA / vyApAriyoM ne unakA mAnabharA abhivAdana kiyaa| aura sabhI apane-apane sthAna para baiTha gye| kucha kSaNoM pazcAt mahAmaMtrI kI AjJA lekara koSAdhyakSa ne sabhA ko saMbodhita kara kahA-"mahAnubhAvo ! Apa sabako yahAM eka vizeSa prayojana se AmaMtrita kiyA hai / Apa saba jAnate haiM ki rAjezvara mahArAjAdhirAja siMdhu-sauvIra deza meM virAjate haiN| ve lagabhaga do mAsa bAda yahAM padhAreMge / vahAM se unhoMne eka mahattvapUrNa kharIdI ke lie yahAM Adeza bhejA hai| unakI AjJA ke anusAra rAjya-koSa meM sau 'vAha' sonA kharIdanA hai| svarNa zuddha honA cAhie aura itanA svarNa tIna mahIne ke bhItara-bhItara rAjabhavana meM pahuMcAnA hogaa| jisa mahAnubhAva kI 'dara' nyUna hogI, usI ko yaha saudA diyA jaaegaa|" svarNa kA itanA bar3A saudA ? sabhI vyApArI stabdha raha gye| sabhI ne mana hI mana socA, itanA svarNa to bAhara se hI lAnA par3egA aura abhI varSAkAla hai| tIna mahInoM ke bhItara itanA svarNa kaise pahuMcAyA jAe ? eka vyApArI ne khar3e hokara kahA-"maMtrIzvara ! itanA svarNa ekatrita kiyA jA sakatA hai, parantu abhI varSAkAla hai isalie, samaya kI avadhi adhika hogii| Apa samaya kI avadhi ko bddh'aaeN|" bIca meM hI mahAmaMtrI ne kahA-"varSAkAla kA mujhe dhyAna hai aura isIlie tIna mahInoM kA samaya diyA hai| parantu yadi koI vyApArI do mahIne ke bhItara, itanA svarNa pahuMcA degA, use prati tolA dasa kapardaka adhika die jaaeNge|" vyApArI paraspara carcA karane lge| svarNa kA cAlU bhAva nau rupaye aura niyAsI kapardaka prati tolA thaa| parantu itane svarNa kI kharIdI meM bhAva bar3hane kI AzaMkA to thI hii| ___ yaha sArA gaNita kara pAMca bar3e vyApAriyoM ne milakara saudA lene kA nirNaya kiyA aura dasa rupayA assI kapardaka prati tolA bhAva ghoSita kiyaa| mahAmaMtrI ne anya vyApAriyoM kI ora dekhA 'saude kI bolI laga rahI thii| aura aMtima bhAva eka tole kA dasa rupayA aura pacAsa kapardaka ghoSita huaa| dhanadatta seTha kA munIma jayakIrti zAMta baiThA thA / vaha khar3A hokara bolA"maMtrIzvara ! maiM dhanadatta seTha kA munIma hUM aura unakA pratinidhi banakara AyA hUM / mere seTha do mahIne meM 'sau vAha' svarNa upalabdha karA deMge aura prati tole svarNa kA hamArA mUlya hogA dasa rupyaa|" 1. eka 'vAha' paccIsa mana aura caubIsa sera kA hotA hai| assI tole kA eka sera aura cAlIsa sera kA eka mn| Page #268 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 256 sabhI vyApArI stabdha raha gaye / mAno bijalI kar3aka kara gira par3I ho, aisI stabdhatA chA gii| sabhI loga usa naye vyApArI kI ora dekhane lge| mahAmaMtrI ne svayaM khar3e hokara kahA--"mahAnubhAvo ! zrImAn dhanadatta seTha ke munIma ne prati tole kI jo 'dara' kahI hai, tathA do mAsa ke bhItara svarNa kA saudA saMpanna karane kA vAdA kiyA hai, usase kama 'dara' meM yadi koI anya vyApArI isa saude ko lenA cAhe, to le sakatA hai|" sabhI vyApArI eka-dUsare kA muMha tAkane lge| sabhI ko yaha spaSTa pratIta ho rahA thA ki jisa dhanadatta seTha kI vartamAna sthiti do sau tolA svarNa kharIdane jitanI bhI nahIM hai, vaha dhanadatta seTha itanA svarNa lAegA kahAM se ? saMbhava hai usakA putra paradesa se A rahA hogA ? vaha bhI kahAM se AegA? varSAkAla meM usake jahAja A nahIM skeNge| koSAdhyakSa ne khar3e hokara, dhanadatta seTha ke munIma kI bAta pAMca bAra doharAI ! koI anya vyApArI isase kama 'dara' meM svarNa dene ke lie taiyAra nahIM huaa| phira kopAdhyakSa ne biMbisAra kI ora dekhakara pUchA-"kyA zrImAn seTha dhanadatta do mahIne ke bhItara 'sau vAha' sonA de sakeMge?" "hAM, mahArAja..!" "yadi nahIM de sake to?" "Apa jo daMDa deMge, vaha svIkArya hogaa|" koSAdhyakSa ne kahA-"rAjya seTha dhanadatta kA saudA svIkAra karatA hai| yadi nirdhArita avadhi meM ve apanA vAdA pUrA nahIM kareMge to unakI sArI saMpati japta kara lI jaaegii|" biMbisAra bolA-"yaha maMjUra hai|" mahAmaMtrI ne pUchA--"munImajI ! ApakA zubha nAma ?" "jykiiti...|" "Apa abhI naye Ae lagate haiN| Apane hamAre rAjya ke mahAn vyApAriyoM ke bIca jo sAhasa dikhAyA hai, usase mere dila meM Apake prati vizeSa AdarabhAva utpanna huA hai| Apa merI ora se seThazrI ko kuzala pUrcha / " mahAmaMtrI ne khaa| bibisAra ne mastaka nmaayaa| aura sabhA visarjita huI / sabhI vyApArI Azcaryacakita hote hue mahAmaMtrI ko namaskAra kara apane-apane vAhana kI ora cala pdd'e| egaa| Page #269 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 alabelI AmrapAlI sabhI vyApArI apane-apane vAhana para Ae the| biMbisAra azva para car3hakara AyA thaa| sabhI vyApArI paraspara kahane lage-'yaha choTI vaya kA lar3akA bar3A tejasvI hai paraMtu dhanadatta do mahIne meM itanA svarNa ekatrita nahIM kara paaegaa| eka ora varSAkAla hai to dUsarI ora itanA svarga kharIdane ke lie dhanadatta ke pAsa dhana kahAM hai ?" dUsarA vyApArI bolA--"kala saMdhyA se pUrva hI yaha saudA chUTa jaaegaa| pratIta hotA hai ki naye munIma ne Aveza meM yaha saudA svIkAra kiyA hai|" isa prakAra vividha vicAra vyakta karate hue tathA naye munIma ke sAhasa para vyaMgya kasate hue sabhI vyApArI apane-apane vAhanoM meM baiThakara vidA hue| divasa kA dUsarA prahara bIta cukA thaa| dhanadatta jayakIrti kI pratIkSA kara rahA thaa| bibisAra seTha dhanadatta ke bhavana para phuNcaa| vaha azva se nIce utarA aura azva ko eka sevaka pIche bAr3e meM le gyaa| naMdA ne dekha liyA thA, isalie vaha bolI--"bApU ! jayakIrti A gae haiN|" dhanadatta tatkAla uThA aura bAhara AyA / jayakIti vahAM pahuMca cukA thaa| dhanadatta ne puchA - "dekhA rAjasabhA kA kakSa?" "hAM, setthjii...|" "kitane vyApArI Aye the ?" "lagabhaga sATha vyApArI hoNge|" "acchA, acchA 'aba hAtha-paira dho lo phira bhojanA para baiThe-baiThe bAtacIta kreNge|" seTha ne khaa| jayakIrti apane kakSa meM gayA / kapar3e badale / hAtha-paira dhokara vaha seTha ke pAsa Akara bhojana karane baitthaa| seTha ne pUchA- "rAjA ko kyA kharIdanA thA ?" "svarNa / " jayakIrti ne zAMtabhAva se khaa| "svarNa ? taba to rAjazekhara seTha ne yaha saudA svIkAra kiyA hogA? kitanA svarNa kharIdanA thA ?" "so vaah'..|" "aho, itanA svarNa kauna de sakatA hai ? seTha rAjezvara kI bhI itanI himmata nahIM hogii|" ___ jayakIti aura dhanadatta seTha yaha carcA kara rahe the aura usI samaya naMdA aura usakI mausI kI lar3akI bhojana ke do thAla lekara vahAM A phuNcii| Page #270 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 261 jayakIti ne kahA- "seThajI ! maiMne yaha saudA Apake nAma se svIkAra kara liyA hai|" yaha sunate hI seTha ke pairoM ke nIce kI jamIna khisaka gaI / ve Azcarya se jayakIti kI ora dekhane lge| naMdA bhI vahIM khar3I raha gyii| jayakIrti bolA- "seThajI ! maiMne yaha saudA do mahInoM meM pUrA kara dene kA vAdA kiyA hai / dasa rupayA prati tole kA bhAva nizcita kiyA hai aura isa avadhi meM pUrA karane ke upalakSa meM prati tole ke dasa kapardaka adhika mileNge|" ___ "are jayakIti ! yaha to gajaba kA sAhasa kiyA tumane ! hama do sau tolA svarNa kharIda sakeM, isa sthiti meM bhI nahIM haiN| saudA hai 'so vAha' arthAt tIna hajAra mana sone kA vAha / maiM abhI mahAmaMtrI se milakara saude ko|' naMdA aura usakI sakhI ne donoM thAla bAjoTa para rakhe aura vahIM khar3I rhiiN| bibisAra bolA-'seThajI ! maiMne yaha saudA soca-samajhakara svIkAra kiyA hai / Apako jJAta nahIM hai / hamAre pAsa dasa hajAra mana svarNa prApta kara sakeM utanI zakti hai !" "jayakIti ! kyA Aja bhAMga to nahIM pI hai ?" __ "nahIM seThajI ! maiM pUrNa svastha hUM aura yathArtha kaha rahA hUM-abhI pahale hama bhojana kara leN| phira maiM ApakI zakti kA bhAna kraauuNgaa|" dhanadatta seTha vicAramagna ho gyaa| donoM bhojana karane lge| jayakIrti ne pUrNa prasanna mana se bhojana kiyaa| Aja usako bhUkha bhI tIvra rUpa se lagI thI parantu ciMtAtura seTha vizeSa khA nahIM skaa| citA kSudhA kI zatru hotI hai| bhojana se nivRtta hokara donoM eka kamare meM gaye / jayakIti ne kahA"seThajI ! kala Apane rAkha ke bore batAye the na ?" ___ "hAM, parantu usase kyA ? jayakIrti tumane mere vizAla bhavana ko dekhakara yadi kalpanA kI ho ki maiM karor3apati hUM, to tumhArI yaha kalpanA vyartha hai / do mahIne meM to kyA bAraha varSa taka bhI maiM itanA svarNa ekatrita nahIM kara sakatA... tumane nAdAnI kI hai|" ___ "seThajI ! Apa merI bAta suneM. ve bore rAkha ke bhare hue nahIM haiM kiMtu svarNasarjaka tejaMturI se bhare haiN|" seTha jayakIti ko phaTI AMkhoM se dekhane lgaa| jayakIrti bolA--"hama pratidina sau mana svarNa banAeMge 'itanA zIzA aura pArada to vAjAra se hI mila jaaegaa| tAMbA aura lohA bhI prApta ho jaaegaa| Page #271 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 alabelI AmrapAlI Apa pUrNa nizcita raheM / svarNa banAne kI sArI jimmevArI merI hai / Apa mAtra zAMti se dekhate raheM / " dhanadatta bolA - "are bhAI ! vaha rAkha tejaMturI hai, isakA pramANa ?" "seThajI ! maiMne tejaMturI dekhI hai| maiM usakA prayoga bhI jAnatA huuN| yadi mujhe nizcaya nahIM hotA to maiM yaha saudA kabhI svIkAra nahIM karatA / " dhanadatta seTha nizcita ho gayA / usakI udAsI calI gii| usane jayakIrti kI pITha thapathapAI | kakSa ke bAhara naMdA khar3I hI thI / vaha mukhavAsa lekara bhItara AI / dhanadatta seTha ne kahA - "naMdA ! jayakIrti apane parivAra kA trANa hai / " jayakIta kI ora dekhatI huI naMdA vahAM se calI gaI / jayakIrti ne phira dAmodara ko apane pAsa bulA liyaa| eka saptAha paryanta usane tIna-tIna hajAra mana tAmra, lohA, pArada aura zIzA kharIda liyA / usane ajJAta rUpa se prayoga prAraMbha kara diyA / isa prayoga meM dAmodara atyanta sahAyaka bnaa| biMbisAra pratidina sau, Der3ha sau mana svarNa taiyAra karane lgaa| isa kArya meM naMdA bhI sahAyaka bnii| usakA jayakIrti ke sAtha satata saMparka banA rahA / donoM ke hRdaya meM prema ke aMkura phUTa rahe the| satata saMparka se ve aMkura aMkurita hone lage / eka mahIne meM tIna hajAra mana se bhI adhika svarNa kA nirmANa ho gayA / dhanadatta meM naye prANoM kA saMcAra huaa| jayakIrti ke prati unakI mamatA prabala huI / aura pandraha dina pazcAt seTha dhanadatta aura jayakIrti - donoM mahAmaMtrI se mile aura 'sau vAha' svarNa taiyAra hone kI bAta batAyI ! mahAmaMtrI Azcarya mugdha bana gaye / aura sArA svarNa rAjya bhaMDAra meM pahuMcA diyA gayA. rAjya bhaMDAra se pUrA mUlya cukA diyA gayA / dhanadatta seTha kA sitArA camaka uThA / aizvarya aura sampatti kI jhilamila pUrvavat ho gaI / aura ujjayinI ke anyAnya bar3e-bar3e vyApArI dhanadatta seTha kI isa sthiti se Azcaryacakita hue / cAroM ora se dhanadatta seTha ko badhAiyAM Ane lagIM / AmrapAlI kA uttara A cukA thaa| kiMtu biMbisAra ko samaya hI nahIM mila rahA thA usakA pratyuttara dene kA / aura seTha dhanadatta ne apanI putrI kI maMganI jayakIrti ke sAtha kara dI / jayakIrti dhanya ho gayA aura naMdA bhI prasanna ho gayI / vahAM ke jyotiSI ne Azvina mAsa meM vivAha kA muhUrta nikAlA / Page #272 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 263 jo kevala kalpanA-sI lagatI thI, vaha Aja sAkAra satya bana rahI thI / ho jAne ke pazcAt jayakIrti cAhatA thA ki vaha apanA mUla paricaya dhanadatta seTha ko de de| 54. harSa bhI, vedanA bhI 1 vivAha kI tithi nizcita ho gaI / kevala pAMca dina zeSa the / biMbisAra ne dhanadatta seTha se kahA - "seThajI ! Apako eka bAta kahanI hai, parantu saMkocavaza kaha nahIM sakatA / " "jayakIrti ! tU to mere putra se bhI adhika hai| vivAha hai / jo kucha kahanA ho, nirbhaya hokara kaha / svIkAra nahIM karUMgA / " seTha ne kahA / "kauna-sI bAta ?" " vivAha ke pazcAt tU kahIM anyatra jAkara rahanA cAhegA to maiM kabhI svIkAra nahIM karUMgA / tujhe to isI bhavana meM rahanA hogA / " "aisI bAta nahIM hai / parantu maiMne Apako apanA sahI paricaya nahIM diyA hai|" haMsate hue seTha ne kahA - "terA sahI paricaya to mujhe kabhI kA mila cukA hai| svarNa kA saudA tere bhavya jIvana kA mahAna paricaya hai / " saMkoca kaisA ! ekAdazI ko parantu maiM terI eka bAta kabhI "yaha to ApakI kRpA kA hI pariNAma hai / maiMne Apako apanA jhUThA paricaya diyA thaa| maiM magadha kA vaNika nahIM hUM / " " taba ?" "maiM magadhezvara prasenajita kA putra yuvarAja zreNika hUM / kintu sabhI mujhe fafasAra ke nAma se jAnate haiN| mujhe rAjAjJA ke kAraNa deza - niSkAsana ko bhoganA par3A hai / " biMbisAra ne kahA / seThajI kI AMkhoM meM Ananda ubhara AyA / ve harSa bhare svaroM meM bole"yuvarAja zreNika ! oha, merI nandA kitanI bhAgyazAlinI hai ! svarNa meM sugaMdha...!" "seThajI ! merI eka prArthanA bhI hai / " " bola / " "merA yaha paricaya sarvathA gupta rahanA cAhie, kyoMki abhI maiM deza - niSkAzana bhoga rahA hUM / ' do pala mauna rahakara seTha bole - " jaisI terI icchaa| mere lie to tU jayakIrti hI banA rahegA / " bimbisAra ko parama saMtoSa huA / bar3e ThATa-bATa ke sAtha vivAha saMpanna huA / Page #273 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 alabelI AmrapAlI mahArAja caMdrapradyota siMdhu- sauvIra se abhI yahAM Ae nahIM the| dasa-bAraha dinoM meM Ane kI bAta thI / parantu rAjya ke mahAmaMtrI ne dhanadatta seTha ko rAjya kI ora se jo cAhA vaha diyaa| sabhI rAjyAdhikArI vivAha meM sammilita hue / apanI ekamAtra kanyA ke vivAha meM seTha dhanadatta ne bahuta utsAha darzAyA / usane apanI putrI ko tathA biMbisAra ko apAra dhana-saMpatti dI / rAtri ke dUsare prahara kI do ghaTikAeM bIta cukI thIM / fafasAra zayanagRha meM gayA / Aja usake antarmana kI eka abhilASA pUrNa huI thii| jisa taruNI ke lie vaha lAlAyita thA, vaha use ardhAMginI ke rUpa meM prApta ho gaI thI aura Aja kI rAta / naMdA abhI zayanagRha meM AI nahIM thI / vaha apanI sakhiyoM se ghirI huI baiThI thii| unase kaba chuTakArA mile, yaha kahanA kaThina thA - aura antar meM piumilana kI AzA ubhara rahI thI / piumilana kI AzA bhI eka mIThI akulAhaTa hai / AzA ke gIta hRdaya meM uThate rahate haiM, parantu priyatamA ke prathama darzana ke samaya ye sAre gIta vismRta ho jAte haiM / fafasAra zayanagRha meM eka sundara virAmAsana para baiThA thaa| usane cAroM ora dekhA / dIpamAlikAeM jala rahI thIM / vizAla palaMga para phUloM kI cAdara bichI huI thii| eka tripadI para svarNa kA thAla par3A thA / usameM puSpamAlAeM thIM aura una para gulAbI raMga kA vastra DhakA huA thA / naMdA ke rUpa yauvana meM biMbisAra yaha bhI bhUla gayA thA ki isase bhI bhavya madhuyAminI usane saptabhUmi prAsAda meM saMgIta kI madhura svara lahariyoM ke bIca devI AmrapAlI ke sAtha manAI thI / parantu Aja naMdA usake hRdaya para kabjA kara baiThI thI / devI AmrapAlI kA patra bahuta samaya pUrva hI A gayA thA, parantu pratyuttara nahIM diyA jA sakA / do mahIne to svarNa ke saude meM bIta gaye aura naMdA kI smRti meM mAno samaya atyaMta saMkSipta ho gayA thA / biMbisAra bAra-bAra dvAra kI ora dekha rahA thaa| naMdA ko vahAM dekhane usakI AMkheM pratIkSArata thIM / jahAM adhairya hotA hai vahAM samaya bahuta dIrgha bana jAtA hai / aura usane dekhA, lajjA ke bhAra se mAno nata ho gaI ho, aisI naMdA ko khIMcakara usake sakhiyAM usako zayanakakSa meM dAkhila kara gaIM aura jAte-jAte eka sakhI bolI - " zrIman ! nArI aura phUla donoM samAna hote haiN|" Page #274 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 265 biMbisAra ne musakarAte hue kahA-"ApakI bAta sahI hai / phUla ko kumhalAne na denA hI mAlI kI karAmAta hai|" naMdA vahIM kI vahIM khar3I raha gii| usakI dRSTi svarNa-thAla meM par3I puSpamAlAoM para pdd'ii| usane eka mAlA uThAkara priyatama ke gale meM DAla dii| bibisAra ne bhI eka mAlA naMdA ke gale meM pahanA dI / idhara biMbisAra madhuyAminI manA rahA thA aura udhara vaizAlI ke saptabhUmi prAsAda meM devI AmrapAlI prasUti zayyA meM vizrAma kara rahI thii| usake pAsa gyAraha dina kI kamala jaisI komala kanyA so rahI thii| AmrapAlI ne Azvina kRSNa pratipadA ko kanyA ko janma diyA thaa| prasava sukhapUrvaka ho gayA thaa| parantu AmrapAlI kA citta atyanta khinna aura vyathita thA, kyoMki tIna mahInoM ke isa dIrgha antarAla meM svAmI kA koI saMdeza prApta nahIM huA thA / apane patra kA uttara bhI nahIM milA thaa| isalie usake mana meM tIvra akulAhaTa ho rahI thii| aneka vicAra A rahe the| ve kahAM hoMge? unakA svAsthya to nahIM bigar3a gayA hogA ? Adi-Adi / AmrapAlI ko yaha kalpanA thI hI nahIM ki bibisAra usako bhUla jAeMge aura anya kisI nArI ke baMdhana meM baMdha jaaeNge| AmrapAlI ne apanI paricArikA mAdhvikA ko kahA thA ki kanyA-janma ke samAcAra svAmI ko Aja hI bheja denA hai| mAdhvikA ne eka saMdezavAhaka ko taiyAra kara diyA / devI AmrapAlI ne zayyA meM baiThe-baiThe hI eka patra likhA aura saMdezavAhaka ko zIghra ujjayinI jAne ke lie kaha diyaa| saMdezavAhaka patra lekara vahAM se cala pdd'aa| AmrapAlI ko yaha yAda thA ki prasava ke bAda vaha patra avazya par3ha lenA hai jo jyotiSI ne likhakara diyA thaa| parantu mAdhvikA ne kahA ki prasUtikAla ke bIsa dina pUre hone ke pazcAt hI vaha patra par3hanA hai, aisA jyotiSI kA mata thaa| kAla apanI gati se calatA rahatA hai / bIsa dina pUre ho gaye / devI AmrapAlI ne mAdhvikA se vaha patra mNgaayaa| mAdhvikA jyotiSI kA sIlabaMda patra le aaii| atyanta AturatA se AmrapAlI ne sIla tor3I aura usameM rakhe tAr3apatra ko nikAla kara par3hanA prAraMbha kiyaa| jyoM-jyoM vaha patra par3hatI gaI, tyoM-tyoM usakA uSA jaisA ceharA gaMbhIra aura cintAgrasta banatA gyaa| dUsarI bAra puna: usane patra pddh'aa| vaizAlI ke prasiddha jyotipI ne likhA thA-"mahAdevI AmrapAlI dIrghAyu Page #275 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 alabelI AmrapAlI hoN| maiMne Apase pahale hI kahA thA ki kanyA-ratna kI prApti hogii| yaha patra par3hate samaya Apako isakI satyatA pratyakSa ho gaI hogI / kanyA atyanta rUpavatI, sundara aura guNavatI hogI kintu isa kanyA kA grahayoga itanA vicitra hai ki nabbe dina ke pazcAt ekAnaveM dina yadi Apa apanI kanyA ko dekheMgI to aMdhI ho jaaeNgii| yaha eka nizcita bAta hai / isalie sAvaceta rhnaa| yuvarAja bibisAra ujjayinI jAeMge, isameM koI saMzaya nahIM hai aura ApakI kanyA ke janma ke dasa dina bAda ve eka sundara taruNI se vivAha kareMge / usa vivAha ke bAda ve sukhI hoNge| itanA hI nahIM, chaha mahIne bAda akasmAt unakA bhAgya badalegA / unakA bhaviSya atyanta ujjvala hai kintu Apako apane svAmI kA viyoga dIrghakAla taka sahanA pdd'egaa| yaha bAta kabhI mithyA nahIM ho sktii| maiMne gaNita ke AdhAra para Apake sabhI praznoM kA uttara likhA hai|" patra ke nIce jyotiSI ke hastAkSara aura AzIrvAda bhI thaa| mAdhvikA ne dekhA, patra par3hate-par3hate devI atyanta cintAgrasta ho gaI haiN| patra ko puna: peTikA meM rakhakara AmrapAlI ne kahA- "isako saMbhAla kara rakha de|" mAdhvikA peTikA lekara calI gaI / jAte-jAte usane dekhA ki AmrapAlI ke nayanoM ke taTa para motI jaise AMsU camaka rahe the| parantu dUsare hI kSaNa AmrapAlI ne svastha hokara apane pAsa so rahI bAlikA ko uThAkara chAtI se lagA liyaa| usane mana hI mana socA, bhale hI mujhe aMdhI honA par3e naSTa honA par3e... parantu bhAgya se prApta aise sundara ratna kA tyAga kaise kiyA jA sakatA hai ? AmrapAlI ne punaH kanyA ko chAtI se cipakA liyaa| 55. viSamukti aura padmasundarI kA tyAga AcArya gopAlasvAmI ne kAdaMbinI ko viSamukta karane ke lie aneka prayoga kie aura ve prayoga saphala ho ge| Azvina zuklA pUrNimA ke dina kAdaMbinI pUrNarUpa se viSamukta ho gaI thI aura AcArya ne hariNa, zazaka, haMsa, sArasa Adi vividha prANiyoM para usake cuMbana, dazana Adi se apane prayogoM kI prAmANikatA bhI jAna lI thii| viSamukti ke prayogoM se kAdaMbinI atyanta nirbala aura kSINa ho gaI thii| usako dekhakara lagatA thA ki vaha asamaya hI vRddhatva kA bhoga bana gaI hai| parantu kucha bhI kyoM na ho, kAdaMbinI apane saMkalpa meM dRr3ha thii| vaha cAhatI thI ki vaha viSamukta ho aura usakA abhizapta jIvana kisI kA prANalevA na rhe| yaha Page #276 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 267 vyathA usake prANoM ko matha rahI thI / parantu Azvina pUrNimA ko usa vyathA kA sadA-sadA ke lie anta ho gayA / isa prayogakaraNa meM kAdaMbinI ko aneka vidha kaThora, kaThoratama prayogoM se gujaranA par3A thA. bIsa dina taka kevala 'zrutizIta' jala para rahanA par3A thA aneka dinoM taka vanaspatiyoM ke yoga se siddha kie gae dUdha aura mUMga ke yUSa para rahanA par3A thA / isa kAla meM kAdaMbinI ne kabhI bhI anyamanaskatA nahIM dikhAI thI / vaha jAnatI thI ki zarIra ke roma-roma meM vyApta viSa ko naSTa karanA sahajasarala nahIM hai / kAdaMbinI ko viSamukta karane ke pazcAt gopAlasvAmI ne kAdaMbinI ko eka mAsa taka Azrama meM hI rahane ke lie kahA, kyoMki usameM naye rakta kA saMcAra karanA thA, kumhalAe yauvana ko jIvaMta karanA thA aura prayoga kAla meM prApta nirbalatA ko miTAnA thA / AcArya ne kAdaMbinI para bRMhaNa kriyA prArambha kii| kAdaMbinI ne AcArya ke caraNoM meM mastaka namAkara kahA - "gurudeva ! maiM ApakA upakAra " / " bIca meM hI AcArya bole -- "putri ! upakAra to tUne kiyA hai yadi tU yahAM nahIM AtI to viSamukti kA prayoga karane kA avasara nahIM milatA / viSakanyA kA nirmANa karane vAle mahAn prayogakAra yahI mAnate haiM ki isa prayoga kA koI nivAraNa nahIM hai / parantu maiM isa mAnyatA kA sadA virodhI rahA hUM / sarjana hotA hai to usakA visarjana bhI ho sakatA hai / merI isa dRr3ha mAnyatA ko tere se bala milA hai aura merA vijJAna saphala huA hai / "putri ! tujhe viSamukta karate samaya mujhe yaha vizvAsa thA ki terA sarjana kisI parivAra kI kulavadhU hone ke lie hI huA hai / mere mana meM eka vicAra bhI AyA hai | yadi terI icchA hogI to maiM terA pitA banakara karttavya pUrA karUMgA / " hari fart kucha samajhI nahIM / vaha praznabharI dRSTi se AcArya kI ora dekhatI rahI / AcArya ne kahA - "kAdaMbinI ! tUne Arya sumaMta ko dekhA hai ?" "haaN"..|" "Arya sumaMta eka svastha taruNa hai saphala vaidya hai. dakSiNApatha kA nivAsI hai merA mana hai ki tU usakI dharmapatnI hone yogya hai / " kAdaMbinI salajja nayanoM se nIce dekhatI rahI / "chaha mAha bAda vaha apane deza jaaegaa| mujhe usake prati pUrNa zraddhA hai / merA vizvAsa hai ki vaha eka niSThAvAn vaidya banegA aura dakSiNApatha meM usako yaza aura kIrti - donoM prApta hoMge / " Page #277 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 alabelI AmrapAlI "parantu***" aTakate-aTakate kAdaMbinI bolI / parantu vaha aura adhika kucha bhI kaha nahIM sakI / AcArya bole- "yadi terI icchA na ho to merA koI dabAva nahIM hai / " "bApU! Arya sumanta jaise zreSTha puruSa kI sahadharmiNI honA koI choTI bAta nahIM hai parantu maiM kula - jAti hIna / " AcArya ne haMsate hue kahA- "putri ! vaidya nAr3I kA parIkSaNa kara nidAna karatA hai. jAti dekhakara nidAna nahIM karatA / jAti avAstavika hai / saMskAra hI sarvazreSTha hotA hai / Arya sumaMta eka pavitra brAhmaNa hai| usake mana meM jAti-bheda jaisA kucha nahIM hai / " kAdaMbinI ne sahamati sUcaka bhAva se AcArya ke caraNa pakar3a liye / AcArya ne AzIrvAda diyA / prayoga cala hI rahA thA / mAtra pandraha dinoM meM kAdaMbinI kA murajhAyA huA yauvana khila uThA kAyA para lAlimA nAcane lagI. ***T prayogakAla kA eka mahInA pUrA huA | kAdaMbinI nUtana yauvana, nUtana Arogya, nUtana cetanA aura nUtana bhAvadhArA kI svAminI bana gaI / mRgasira mAsa ke prathama saptAha meM hI AcArya ne Arya sumaMta aura kAdaMbinI kA vivAha sampanna karA diyA / binI ke hRdaya meM kulavadhU banane kI jo tamannA thI, vaha Aja sAkAra ho gaI / jIvana meM yamarAja kI chAyA ke samAna AyA huA abhizApa zItala I ballI ke samAna AzIrvAda bana gayA / magadha kI rAjadhAnI rAjagRhI meM kAdaMbinI kI khoja mahInoM se cala rahI ** thI parantu usakA koI patA nahIM laga rahA thA / magadha ke mahAmantrI yaha cAhate hI the ki loga yaha bAta jAna jAeM ki kAdaMbinI eka viSakanyA hai / aria kI khoja meM mahAmantrI ne aneka guptacaroM ko vaizAlI aura usake Asa-pAsa ke kSetroM meM bhejaa| sabhI guptacara nirAza hokara lauTe / mahAmantrI aura magadhezvara ko bahuta Azcarya huA / anta meM unhoMne yahI mAnA ki vaizAlI ke sImA rakSakoM ne use pakar3a liyA hogA / yA to kAdaMbinI ne AtmahatyA kara lI hogI yA rakSakoM ne usakA vadha kara DAlA hogA / dhanaMjaya rAjagRhI meM A gayA thA / ekAdha mahInA rahakara vaha punaH ujjayinI kI ora jAne vAlA thA / parantu mahAmantrI ne usa para eka kar3I jimmevArI DAla dI aura ujjayinI kI ora kisI dUsare ko bhejane kA prabandha kiyA / isalie dhanaMjaya ko tatkAla takSazilA jAne kI taiyArI karanI par3I / Page #278 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 266 takSazilA vizvavidyAlaya meM 'varSAkAra' aura kumAra jIvaka kA zikSA-abhyAsa pUrA ho gayA thaa| unako yahAM sasammAna lAnA thaa| isalie magadhezvara ke pratinidhi ke rUpa meM dhanaMjaya ko bhejane kI bAta socI gaI thii| dhanaMjaya ne yuvarAja biMbisAra ko jo samAcAra kahe the, una sabhI samAcAroM ko sunakara mahAmantrI aura magadhezvara bahuta santuSTa hue the| ___ magadhezvara ne mahAmantrI se kahA-"aba avasara hai, hameM yuvarAja ko yahAM bulA lenA cAhie / caudaha-pandraha mAsa bIta gae haiN| aba yahAM kA koI bhaya nahIM mahAmantrI bole-"mahArAja ! abhI taka yaha kalpanA nahIM kI jA sakatI ki bhaya nirmUla ho gayA hai / sunA hai ki trailokya sundarI kAmarUpa deza ke eka vaidya kA prayoga kara rahI hai / yadi yaha prayoga saphala huA aura mahArAnI sagarbhA hogI to yuvarAja para mauta kI chAyA vaise hI maMDarAtI rahegI / kucha samaya aura bitAnA caahie| ___ magadhezvara ne kahA--"ApakI bAta sahI hai / parantu mahAdevI ko santAna ho, yaha sambhava nahIM hai|" mahAmantrI ne haMsate hue kahA-"kRpAvatAra ! lAlasA sabase burI vastu hai / Apane to sunA hI hogA ki cAlAka striyAMsagarbhA na hone para bhI putra kA janmotsava manA DAlatI haiN|" "maiM samajhA nhiiN|" "cAlAka striyAM garbhavatI hone kI bAta prasArita karatI haiN| vAstava meM hotA kucha bhI nahIM, kintu nau mAsa dasa dina taka vaisA hI pradarzana karatI haiM aura usake bAda unake putra hI utpanna hotA hai / " mahAmantrI ne khaa| magadhezvara tatkAla haMsa par3e aura ve haMsate-haMsate hI bole-"mantrIzvara ! mujhe pratIta hotA hai ki Apa koI svapna kI bAta kara rahe haiM / sagarbhA strI kA paTa kabhI chupA nahIM raha sktaa|" "ApakI bAta sahI hai| garbhavatI strI kA peTa kabhI chupA nahIM rhtaa| parantu cAlAka strI kA peTa chupA raha jAtA hai kyoMki vaha apane peTa para kucha bhI bAMdhakara use ubharA huA banA sakatI hai|" yaha sunakara magadhezvara Azcarya meM raha ge| unhoMne kahA- "ApakI bAta ThIka hai / zreNika ko abhI yahAM bulAnA ucita nahIM / kintu kAmarUpa deza ke vaidya ne mujhe spaSTa kahA hai ki devI aba garbha dhAraNa nahIM kara sakatI / yaha to kevala mahAdevI ke AtmatoSa ke lie mere protsAhana se auSadhi prayoga kara rahe haiN|" "yaha ThIka hai / koI bhI saccA vaidya jhUThA AzvAsana nahIM de sktaa| mujhe Page #279 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 270 alabelI AmrapAlI bhaya yaha hai ki prayoga saphala huA hai, isa bahAne kucha ho jaae| Apa kA svAsthya kaise hai ?" mantrIzvara ne puuchaa| "jaba Apa nAga sanniveza kI ora gae the, taba maiM bImAra par3A thaa| aba kucha ThIka huuN|" "rAjavaMdya kyA kahate haiM ?" "ve ise avasthAjanya nirbalatA batAte haiM / mujhe lagatA hai ki jaba jIvaka yahAM A jAegA taba usase cikitsA karAnI hai| maiMne sunA hai ki jIvaka ne kAyAkalpa kA vijJAna sIkhA hai aura zalya-cikitsA meM vaha nipuNa banA hai|' __ "hAM, mahArAja ! maiMne bhI jIvaka kI bahuta prazaMsA sunI hai / AcArya Atreya ko apane ziSya jIvaka para garva hai / vAstava meM jIvaka magadha kA mahAn puruSa bnegaa| varSAkAra bhI kUTanIti aura rAjanIti meM bejor3a banA hai|" mahAmantrI ne khaa| isa carcA ke eka saptAha bAda dhanaMjaya takSazilA kI ora ravAnA huaa| vaha apane sAtha do ratha aura dasa azvArohI le gayA thaa| parantu takSazilA kI ora prasthAna karane se pUrva usane sUrasena nAmaka eka vizvasta rakSaka ko ujjayinI kI ora ravAnA kara diyA thaa| sUrasena ke sAtha usane biMbisAra kI pAMthazAlA kA nAma-patA tathA eka patra bhI likhakara bhejA thaa| __ isa prakAra vaha kucha nizcita hokara takSazilA kI ora cala par3A thaa| idhara AmrapAlI kA saMdezavAhaka ujjayinI meM cAra dina rukakara lauTa AyA thaa| kyoMki pAMthazAlA meM aba dAmodara bhI nahIM thA / aura biMbisAra to navavadhu ke prema meM itanA kho gayA thA ki use anya kisI kI smRti nahIM hotI thii| vaha apanI duniyA ko kevala naMdA meM hI dekhatA thaa| ___ saMdezavAhaka ne pAMthazAlA ke saMcAlaka se bAta-cIta kii| pAMthazAlA ke saMcAlaka ne kahA--"jayakIrti seTha kahIM bAhara gae haiN| unakA eka vyakti yahAM rahatA thA, vaha bhI unhIM ke sAtha gayA hai| ve kisa gAMva meM gae haiM, yaha patA nahIM itanA hone para bhI saMdezavAhaka vahAM cAra dina rukaa| nagarI bar3I thii| vecArA kahAM jAe aura kisase pUche ? vaha nirAza hokara lauTa gyaa| __devI AmrapAlI ke mana meM kucha santoSa bhI huA ki svAmI kA saMdeza na milane kA anya koI kAraNa nahIM hai / kevala eka hI kAraNa hai ki ve kahIM pravAsa meM gae haiN| parantu jyotiSI kI bhaviSyavANI? to phira yuvarAja ne anya vivAha kara liyA hogaa| nahIM, nahIM, yaha kabhI Page #280 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 271 nahIM ho sakatA / ve aise to haiM nhiiN| to phira unakA saMdeza kyoM nahIM milA ? kyA ve kahIM sthira hokara gauravapUrNa tarIke se mujhe le jAeMge ? oha ! jyotiSI to bahuta spaSTa batAte haiM ki viyoga kAla bahuta dIrgha hogA / unake dvArA kathita bhaviSyaphala kA pUrvArddha yadi sahI nikalA hai to usakA uttarArddha sahI kyoM nahIM hogA ? isa prakAra ekAdha saptAha ke bAda usane eka patra likhA aura apane eka sainika ke sAtha use ujjayinI ravAnA kiyA / prasUtikAla ke sattara divasa bIta cuke the / AmrapAlI pUrNa svastha thI / usakA Arogya itanA sundara aura apUrva thA ki dekhane vAle ko nahIM lagatA yA ki AmrapAlI ne kisI santAna kA prasava kiyA hai| aisA hI lagatA thA ki yaha puruSa se sarvathA asaMpRkta rahI hai| yaha navor3hA hai, khilate yovana kI bahAra hai| AmrapAlI ne apanI sundara kanyA kA nAma padmasundarI rakhA thA / choTI kanyA kamala jaisI komala aura sundara thii| vaha nayana- manohara thI / dhAyamAtA bAra-bAra kahatI - "devi ! yaha kanyA jaba SoDazI hogI taba Apase bhI bar3hakara hogI / " sattara dina bItane ke bAda mAdhvikA ne devI se kahA- "mahAdevI ! aba mAtra bIsa dina hI rahe haiN| yadi Apa nahIM samajheMgI to pariNAma burA hogaa| jisa priya kanyA ko dekhane ke lie antara meM prema umar3a rahA hai usa kanyA ko Apa jIvana bhara nahIM dekha paaeNgii| isalie Apa durAgraha ko chor3akara jyotiSI ke kathana ke prati zraddhA rkheN| "mAdhu ! maiM saba samajhatI hUM / parantu yaha kevala merI hI sampatti nahIM hai, yaha svAmI kI eka mIThI smRti bhI hai / " "yaha saba kucha hai / para viveka se kAma lenA hai / Apa kalpanA to kareM aMdhI bana jAne ke bAda Apa kyA dekha pAeMgI ? apane svAmI ko bhI kaise dekha sakeMgI ?" " to aba kyA karanA cAhie ?" "isa prasaMga meM maiMne Apase kaha diyA hai| tArikA uttama aura vaphAdAra hai / Apa svayaM usI ke hAthoM meM bar3I huI haiM / kanyA ko use sauMpakara use anyatra bheja deM / tArikA isa kanyA ko apane prANoM se adhika samajhegI / Apa use paryApta dhana bhI deM, jisase ki kanyA kA lAlana-pAlana ucita DhaMga se ho sake / " AmrapAlI socane lagI / cAra-chaha dina bAda | AmrapAlI ne svayaM tArikA ko bulA bhejA aura usako apanI priya kanyA padmasundarI ke sAtha anyatra vidA kara diyA / Page #281 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 272 alabelI AmrapAlI tArikA padmasundarI ko lekara caMpA nagarI kI ora ravAnA ho gii| AmrapAlI kA bhAMDAgArika tArikA ke sAtha caMpA nagarI gyaa| vahAM eka sundara bhavana kharIdA aura usameM jIvanopayogI sArI sAmagrI kI vyavasthA kara tArikA ko sauMpa diyA / Ate-Ate usane tArikA ko devI AmrapAlI ne kanyA ke lie jo-jo kahA thA, vaha bhI batA diyaa| putrI ke pyAra meM AmrapAlI pati kI smRti bhI nahIM kara pAtI thI parantu aba donoM kI smati usake hRdaya ko vyathita karane lgii| 56. pratyuttara jaba hRdaya vyathita hotA hai taba samaya bhI zatra-sA bana jAtA hai| jaba antara meM icchita sukha kA Ananda hotA hai taba samaya kaise bIta jAtA hai usakI khabara bhI nahIM pdd'tii| ___ AmrapAlI ke antaHkaraNa ko do vyathAeM matha rahI thIM.-eka to phUla-sI sukumArI kanyA ke viyoga se utpanna vyathA aura dUsarI svAmI ke viraha se utpanna vyathA / samaya ko bitAnA kaThina ho rahA thaa| ___ mAdhvikA devI ko satata prasanna rakhane ke lie prayatnazIla thii| saMgItakAra bhI devI ke kalAmaya prANoM ko jAgRta karane ke lie vividha prakAra kI rAgarAganiyAM prastuta kara rahe the / duHkha ko bhUlane ke lie manuSya ko kucha to karanA hI par3atA hai / devI AmrapAlI ne uttama maireya kA pAna prArambha kiyA ! ____ idhara ujjayinI meM naMdA aura biMbisAra ke dina sukha meM bIta rahe the / dina ke udaya aura asta kA unheM patA bhI nahIM lagatA thaa| patA lage bhI kaise ? donoM eka-dUsare meM samAne ke lie udyata the / samaya bItatA gyaa| kAma senA kA mana jayakIrti ke lie tar3apha rahA thaa| idhara ujjayinI kA taruNa rAjA caMdrapradyota siMdhu-sauvIra kI yAtrA sampanna kara ujjayinI A gayA thaa| kAmasenA ko rAjabhavana meM jAnA par3A thaa| dhanadatta seTha kA vyavasAya vistRta ho gayA thaa| jahAM dhana hotA hai vahAM vyavasAya svataH baDhatA hai / usakA ThATa-bATa pUrvavata ho gyaa| ve hI munIma... vahI pratiSThA aura ve hI vyApArI / vyApArI dhana se bhI adhika pratiSThA cAhatA hai / dhanadatta seTha ne apane jIvana meM kabhI anIti kA Azraya nahIM liyA thaa| dhana AyA, gayA, para seTha ne kabhI prAmANikatA nahIM chodd'ii| ve mAnate the ki jahAM nItimattA hai vahAM barakata hai| biMbisAra kA apanA vyakti dAmodara bhI usI dukAna meM kAma karane lagA thaa| aura usI dina / Page #282 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 273 pAMthazAlA meM AmrapAlI kA saMdezavAhaka A phuNcaa| jaba biMbisAra vahAM nahIM mile, taba usane vahAM pUchatAcha kI pAMthazAlA ke saMcAlaka ne usako kahA" jayakIrti nAma ke eka taruNa seTha yahAM kucha dina ruke the| phira ve acAnaka bAhara gAMva cale gae / unakA sevaka dAmodara bhI yahIM rahatA thA / vaha bhI Ajakala nahIM A rahA hai| tuma dhanadatta seTha kI dukAna para jAo, dAmodara vahIM kAma karatA hai / usase milane para sambhavataH tumako jayakIrti seTha kA atA-patA laga sakegA / " usa saMdezavAhaka ne dhanadatta seTha kI dukAna para Akara dAmodara ke viSaya meM pUchA / dAmodara se mulAkAta hone para usane seTha jayakIrti kahAM rahate haiM ? ve yahAM haiM yA nahIM, Adi prazna pUche / dAmodara bolA - "seTha jayakIrti yahIM haiM / Apako kyA kAma hai ?" "mujhe eka patra denA hai aura usakA uttara bhI le jAnA hai / " saMdezavAhaka ne kahA / " patra sAtha meM lAe haiM ?" "hAM" - yaha kahakara saMdezavAhaka ne svarNa kI nalikA nikAlI / itane meM hI jayakIrti bhavana se dukAna para Ae / dAmodara ne kahA - "dekho, jo A rahe haiM, ve hI seTha jayakIrti haiM / lAo, maiM patra unako de dUM / " saMdezavAhaka ne svarNa kI nalikA dAmodara ko de dI / dAmodara jayakIrti ke pAsa jAkara bolA - " vaizAlI se eka patra lekara saMdezavAhaka AyA hai| yaha rahA patra / " vaizAlI kA nAma sunate hI jayakIrti cauMkA / mAnasapaTala se skhalita AmrapAlI kI smRti ho AI / usI kSaNa svastha hokara unhoMne patra le liyA aura dAmodara se kahA - "ye dasa svarNa mudrAeM usa saMdezavAhaka ko de aura use pAMthazAlA meM rukane ke lie bhI kaha / saMdhyA taka isa patra kA uttara mila jaaegaa|" saMdezavAhaka dasa svarNa mudrAeM lekara calA gayA / jayakIrti ne svarNa kI nalikA se patra nikAlA aura dubArA use par3hA, phira usane use phAr3a DAlA, kyoMki abhI se nahIM kahA thA ki vaha pahale hI AmrapAlI se vivAha kara cukA hai / vaha isa tathya ko ajJAta hI rakhanA cAhatA thA / naMdA bhI isako na jAna pAe, yahI usakI icchA thI / par3hanA prArambha kiyA / taka usane yaha kisI madhyAhna meM vaha ekAnta meM baiTha patra likhane lagA / usane likhApriye ! sabase pahale maiM kSamA mAMga letA hUM ki maiMne ina dinoM koI samAcAra -- Page #283 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 274 alabelI AmrapAlI nahIM bheje| manuSya ke mana meM aneka taraMgeM uThatI haiM, kintu paristhitivaza lAcAra hokara use una taraMgoM kA zamana karanA par3atA hai| yahAM Ane ke bAda jaise tuma mujhe eka kSaNa ke lie bhI nahIM bhUla pAyI, vaise hI maiM bhI tumheM kSaNabhara ke lie vismRta nahIM kara skaa| jIvana meM jo bandhana dRr3ha hotA hai, vaha kabhI TUTatA nhiiN| tumhAre sAre samAcAra jJAta hue| mana prasanna huaa| kanyA kA nAma bhI AkarSaka rakhA hai 'padmasundarI ! jyotiSI ke kathanAnusAra usakA tumheM tyAga karanA par3egA, yaha jAnakara mujhe atyanta duHkha huA hai| merI ora se tuma usako vizeSa pyAra krnaa| priye ! maiM tumheM gaurava se lAne ke lie aneka prayatna kara rahA huuN| una prayatnoM meM akasmAt maiM yahAM ke udAramanA seTha dhanadatta ke samparka meM AyA aura mujhe unakI ekAkI kanyA naMdA ke sAtha, isI AzvinI mAsa meM, vivAha karanA pdd'aa| kyoMki sthAyI rahane aura gauravapUrNa sthiti banAne ke lie yaha Avazyaka thaa| naMdA svabhAva se mRdu aura vinamra hai / vaha tumhArI choTI bahana banakara sAtha meM raha sake, itanI dharyazAlinI hai| isa samAcAra se tumheM prasannatA hogii| priye ! maiM tumhArI manovedanA ko jAnatA huuN| tuma merI prANAdhika priyatamA ho, yaha bAta maiMne abhI taka naMdA se kahI nahIM hai| para aba maiM use batA duuNgaa| priye ! tuma svastha rahanA 'Ananda meM rahanA' viyoga kI vedanA ko ubharane mata denaa| padmasundarI ko merA vizeSa pyAra' 'maiM yahAM ke hAthIdAMta ke prasiddha kucha khilaune bheja rahA huuN| unheM tuma beTI ko denA aur...| ____kyA likhU ? tumhAre patra kI paMktiyoM meM tumhArA hI pratibimba dekhatA huA maiM biNbisaar|" biMbisAra ne patra ko punaH par3hA aura usI svarNa nAlikA meM DAlakara svayaM khilaune kharIdane bAjAra meM gayA / khilaune kharIdakara unheM eka karaMDaka meM DAla dAmU ko kahA-"tU pAMthazAlA meM jA''yaha patra aura karaMDaka usa saMdezavAhaka ko de A..." "jI" kahakara dAmodara pAMthazAlA meM gayA / bibisAra ko yaha kalpanA bhI nahIM thI ki jisake lie itane sundara khilaune bheje haiM, usa kanyA kA AmrapAlI ne tyAga kara diyA hai| biMbisAra ko dhanaMjaya kI smRti ho AI / usane socA, dhanaMjaya to kevala do mahIne taka hI rAjagRha meM rukane vAlA thaa| samaya bahuta bIta gayA / vaha abhI taka kyoM nahIM lauTA ? kyA huA hogA? yaha vicAra karate-karate biMbisAra dukAna kI ora mudd'aa| usane dekhA, sAmane se ATha hRSTa-puSTa striyAM eka pAlakI ko uThAe A rahI haiN| vaha pAlakI kAmasenA kI hI thii| pAlakI kI jAlIdAra khir3akI se kAmasenA ne jayakIti ko Page #284 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 275 dekha liyA / usane tatkAla apanI mukhya paricArikA, jo sAtha-sAtha cala rahI thI, se kahA--"dekha vaha rahA kalAkAra jayakIrti ! tU use lekara bhavana para aanaa|" __paricArikA jayakAti ke pIche clii| kucha dUra jAne para, biMbisAra ke kAnoM para ye mRdu-komala svara TakarAe--"seThajI ! jayakIrtijI !" __jayakIti cauNkaa| socA, kauna hai ? naMdA kI koI sakhI to nahIM hai ? jayakIrti ne mur3akara dekhaa| prItimatI tejI se A rahI thii| nikaTa Akara vaha bolI-"Apako DhUMr3hane ke lie hameM bahuta parezAna honA par3A hai| meM pratidina pAMthazAlA meM jAtI thii| sadbhAgya se Aja Apa yahAM mila ge|" "devI to kuzala haiM na ?" "hAM, ve Apako bAra-bAra yAda karatI haiN| abhI to ve mahArAjadhirAja ke prAsAda meM thiiN| do dina ke lie apane bhavana para jA rahI haiM / Apa mere sAtha cleN|" "prItimatI ! merI ora se tU devI se kSamA mAMga lenaa| unase milane kI bahuta bhAvanA hai para naukarI kucha aisI hai ki maiM A-jA nahIM sakatA / kucha dinoM bAda avazya miluuNgaa|' biMbisAra ne bAta banAte hue khaa| prItimatI bahuta dera taka anurodha karatI rahI, paraMtu biMbisAra bahAne banAtA rhaa| anta meM nirAza hokara prItimatI calI gaI aura biMbisAra bhI mukti kA zvAsa le apanI dukAna kI ora cala pdd'aa| dhanaMjaya magadha ke do ratna puruSoM ko lekara takSazilA se lauTa rahA thaa| usake sAtha eka thA bhAratavarSa kA bhAvI rAjanItijJa taruNa varSAkAra aura dUsarA thA, magadhezvara kA dAsI-putra jIvaka / isane Ayurveda ke sabhI aMgoM kA pArAyaNa kara DAlA thaa| isakI kIrti sarvatra phaila cukI thii| isakI pratIkSA magadhezvara kara rahe the| ina do mahAn vyaktiyoM ko sAtha le dhanaMjaya sAketa nagarI taka A gyaa| 57. basanta kI bahAra manuSya ke mana ko prasanna-mugdha karane kI jitanI zakti RturAja basanta meM hai utanI zakti anya koI Rtu meM nahIM hai| piumilana ke lie tarasane vAle hRdaya basaMta kI raMgabharI chaTA meM aneka svapna saMjote haiN| jinameM viyoga nahIM, aise nara-nArI kI Antarika UrmiyAM bhI raMgIlI bana jAtI haiN| jo loga DhalatI avasthA ke taTa para khar3e haiM ve bhI basaMtaRtu meM krIr3ita apanI krIr3AoM kI yAda kara Atma-vibhora ho uThate haiN| pazu-pakSI aura mAnava hRdaya ko nacAne vAlA RturAja pRthvI ko preraNA de Page #285 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 276 alabelI AmrapAlI rahA thaa| phAlguna kI zobhA samasta pUrva bhArata ko apanI goda meM liye krIr3A kara rahI thii| vaizAlI kA jIvana raMgIlA hI thaa| vahAM ke licchavI yuvaka mauja-mastI manAne meM agrasara the / usase bhI phAlguna kI madabharI vAyu kI taraMgeM vaizAlI kI mastI ko aura ugra banA rahI thiiN| saptabhUmiprAsAda meM punaH nRtya, gIta aura yauvana kI mAdhurI thiraka uThI thii| janapadakalyANI ke citta para biMbisAra ke viyoga kA ati AghAta lagA thaa| usa AghAta ko halkA karane ke lie nRtyarAnI AmrapAlI saptAha meM do dina nRtya kA Ayojana kara logoM ko matta-vibhora banA rahI thii| biMbisAra kA pratyuttara pAkara AmrapAlI atyadhika vyathita ho gii| usakA AghAta aura gaharA ho gayA / manuSya kA prema jaba ghAyala hotA hai taba vaha yA to TUTa jAtA hai yA pAgala bana jAtA hai| ___ jyotiSI kI bhaviSyavANI sahI na ho aisI zraddhA rakhane vAlI AmrapAlI ko jaba priyatama ke pratyuttara se bhI isakA sAkSAt darzana huA taba usakA mana Ahata hokara chaTapaTAne lgaa| ___eka saptAha taka vaha apane khaMDa se bAhara nahIM nikalI / mAdhvikA ne devI ko prasanna rakhane ke aneka prayatna kie, parantu AmrapAlI kA citta vyathita hI banA rhaa| ___ AThaveM dina mAvikA ne kahA- "devi ! isa prakAra nirAzA ke aMdhakAra meM rahane se ApakA Arogya jokhima meM par3a jaaegaa|" "mAdhu ! jisakI sArI AzAeM jokhima meM par3a cukI haiM, usake Arogya kI kyA ciMtA?" "devi ! kSamA kareM to eka bAta khuuN|" "bola, aba mere meM roSa kI cinagArI bhI zeSa nahIM rahI hai|" . "yuvarAja zrI ne jo vivAha kiyA hai, usakA koI mahattvapUrNa prayojana honA caahie|" "mAdhu ! yuvarAja eka nahIM dasa vivAha kareM to bhI mujhe koI raMja nahIM hotA' 'svastha aura sudRr3ha puruSa ke lie eka se adhika patniyAM gauravarUpa hotI haiN| parantu vivAha ke tatkAla bAda unhoMne mujhe samAcAra nahIM bheje, mAno maiM kucha thI hI nhiiN| yadi mujhe ve batAte to maiM aura adhika prasanna hotI, na batAne se to mere samarpaNa kA mUlya hI naSTa ho gayA 'mujhe isI bAta kA du:kha hai|" "devi ! samarpaNa kA mUlya kabhI bhI naSTa nahIM hotaa| Apake antara meM jo prema hai vaha Apake hI samarpaNa kA svarUpa hai| ciMtA aura vyathA se usa svarUpa ko kyoM vikRta kiyA jAe ?" Page #286 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 277 "mAdhu ! puruSa nArI ke samarpaNa kI bhASA ko nahIM smjhtaa| vaha usa samarpaNa ko aupacArika mAtra mAnatA hai / use kyA patA, nArI samarpaNa kI pratimUrti hotI hai| usake samarpaNa meM vinimaya nahIM hotaa| usameM mAyA nahIM hotii| usameM hotA hai svaccha hRdaya kA pratibimba / svayaM ke hRdaya se udbhUta hokara usameM vilIna ho jAtA hai, jahAM usake vilaya kA mAna hotA hai / parantu puruSa use nahIM pahacAnatA / vaha svayaM chalI hotA hai aura sarvatra chala hI dekhatA hai| vAha re puruSa... pAmara puruSa 'mAyAvI puruSa!" _ "devi ! yaha yathArtha hai / para kahIM isakA apavAda bhI hotA hai| yuvarAjazrI isake apavAda haiM / unhoMne samarpaNa ke mUlya ko AMkA hai aura Aja bhI ve isI samarpaNa kI smRti meM jI rahe haiN|" ___ AmrapAlI ne haMsate-haMsate kahA- "sakhi ! jisako samarpaNa ke avamUlyana se utpanna vyathA kA anubhava nahIM, usako kalpanA kahAM se Aye koI bAta nahIM, mere meM vyathA ko pI jAne kA sAhasa bhI hai|" "yaha sAhasa to rakhanA hI hogaa| agale saptAha se hI nRtya ko AraMbha karanA hogA / aneka AgaMtukoM se milanA-bhiTanA hogaa| gaNanAyaka kI prArthanA to Apane sunI hI hogI? "hAM, janapadakalyANI ko apanA kArya karanA hI hogaa| AmrapAlI mara jAegI, parantu janapadakalyANI jIvita hI rhegii|" AmrapAlI ne khaa| aura dUsare hI saptAha usake caraNa nRtyabhUmi para thirakane lge| __ loga to dekhakara avAka raha gae the| vahI yauvana, vahI chaTA aura vahI rUma ! vahI teja rekhA aura vahI mastI ! aneka logoM ko to yahI pratIta huA ki devI AmrapAlI mAtA banI hI nhiiN| yadi vaha mAtA banI hotI to zarIra kA yaha sauSThava kadApi nahIM rhtaa| bibisAra kA pratyuttara prApta hue ekAdha mahInA bIta gayA, kintu AmrapAlI ne punaH patra-lekhana kA sAhasa nahIM kiyaa| usake mana meM bAra-bAra icchA ubharatI, parantu nArI-sulabha abhimAna kI vijaya hotI aura usakI vaha bhAvanA daba jaatii| AmrapAlI ne mereya pInA prAraMmbha kiyA thaa| vaha kevala rAtri meM hI maireya pItI, kyoMki mereya ke naze meM priyatama ke viyoga tathA anya kAraNoM se utpanna vyathA vismRta ho jaatii| parantu maireya kA nazA vyathA ko bar3hAtA hai| jina sukhada smaraNoM se vaha dUra rahanA cAhatI thI, ve sAre smaraNa usa sukhada avasthA meM ubharate aura vaha Atmavibhora hokara nidrAdhIna bana jaatii| mAdhvikA ko yaha bhaya thA ki devI yuvarAjazrI ko bhUlakara kisI anya puruSa ko apanA yauvana samarpita na kara deM? yaha bhaya svAbhAvika bhI thaa| parantu Page #287 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 alabelI AmrapAlI AmrapAlI asAvadhAna nahIM thI / apane samarpaNa ko kahIM dAga lage, aisA vaha kabhI nahIM cAhatI thI / vaha samajhatI thI ki jo nArI bhoga kI jvAlAoM meM jhaMjhApAta karatI hai, vaha naSTa ho jAtI hai| nArI eka aisA phUla hai jise kumhalAte samaya nahIM lagatA / nArI kA gaurava usake satItva meM hI hai / yaha tathya devI AmrapAlI ke hRdaya kA gupta dhana thA / itanA hone para bhI usane jIvana meM bahuta parivartana kara diyA thaa| nRtya, raMga, Ananda, maireya, hAsya, parihAsa, mastI - ina sabhI udAtta tattvoM se vaha bharI-pUrI thI / parantu mAvikA ko yaha kalpanA bhI nahIM hotI thI ki nArI ke hRdaya meM sthita abhimAna isa prakAra jAgRta ho uThatA hai / mAtra eka saptAha kI vyathA bhogakara vaha AmrapAlI madabharI alabelI bana gaI thI / kI dRSTi paMgu aura smRti bahuta caMcala hotI hai| logoM ko yaha yAda bhI nahIM rahA ki magadha kA eka yuvarAja devI ke sAtha rahA thaa| vaha AmrapAlI ke rUpayauvana kA svAmI banakara vaizAlI kI pratiSThA ko kalaMkita kara gayA thA / dhanaMjaya bahuta pahale hI rAjagRhI pahuMca jAtA kintu jIvaka ko sAketa nagarI meM eka mahIne taka rukanA pdd'aa| varSAkAra bhI sAketa meM racapaca gayA / jIvaka ne aneka prayogoM ke pazcAt eka aMtardarzaka pASANa kI khoja kI thii| vaha Atreya kI kRpA se do antardarzaka pASANa prApta kara sakA thA / eka patthara vizAla thA aura dUsarA mAtra eka vitastI parimANa kA thA / bar3A pASANa usane takSazilA kI prayogazAlA meM rakhA thA aura choTA pASANa apane sAtha rakhA thA / ve saba sAketa kI eka pAMthazAlA meM Thahare the / pAMthazAlA ke rakSaka kI pacAsa varSa kI patnI ke garbhAzaya meM arbuda kI bhayaMkara pIr3A rahatI thii| rakSaka garIba thA, phira bhI patnI ko mauta se bacAne ke lie vaha bharasaka prayatna kara rahA thA / parantu vaha pIr3A zAMta nahIM ho rahI thI / vaha rakSaka apanI patnI kI asahya pIr3A ko na dekha sakane ke kAraNa vikSipta sA ho gayA thA / jIvana sAthI isa prakAra bichur3a jAe to phira jIvita kaise rahA jA sakatA hai ? yaha prazna usake hRdaya ko matha rahA thA / jisa rAtri meM pAMthazAlA ke eka kakSa meM jIvaka aura varSAkAra ArAma kI nIMda so rahe the, usI rAtri meM usa rakSaka kI patnI kI vedanAbharI cIkheM sAre vAtAvaraNa ko prakaMpita karane lagI thIM / kumAra jIvaka ina cIkhoM se jAga uThA aura usane dUsare kakSa meM so rahe dhanaMjaya ko jagAkara pUchA ki ye cIkheM kahAM se A rahI haiM, isakI khoja kI jaae| donoM nIce gae aura rakSaka kI koTharI meM pahuMce / rakSaka kI praur3ha patnI kI cIkhoM se jIvaka ko roga kI kalpanA ho gii| usane Page #288 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 276 usakA nAr3I parIkSaNa kiyA / usakI kalpanA sahI niklii| usane tatkAla usa strI ko nidrA lAne vAlI eka pur3iyA de dI / dUsare dina prAtaH jIvaka apane antardarzaka pASANa ke dvArA rugNa strI ke arbuda kI paristhiti dekhI aura rakSaka se kahA- "bhAI ! terI patnI baca jAegI paraMtu isakI upacAra vidhi atyanta kaThina hai| isa nagarI meM koI zalya cikitsaka ho to bulA lA, maiM usako saba kucha samajhA dUMgA / " rakSaka ro pdd'aa| nagarI meM aisA koI cikitsaka nahIM hai, yaha kahate hue vaha bolA -- "bhagavan ! prabhu ne Apako merI patnI ke kalyANa ke lie bhejA hai / Apa hI kucha upAya kreN| maiM to atyanta nirdhana huuN|" vaidya ke rakta meM karuNA, dayA aura mamatA sahajarUpa se hotI hI hai / jisa vaidya meM inakA abhAva hotA hai, vaha vaidya kisI kA kalyANa nahIM kara sakatA / jIvaka ke hRdaya kI karuNA jAga uThI aura vaha vahIM ruka gyaa| agnikarma ke prayogoM se rugNA ke arbuda ko miTAne meM eka mAsa lagA / isalie sabhI ko sAketa meM eka mAsa rahanA par3A / rugNA baca gaI / arbuda naSTa huA aura garIba kA sathavAr3A AdhI yAtrA meM TUTa jAne se baca gayA / dhanaMjaya donoM ratnoM ko lekara phAlguna ke prathama saptAha meM rAjagRhI pahuMcA / parantu rAjagRhI meM to gaharI udAsI chA rahI thii| magadhezvara prasenajita pandraha dinoM se zayyAdhIna bana gae the / rAjavaidya tathA anyAnya vaidya roga kA nivAraNa nahIM kara pA rahe the / rAnI trailokyasundarI bhI ghabarA gaI thii| saMtAna prApti kI usakI tIvra lAlasA adhUrI hI raha gaI thI / usakI priya sakhI zyAmAMgI kI salAha bhI kriyAnvita nahIM ho sakI thii| usane kRtrima rUpa se sagarbhA banane kI salAha dI thI aura aMtima upAya ke rUpa meM isa para amala karane kA nizciya bhI kiyA thA / parantu mahArAjA bImAra ho gaye / trailokyasundarI ke lie aba eka hI upAya zeSa rahA thaa| kisI bhI prayatna se mahArAja bImArI se mukta hoM aura yena-kena-prakAreNa eka hI bAra usake sAtha sahavAsa kareM aura phira sagarbhA hone kI bAta pracArita kara dI jAe / isalie rAnI trailokya sundarI mahArAja ko rogamukta karane ke lie AkAzapAtAla ko eka kara rahI thI aura usI samaya jIvaka vahAM A pahuMcA / mahAmaMtrI ne donoM ratnoM ke svAgata kI bahuta taiyAriyAM kI thiiN| parantu jIvaka ko jJAta hote hI vaha svAgata ke kAryakrama se khisaka kara apane pitA se milane nikala par3A / Page #289 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 280 alabelI AmrapAlI eka dAsI dvArA utpanna apane putra ko Ate dekha magadhezvara kI AMkhoM meM AzA kI kiraNa ubhara AI / jIvaka magadhezvara ke caraNoM meM nata ho gayA''magadhezvara ne usake sira para hAtha rakhakara AzIrvAda diyA aura kuzalakSema puuchaa| phira jIvaka ne pitAzrI ke zarIra kA parIkSaNa kiyaa| roga kA nirNaya usane mana meM kara liyA thA, aura vaha vicAramagna hokara sthira-dRSTi se pitAzrI kI kAyA ko dekhane lgaa| pAsa meM baiThI rAnI trailokyasundarI ne kahA-"beTA ! magadhezvara terI hI pratIkSA kara rahe the| tujhe kyA lagatA hai ?" jIvaka mAtA ko namaskAra karanA bhUla gayA thaa| vaha tatkAla khar3A hokara vinayabhare svaroM meM bolA- "mahAdevi ! kSamA kreN| Apa yahAM haiM, yaha mere khyAla meM nahIM rahA / merA praNAma svIkAra ho|" __rAnI ne jIvaka ke mastaka para hAtha rakhakara pUchA- "jIvaka ! mahArAja ko...|" bIca meM hI jIvaka bolA-"mahAdevi ! Apa nizcinta rheN| bhaya kA koI kAraNa nahIM hai / vRddha avasthA meM roga tIvra hotA hai / ekAdha mahIne meM magadhezvara ThIka ho jaaeNge|" aise AzvAsana se rAnI bahuta prasanna huii| jIvaka ko eka vizeSa khaMDa meM ThaharAyA thaa| vaha snAna Adi se nivRtta hokara bhojana karane baiThA / usake mana se magadhezvara kI bImArI kA vicAra nikala nahIM rahA thaa| bhojana se nivRtta hokara vaha vizrAma karane baitthaa| itane meM hI eka dAsa ne Akara kahA-"kumAra zrI ! mahAmaMtrI Ae haiN|" "kahAM haiM ?" "nIce ke kakSa meN|" "cala, maiM vahIM A rahA huuN|" kahakara jIvaka nIce ke khaNDa meM gyaa| jIvaka ko dekhakara mahAmaMtrI khar3e ho gae / jIvaka ne unake caraNoM meM praNAma kiyaa| kuzala icchA ke bAda mahAmaMtrI ne pUchA-"kumAra ! magadhezvara kI kaisI hAlata hai ?" "merA abhiprAya bahuta du:khada hai|" jIvaka ne khaa| ''matalaba !" "magadhezvara kI yaha aMtima bImArI hai| yaha unakI aMtima zayyA hai|" "kumAra ! Apa yaha kyA kahate haiM ? rAjavaidya to kahate the ki magadhezvara ekAdha mahIne meM svastha ho jaaeNge|" Page #290 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 201 " rAjavaidya ne magadhezvara kA parIkSaNa kiyA hai, vRddha puruSa kA nhiiN| maiMne apane pitA yA magadhezvara kA parIkSaNa nahIM kiyA hai, eka vRddha puruSa kA parIkSaNa kiyA hai / " jIvaka ne kahA / " roga kyA hai ?" "bur3hApe kA svabhAva aura jIvanIzakti kA abhAva / aura koI roga nahIM hai / roga avazya dUra ho sakatA hai, parantu kAmAbhimukha manuSya jaba jarA se AkrAnta hotA hai taba roga svAbhAvika bana jAtA hai / usakA pratikAra nahIM ho sakatA / " mahAmaMtrI ne do kSaNa mauna rahakara kahA - " maiMne sunA hai ki Apa kAyAkalpa ke vijJAna meM niSNAta bane haiM / " " kAyAkalpa kA prayoga vahIM saphala hotA hai jahAM brahmacarya aura sadAcAra kA jIvana hotA hai / magadhezvara meM isakA abhAva hai / parantu / " "kyA ?" "ina para koI auSadhi asara nahIM karegI / " " kumAra ! cAra-chaha mahInoM taka koI bAdhA na Ae aisaa..|" bIca meM hI kumAra ne kahA - " kala se maiM ina para eka prayoga karUMgA / usase eka varSa taka zayyA meM svastha raha sakeMge / " "itanA ho jAe to bhI acchaa| mujhe Aja hI zreNika ko bulAne dhanaMjaya ko bhejanA par3egA / " kahakara maMtrIzvara vicAra meM magna ho gae / 58. rAjagRhI kA nimantraNa kumAra jIvaka kI bAta sunakara mahAmaMtrI ne zreNika ko bulA lene kA mana-hI-mana nirNaya kara DAlA aura ve isa viSaya kI carcA karane tatkAla magadhezvara ke pAsa gae / magadhezvara ke pAsa rAnI trailokyasundarI AThoM prahara baiThI hI rahatI thI / parantu mahAmaMtrI kI prArthanA para use khaMDa se bAhara jAnA pdd'aa| khaMDa ke bAhara jAne ke pazcAt rAnI ke mana meM saMzaya to jAgA ki mahAmaMtrI mere se gupta aisI kyA bAta karanA cAhate haiM ? rAnI ke mana meM eka zraddhA to thI ki magadhezvara se sArI bAta jAnI jA skegii| mahAmaMtrI ne zAnta bhAva se magadhezvara se kahA - "kRpAvatAra ! aba yuvarAja zreNika ko bulA lenA hI ucita lagatA hai / ApakA roga kaba kyA pariNAma lAye, kucha kahA nahIM jA sakatA / jIvaka samartha vaidya haiM, para ve bhI avasthA ke prabhAva ko dUra kara pAeMge yA nahIM, yaha saMzaya hai / Apa AjJA kareM to maiM yuvarAja ko bulA " "mujhe bhI yaha vicAra bAra-bAra AtA rahA hai| zreNika ko zIghra bulA lo / Page #291 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 alabelI AmrapAlI aura patra mere nAma se hI likhanA / vaha zIghra A jAegA / usake pAsa rahane se mujhe adhika dharya rahegA / " mahAmaMtrI ne mahArAjA kA mana jAna liyA aura ve tatkAla vahAM se cala par3e / dUsare dina mahAmaMtrI ne dhanaMjaya ko ujjayinI kI ora ravAnA kara diyA / usake sAtha do ratha, dasa-bAraha rakSaka, dAsa-dAsI the / ujjayinI meM rahate-rahate biMbisAra apane pUrva jIvana ko prAyaH bhUla cukA thaa| naMdA kA prema hI jIvana kA sarvasva hai, aisA mAnakara vaha cala rahA thA / naMdA bibisAra ko bahuta prema karatI aura kSaNa bhara ke lie bhI alaga karanA nahIM cAhatI thii| do mahInoM se vaha garbhavatI bhI ho gaI thI / sagarbhAvasthA ke prAthamika lakSaNa spaSTa dikhAI dene lage the| roja prAtaH kAla use eka bAra vamana hotA. sira bhI bhArI rahatA / mAtA-pitA ko jaba yaha jJAta huA ki naMdA sagarbhA hai to unheM bahuta prasannatA huI aura nagarI ke uttama vaidya se vicAra-vimarza bhI kiyA / naMdA kA citta bhI mAtRtva kI AzA se pulakita bana gayA bibisAra bhI harSita huA / manuSya kA mana caMcala hai yA svArthI, yaha samajhanA kaThina hotA hai / ujjayinI meM Ane ke bAda fafbisAra ke mana meM eka AzA ubharI thI kucha puruSArtha kara ArAma se rahane yogya eka sthAna prApta karanA aura AmrapAlI ko bulAkara usake sAtha jIvana kI mAdhurI kA rasAsvAdana karanA / sthAna prApta hone se pUrva hI vibisAra kA mana aura hRdaya donoM paravaza ho ge| naMdA kI mUrti ne AzA ko khaMDa-khaMDa kara DAlA aura naMdA ke sAtha vivAha kara lene para biMbisAra ko magadha ke siMhAsana kI bhI smRti nahIM rahI / vRddha pitA kyA karate hoMge ? dhanaMjaya lauTa kara kyoM nahIM AyA ? Adi-Adi prazna bhUtakAla kI paratoM ke nIce daba gae the / jIvana kI pRSThabhUmi para aMkita hone vAlI pahalI prIta kabhI miTatI nahIM / kabhI vaha dabatI hai aura kabhI vaha hRdaya ko mathakara ubhara AtI hai / bisAra ke hRdaya para aMkita hone vAlI pahalI prIta miTI nahIM thI / miTa bhI nahIM sakatI / phira bhI Aja vaha AmrapAlI ke sAtha bitAe AnandamayI dinoM ko vismRta kara gayA thA / use yaha bhI yAda nahIM rahA ki usa rAtri meM AkAza meghAcchanna thA / AmrapAlI aura vaha donoM saptabhUmi prAsAda kI gavAkSa meM baiThe the / aMdherI rAta thI / bibisAra vINA bajA rahA thA / AmrapAlI pulakita nayanoM se svAmI ko nihAra rahI thI / vINA kI taraMgeM ullAsa bikhera rahI thIM / Page #292 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 203 mAvikA dUra baiThI thii| gIta pUrA huaa| vINA para krIr3A karane vAlI biMbisAra kI aMguliyoM ne virAma liyA aura pati meM tanmaya banI huI AmrapAlI svAmI se lipaTa gaI thii| mAvikA ne muMha mor3a liyA thA / AmrapAlI ne prazna kiyA thA-"priya ! merI AzAoM ke Apa hI Azraya haiN| kabhI-kabhI mana meM vicAra AtA hai ki yadi kabhI Azraya dUra ho jAegA to merA kyA hogA ?" __ bibisAra ne mAdhvikA baiThI hai, aisA saMketa karate hue kahA thA-"pAlI ! kSatriya kA putra hUM / kucha puruSArtha karane ke lie jAnA par3e to viyukta bhI honA pdd'egaa| parantu tumhArI ye madhura smRtiyAM mere smRti-paTala se kabhI vicalita nahIM hoMgI / tumhArA Azraya sadA tumhArA hI rhegaa| jo yaha bandhana janma-janmAntara kA hai to agale janma meM bhI hama vilaga nahIM hoNge|" isa kathana para abhI kAla ke vizeSa bAdala nahIM chAe the / kevala eka cAturmAsa hI bItA thA aura bibisAra saba kucha bhUlakara naMdA ko sarvasva de baiThA thaa| bahuta bAra smRtiyAM daba jAtI haiM to bahuta bAra mana palaTa jAtA hai / vigata ekAdha mahIne se bibisAra avaziSTa tejaMturI se svarNa ke nirmANa meM laga gayA thaa| dhanadatta seTha nahIM cAhate the, parantu biMbisAra kA Agraha thA ki svarNa hogA to kAma hI aaegaa| caitra zuklA trayodazI / dhanaMjaya ujjayinI A pahuMcA aura usI pAMthazAlA meM gayA jahAM usane yuvarAjazrI ko chor3A thaa| pUchatAcha karane para use jJAta huA ki jayakIrti ko yahAM se gae bahuta samaya bIta gayA hai aura dAmodara dhanadatta seTha ke yahAM naukarI karatA hai / jayakIrti ke viSaya meM vaha adhika jAnatA hai| dhanadatta seTha kI dukAna bahuta prasiddha ho cukI thI aura svarNa ke saude ke pazcAt seTha kA ThATa-bATa pUrvavat ho gayA thA / dhanaMjaya saralatA se vahAM pahuMca gayA aura gaddI para baiThe vRddha seTha ko namaskAra kara bolA-"dhanadatta seTha kI dukaan|" "merA nAma hai dhanadatta 'Ao 'kyA kAma hai ?" "Apake yahAM dAmodara nAma kA eka vyakti rahatA hai ?" "hAM, dAmU se hI kAma hai|" "hAM, Apa kRpA kara use|" tatkAla seTha ne dUsare sevaka se kahA- "jA, dAmU ko bulA laa|" biMbisAra aura dAmodara-donoM bhavana ke antaragRha meM svarNa kA nirmANa kara rahe the| ardhaghaTikA ke bAda dAmodara aayaa| dhanaMjaya ne usako tatkAla pahacAna liyaa| dAmodara nikaTa aayaa| dhanaMjaya ne pUchA- "mujhe pahacAnA nahIM ?" Page #293 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 alabelI AmrapAlI "are, Apako kahIM dekhA to hai, para pUrA pahacAna nahIM skaa|" "bhole bhAI ! jayakIti seTha ke sAtha maiMne hI tujhe rakhA thaa|" "oha ! kSamA kreN| Apa kaba Ae ?" "Aja hii| jayakIrti seTha kahAM haiM?" "yahIM haiM, aura isa dhanadatta seTha ke dAmAda haiN|" "dAmAda ?" dhanaMjaya ke Azcarya kA pAra nahIM rhaa| "hAM, abhI Azvina mAsa meM seTha kI ekAkI putrI ke sAtha vivAha huA hai| kyA Apa kucha nahIM jAnate ?" "mujhe kaise patA cale ? maiM to bahuta dUra pravAsa para nikala gayA thaa| aba ve kahAM haiM ?" "yahIM haiM / mere sAtha caleM, abhI milA detA huuN|" dhanaMjaya dAmodara ke sAtha calA gyaa| eka bar3e kamare meM svarNa nirmANa kI kriyA cala rahI thii| jayakIti khar3e-khar3e dhyAna rakha rahe the / itane meM dAmodara bhItara Akara bolA--"zrIman ! pATaliputra se Apake mitra dhanaMjaya Ae haiM ?" "dhanaMjaya ? kahAM hai ?" "bAhara khar3e haiN|" "acchA, tU yahIM raha / maiM lauTa AtA huuN|" kahakara biMbisAra apane priya mitra se milane tatkAla bAhara aayaa| ___ biMbisAra ko dekhate hI dhanaMjaya nikaTa AyA aura yuvarAja ke caraNoM meM nata ho gayA / biMbisAra ne dhanaMjaya ko khar3A karate hue kahA- "are mitra ! yaha kyA? tuma to do mahIne ke bhItara-bhItara Ane vAle the| itanA vilamba...?" "mujhe Arya varSAkAra aura kumAra jIvaka ko lAne takSazilA jAnA par3A thaa|" "oha ! donoM kuzala to haiM na ?" "hAM, mahArAja ! parantu eka vipatti khar3I ho gaI hai, isalie maiM .." "vipatti ?" "hAM, parantu yaha bAta hama ekAnta meM kreNge| magadhezvara kA patra bhI hai aura mujhe bhI kucha kahanA hai| Apa kaheM to pAMthazAlA meM ..?" dhanaMjaya ne khaa| "cala, maiM abhI pahuMcatA hUM, pAMthazAlA meM pitAjI kA sandeza...?" "pAMthazAlA meM hI hai / maiM to kevala Apako DhUMr3hane yahAM A gayA thaa|" biMbisAra ne pAMthazAlA meM jAne ke lie ratha taiyAra krvaayaa| dhanaMjaya aura bibisAra-donoM ratha meM baiThakara pAMthazAlA meM aae| donoM eka khaMDa meM gae / dhanaMjaya ne mahAmaMtrI kA sIlabaMda patra bibisAra ko dete hue kahA-''mahArAja ! magadhezvara bahuta bImAra haiN| mahAmaMtrI ne mujhe eka gupta bAta kahane ke lie kahA Page #294 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 285 " bola / " "pahale Apa patra par3ha leM / " dhanaMjaya ne kahA / biMbisAra ne svarNa kI nalikA kI sIla tor3a kara patra nikAlA aura pUrNa svastha citta se use pddh'aa| par3hate-par3hate bibisAra ke cehare para bhAvoM kA utAracar3hAva spaSTa dikhAI de rahA thA / dhanaMjaya yaha saba dekha rahA thA / patra mahAmaMtrI ne magadhezvara kI ora se likhA thA / usameM magadhezvara kI bImArI kA vivaraNa thA aura sAtha hI sAtha tvarA se rAjagRhI Ane kI bAta thI / mahAmaMtrI ne yaha bhI likhA thA ki magadhezvara kI bImArI kaba kaisA rUpa dhAraNa kara le, kucha nahIM kahA jA sktaa| sAtha hI sAtha yaha bhI likhA - " Apake dezaniSkAsana kI pRSThabhUmi meM magadhezvara kA kyA Azaya thA, yaha dhanaMjaya se Apa jAna leM / patra ke prApta hote hI, eka dina kA bhI vilamba kie binA Apa rAjagRhI A jaaeN| magadha rAjya kI bAgaDora Apa saMbhAleM, aisI magadhezvara kI icchA hai / " bibisAra ne patra ko do-cAra bAra par3hA aura vicAramagna ho gayA / dhanaMjaya bolA- "mahArAja ! Apake deza- niSkAsana ke pIche ApakI rakSA kA hetu hI mukhya thA aura yaha bAta Aja taka Apase ajJAta rakhI gaI thI / " "rakSA kA hetu ?" "hAM, mahArAja! Apako to yAda hI hogA ki jaba vINA vAdana kA abhyAsa pUrA kara lauTe the taba ApakA mahala acAnaka jala uThA thA ?" "hAM, isIlie to mujhe magadha kA tyAga karanA par3A / " " mahala jalAne ke pIche rAnI trailokyasundarI kA SaDyaMtra thaa| ve apane ekAkI putra ko magadhezvara banAnA cAhatI thIM / parantu vaha abhI alpa vayaska thA, isalie rAnI anyAnya sabhI hakadAroM kA saphAyA karAne lgiiN| Apako bhI isI prakAra naSTa karane vAlI thIM / parantu Apake prati magadhezvara kI aTUTa mamatA thii| ve Apako hI apanA uttarAdhikAra denA cAhate the / ve mahArAnI ke SaDyaMtra se Apako bacAne ke lie Apako isa bahAne nirvAsita kiyA / aisA karane se hI Apa mahAdevI ke SaDyaMtra ke zikAra nahIM hue| ApakI surakSA ke lie magadhezvara ne mujhako Apake sAtha bhejA thaa|" biMbisAra avAk banakara dhanaMjaya kI ora dekha rahA thA / usake mana meM aneka prazna ubhara rahe the / parantu dhanaMjaya ne vahAM kI sArI bAteM batAyIM / usane durdama kI mRtyu kathA atha se iti taka sunAI aura batAyA ki mahAmaMtrI ne mahAdevI kI AzA ko kaise tor3a DAlA tathA vaizAlI meM jo mauteM huI thIM, vaha sArA pariNAma bhI mahAmaMtrI ke tantra kA hI thA, Adi vRttAnta sunAyA / "dhanaMjaya ! deza - niSkAsana kA kAraNa kyA tujhe pahale se hI jJAta thA ?" Page #295 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 286 malabelI AmrapAlI "hAM, mahArAja !" "phira bhI tUne mujhe isakA saMketa nahIM diyA, kyoM ?" "mahArAja ! magadha ke kalyANa ke lie hI mujhe yaha saba gupta rakhanA pdd'aa| maiM jAnatA hUM ki samaya ke paripAka ke pahale kahA huA rahasya anartha ghaTita kara sakatA hai| mukhya jo hetu thA vaha kevala magadhezvara, mahAmaMtrI aura maiM--ye tIna vyakti hI jAnate the|" bibisAra ne khar3e hokara dhanaMjaya ke kaMdhoM para hAtha rakhakara kahA-"dhanaMjaya ! terI yaha vaphAdArI mujhe sadA yAda rhegii| parantu ?" "kyA mahArAja ?" "yahAM se prasthAna karanA bahuta kaThina hai| dhanadatta seTha sambhava hai AjJA de deM, parantu..." bIca meM hI dhanaMjaya bola uThA-"svAmI ! mArga meM Apane mujhe kahA thA ki devI naMdA apUrva buddhimatI hai, aura vaha avazya prasthAna ke lie sahamati de degii| parantu yadi ve premavaza AjJA na deM to bhI Apako apanA karttavya nahIM bhUlanA caahie| vahAM rAnI trailokyasundarI eka dUsarA paDyaMtra bhI kara rahI haiN|" ___maiM samajhA nhiiN|" ___ "mahArAnI garbhavatI hone ke lie auSadhopacAra kara rahI haiN| vaha apane ko garbhavatI ghoSita kareM, usase pUrva hI magadhezvara zayyA-paravaza ho gae aura rAnI kI AzA vaisI kI vaisI raha gii|" "acchA", kahakara bibisAra ne patra punaH svarNa nalikA meM rakhA aura kahA, "dhanaMjaya ! tU yahIM raha / hama kala yA parasoM yahAM se prasthAna kara sakeMge / mujhe seThajI ko samajhAnA pdd'egaa| naMdA to avazya hI samajha jaaegii|" bibisAra kucha dera vahAM rukakara ratha meM baiTha bhavana kI ora calA gyaa| usake prANoM meM pitA ke prati bhakti thI' 'aisI avasthA meM pitA kI sevA karanA parama kartavya hai, aisA vaha mAnatA thaa| 56. prema aura kartavya bhavana meM Ane ke bAda bibisAra patnI se milane na jAkara sIdhA dukAna para gayA aura dhanadatta seTha se bolA- "seThajI Apase kucha kAma hai|" dhanadatta seTha ko Azcarya huaa| itane dinoM meM biMbisAra ne kabhI bhI isa prakAra gambhIra banakara bAta nahIM kI thii| seTha ne pUchA-"kyA svarNa-nirmANa meM koI kaThinAI AyI hai ?" "nahIM / parantu Aja rAjagRhI se mere nAma para eka vizeSa sandeza AyA hai| mere pitAzrI bahuta bImAra haiM aura mujhe tatkAla jAnA par3e, aisA pratIta hotA hai| Page #296 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 287 Apa yaha par3heM, kahakara biMbisAra ne nalikA se patra nikAla kara seTha ko diyaa| seTha ne magadha ke mahAmaMtrI kA patra par3hA / unheM bhI aisA hI lagA ki biMbisAra ko jAnA hI caahie|" __unhoMne kahA- "ThIka hai| aise prasaMga para jAnA kartavya hai| vipatti kAla meM yadi santAna mAtA-pitA kA sahayogI na bane to vaha napuMsakatA hai| parantu Apa punaH kaba lauTeMge?" "yaha to vahAM kI paristhiti para nirbhara karatA hai / pitAjI kA jaba svAsthya sudharane lagegA taba zIghra hI lauTa aauuNgaa|" biMbisAra ne khaa| "ThIka hai / parantu naMdA ko Apake sAtha bhejanA thor3A / " "maiM svayaM samajhatA huuN| isa avasthA meM usakA lambe pravAsa para jAnA ucita nahIM hai / isalie ApakA kathana sahI hai / ApakI putrI yahIM rahe, yahI ucita hai|' biMbisAra ne khaa| "jAne kA kaba nizcaya kiyA hai ?" dhanadatta seTha ne pchaa| 'Apa AjJA deM to kala hI calA jaauuN|" do kSaNa socakara dhanadatta seTha ne kahA-'"kala kA dina zubha nahIM hai, parasoM Apa prasthAna kara sakate haiN|" "acchA / " "kala pravAsa kI vyavasthA bhI ho jaaegii|" "aura koI vyavasthA apekSita nahIM hai| rAjagRhI se do ratha Ae hI haiN| aura mujhe yahAM lauTakara AnA hI hai| kevala pAtheya apekSita hogA, aura kucha nhiiN|" biMbisAra bolaa| seTha dukAna kI ora cale ge| biMbisAra ne svarNa-nirmANa kI prakriyA banda kara dI aura avaziSTa tejaMturI ko sAvadhAnIpUrvaka eka ora rakhavA diyaa| tatpazcAt bhojana Adi se nivRta hokara biMbisAra apane khaMDa meM ge| naMdA ko svAmI ke prasthAna kI jAnakArI nahIM thii| naMdA kI mAtA ko bhI isakA AbhAsa nahIM milA thaa| vaha sadA vrata, niyama, sAmayika, pratikramaNa tathA upAsanA meM hI vyasta rahatI thI / usake mana meM eka hI cintA vyApta thI 'ekAkI putra paradesa gayA thaa| usakI patnI bhI sAtha hI thii| donoM kA kyA huA, koI samAcAra nahIM aayaa| paradesa meM ve koI vipatti meM phaMsa gae yA sAmudrika tUphAna meM phaMsa gae yA vyApAra meM ulajha gae? koI samAcAra na Ane ke kAraNa mAtA ke hRdaya kI vyathA rAkha se dabI agni kI bhAMti thii| naMdA bhI bhojana kara apane zayana-kakSa meM gii| Page #297 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 288 alabelI AmrapAlI __ usa kakSa meM biMbisAra ko vicAramagna baiThe dekha vaha cauNkii| kisI bhI dina svAmI isa khaMDa meM nahIM Ate aura yadi Ate haiM to itane gambhIra nahIM hote| vaha svAmI ke samakSa jAkara khar3I ho gaI aura mRdu-maMjula svara meM bolI-"kyoM, kyA asvasthatA hai ?" "nahIM priye ! maiM terA hI intajAra kara rahA thaa|" "kyA AjJA hai ?" "pahale isa patra ko par3ha le|" kahakara biMbisAra ne naMdA ke hAtha meM mahAmaMtrI kA patra rkhaa| naMdA ne pUrA patra par3ha liyaa| patra par3hakara vaha kSaNa bhara ke lie anyamanaska ho gaI / bibisAra ne sadA prasanna naMdA ke cehare para cintA kI rekhAoM ko ubharate dekhaa| naMdA ne pUchA- "Apane kyA nirNaya liyA hai ?" "terA vicAra jAne binA maiM kyA nirNaya lUM?" "aise to yaha kartavya kI pukAra hai / prazna yaha hai ki Apako deshnisskaasn|" "hAM, isakA prayojana zubha thaa|" kahakara dhanaMjaya ne jo bAta batAyI, thI vaha bAta sArI kI sArI naMdA ko kaha sunaaii| ___ naMdA bolI- "aise premA pitA kI sevA karane Apako jAnA hI caahie| cAhe pitA premAI ho yA na ho, santAna kA kartavya hai ki vaha pitA kI sevA avazya kre| prntu|" "parantu kyA?" naMdA kucha nahIM bolii| usake mana meM pati-viyoga kI vyathA ubhara aaii| parantu kartavya-mArga meM avarodha bananA bhI vaha nahIM cAhatI thii| bibisAra ne vicAramagna priyatamA kA eka hAtha pakar3akara kahA- "priye merI bhAvanA thI ki maiM tujhe bhI sAtha le jaauuN| kintu terI jo paristhiti hai usake samakSa mujhe apanI urmiyoM ko dabAnA par3a rahA hai| pitAjI bhI nahIM cAhate ki isa paristhiti meM tU itanA lambA pravAsa kre|" "kyA Apane pitAjI se bAta kI thI?" "hAM, unhoMne mujhe jAne kI anumati de dI hai / unake kathana ke anusAra maiM parasoM prasthAna karUMgA, aisA vicAra hai|" / __ naMdA ke tejasvI nayana svAmI meM sthira ho ge| do kSaNa sthira dRSTi se dekhane ke pazcAt usane pUchA- "Apa kaba taka lauTa AeMge ?" "priye ! isakA koI anumAna nahIM batAyA jA sktaa| pitAzrI vayovRddha haiN| 'kaba unake kAla kI Thokara laga jAe, kahA nahIM jA sakatA / maiM to cAhatA Page #298 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 289 haM ki ve zatAyu hoM, kintu bImArI kA kyA pariNAma Ae aura mujhe kitane samaya taka rukanA par3e, isakI kalpanA nahIM kI jA sktii| pitAjI yadi auSadhi-prayoga se svastha ho jAeMge to tatkAla lauTa AUMgA aur|" "kyA ?" "yadi ve svargagAmI ho gae to nahIM kaha sakatA, maiM kava lauTaMgA?' "Apake anya bhAI ?" "aneka haiN| mere se bar3e bhI haiM / kintu pitAjI ko kisI para vizvAsa nahIM hai| pitAjI kI icchA ko maiM jAnatA hUM / ve mujhe hI magadha kA siMhAsana sauMpanA cAhate haiN| yadi aisA kucha huA to tujhe magadha kI sAmrAjJI ke rUpa meM AnA par3egA... "svaamii|" "maiM satya kahatA huuN| yadi tU putra kA prasava karegI to vaha magadha kA prathama yuvarAja hogaa|" "priyatama ! sAmrAjJI ke rUpa meM Ane se to ApakI dAsI banakara AnA zreyaskara hogaa| parantu jaisA Apa kaha rahe haiM yadi vaisA hogA to Apa lauTakara kaise A pAeMge?" "hAM, priye ! yadi aisA hogA to maiM tujhe magadha kI mahAdevI ke upayukta gaurava se bulA luuNgaa|" "yadi Apa bhUla jAeMge to?" "kyA merA hRdaya tere se ajJAta rahA hai ?" "svAmin ! saMsAra ke nara-nArI eka-dUsare ke hRdaya ko par3ha nahIM skte| par3hanA azakya hai|" "zraddhA, vizvAsa, vacana ''inakA...?" "maiM Apa para AkSepa nahIM karatI 'kara bhI nahIM sakatI, kyoMki Apa mere sarvasva haiM / apane sarvasva para azraddhA yA avizvAsa kaise ho? maiMne to eka sahaja bAta kahI hai| hRdaya para kevala AtmA kA Adhipatya nahIM hotaa|" biMbisAra ne haMsate-haMsate pUchA-"to?" "mana kA bhI Adhipatya hotA hai / hRdaya ke Asana para jaba mana baiThatA hai taba jIvana ke nizcita bane hue satya bikhara jAte haiN|" _ "priye ! terI bAta sahI hai| parantu mere hRdaya para na AtmA kA Adhipatya hai aura na mana kaa| vahAM to kevala terA hI Adhipatya hai / tU hI mere mana kI, jIvana kI aura kAmanAoM kI svAminI hai| isase aura adhika ...?" naMdA bolI- "mujhe vizvAsa hai / maiMne to mana kI caMcalatAvaza yaha bAta kaha dii| Apako kartavya mArga se rokanA maiM nahIM caahtii|" "tere mana kI pavitratA aura udAratA ko kyA maiM nahIM jAnatA?" Page #299 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI isa prakAra patnI se anumati prApta kara biMbisAra ne dAmodara ko dhanaMjaya ke pAsa bhejA / 20 dUsarA dina bhI bIta gayA / tIsare dina prAtaH kAla prasthAna karanA thA / dhanadatta seTha ne vividha prakAra kI sAmagrI taiyAra karavAI thI, kintu biMvisAra ne pAtheya ke rUpa meM thor3e padArtha hI sAtha lene kI icchA vyakta kI / vidAI kI velA meM biMbisAra ne apanI smRti rUpa meM patnI ko rAjamudrikA arpita karate hue kahA -- "priye ! merA yaha smaraNa sAvadhAnI se rakhanA / java pitAjI kucha svastha hoMge taba maiM zIghra hI lauTa AUMgA nahIM to ?" bIca meM hI naMdA bolI- "Apa nizcinta raheM / patnI ke lie pitAjI kI sevA meM tanika bhI kamI na Ane paae| ApakA yaha smRti cihna maiM sAvadhAnI se rakhUMgI kintu sahI smRti to mere udara meM poSita ho rahI hai / " ": bisAra ne uttara meM priyA ke donoM hAtha pakar3e aura eka madhura cumbana le vahAM se prasthAna kara diyA / fafasAra ke jAne ke pazcAt naMdA ke nayana sajala ho ge| dhanadatta seTha aura unakI patnI biMbisAra ke sAtha nagarI kI sImA taka gae aura vahAM ke samAcAra bhejate rahane kI prArthanA kI / .. sarala hRdaya vAle dhanadatta seTha aura naMdA kI mAtA ke caraNoM meM namana kara, AzIrvAda prApta kara sajala nayanoM se biMbisAra ne vidA lii| ffsAra ko pahuMcAne ke lie dAmodara tathA dukAna ke anyAnya vyakti bhI gAMva ke bAhara taka Ae the| kala hI biMbisAra ne dAmodara tathA anya aneka vyaktiyoM ko puraskAra ke rUpa meM svarNa mudrAeM dI thiiN| choTe seTha kI udAratA para sabako garva ho rahA thA / unake prasthAna para sabako duHkha honA svAbhAvika thA / jaba bibisAra kA rathe dRSTi se ojhala ho gayA taba sabhI sajala nayanoM se apane-apane sthAna para A ge| fafasAra aura dhanaMjaya eka ratha meM baiThe the / saMrakSaka sipAhI tathA dAsa apane-apane azvoM para ArUr3ha the aura dUsare ratha meM dAsiyAM tathA anyAnya sAmAna bharA thA / biMbisAra ujjayinI nagarI kI ora sthira dRSTi se dekha rahA thaa| kSaNakSaNa meM ujjayinI kI dUrI bar3hatI jA rahI thI aura nNdaa| "oha ! abhI vaha kitanI vyathita hogI ? usake citta ko kauna prasanna karegA aura usake AMsU N / " ye sAre vicAra biMvisAra ke hRdaya ko vyathita kara rahe the / aura dhanaMjaya ne pUchA - "mahArAja ! kyA hama vaizAlI hokara caleM / " Page #300 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 261 "dhanaMjaya ! vaizAlI kA mArga lambA hai| cAra dina adhika lageMge aura AmrapAlI se milane ke pazcAt vahAM kitanA rukanA par3e, yaha kahA nahIM jA sktaa| karttavya ko prathama sthAna denA apanA kAma hai|" "to..." "hama eka sainika ko vaizAlI bhejeMge. 'maiM eka patra bhI likhUgA aura usameM rAjagRhI ke samAcAra jJAta karA duuNgaa|" dhanaMjaya tatkAla bola uThA-"yaha vicAra ucita hai / devI apanA pratyuttara rAjagRhI bheja skeNgii|" ___ lagabhaga bIsa kosa calane para ve eka madhyama grAma kI pAMthazAlA meM rAta bitAne tthhre| vahAM se pAMca kosa kI dUrI para hI vaizAlI kI ora jAne vAlA eka mArga thA aura dusarA mArga bahuta dUrI para thaa| yaha mArga nirApada nahIM thA aura pahalA mArga rAjamArga hone ke kAraNa nirApada mAnA jAtA thaa| ujjayinI aura vaizAlI kA sArA vyavahAra isI mArga se hotA thaa| isIlie biMbisAra ne eka saMdeza taiyAra kiyA / usane likhA... "prANAdhika pAlI ! aneka dina bIta gae / terI ora se koI samAcAra nahIM mile / apanI padmarAnI atyanta svastha aura manohara hogii| merI ora se use pyAra' 'pyAra aura pyaar| priye ! Aja maiM ujjayinI se rAjagRhI jA rahA huuN| magadhezvara zayyAparavaza ho gae haiM aura mujhe tatkAla bulA bhejA hai| rAjagRhI meM merA rahanA kitane dina kA hogA, maiM kaha nahIM sakatA parantu java taka merA dUsarA sandeza na mile taba taka tuma rAjagRhI ko hI sandeza bhejnaa| ___maiMne pUrva patra meM vistAra se sArI bAta batAI thii| parantu terI ora se usakA koI uttara nahIM milaa| jaise cAtaka AzA ke gIta ke sahAre Atura hokara megha kI pratIkSA karatA hai, vaise hI maiM nirantara pratIkSA karatA rahA huuN| merA hRdaya tere hI pAsa hai| aise to maiM ujjayinI se sIdhA tere pAsa A jAtA aura phira rAjagRhI jAtA, parantu mujhe vahAM zIghra pahuMcanA haiM isalie antara kI bhAvanA ko kartavya kI sAMkala se jakar3a kara rakhanA par3A hai| priye ! tere mukhaMcandra se chalakatA teja, amRta aura saundarya ko maiM kSaNa bhara ke lie bhI nahIM bhulA pAtA / jIvanabhara maiM ise nahIM bhUla pAUMgA / mAnava kA prathama prema vajra kI rekhA ke samAna hotA hai| merA sandezavAhaka yaha patra tumako degaa| usI ke sAtha tuma pratyuttara bheja Page #301 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 292 alabelI AmrapAlI denaa| priye ! milana se bhI adhika zreSTha hotA hai viraha / kyoMki viraha kI agni se hI svarNa kI parIkSA hotI hai| likhane ke lie itane vicAra umar3a rahe haiM ki jIvanabhara likhatA calUM to bhI pUre vicAra nahIM likha paauuNgaa| maiM eka pAMthazAlA meM huuN| madhya rAtri kA samaya hai| terI hI kalpanA kie ur3atA calA jA rahA huuN| __rAjagahI jAne ke vAda magadhezvara ko kucha ThIka hogA to maiM tujhase milane avazya aauuNgaa|" isa prakAra patra likhakara eka nalikA meM rakha biMbisAra so gyaa| dUsare dina eka sainika ko patra dekara vaizAlI kI ora ravAnA kiyaa| dhanaMjaya ne usa sainika ko sArI sUcanA de dii| phira pravAsa tvarA se hone lgaa| bibisAra caudahaveM dina rAjagRhI pahuMca gyaa| mahAmaMtrI ne bar3e ullAsapUrNa vAtAvaraNa meM svAgata kiyaa| biMbisAra kA bAla sAthI varSAkAra usake gale lipaTa gyaa| yuvarAja bibisAra vastra badalakara sIdhA magadhezvara ke khaMDa kI ora gyaa| 60. praznatIra magadha ke mahAmaMtrI ne dhanaMjaya ko ekAnta meM bulAkara eka bAta kahI-"dhanaMjaya ! eka kSaNa ke lie bhI yuvarAja zreNika ko apanI dRSTi se ojhala mata rkhnaa| vizeSa rUpa se mahAdevI kI ora se pUrNa sAvadhAnI rkhnaa|" jaba biMbisAra vastra badala kara magadhezvara ke pAsa gayA taba dhanaMjaya bhI usakI parachAI kI bhAMti pIche-pIche gayA / bibisAra ne kahA-"dhanaMjaya ! tU apane ghara jA''apane parivAra ke logoM se milakara AnA' ''abhI yahAM terA koI vizeSa kAma nahIM hai|" dhanaMjaya ne haMsakara kahA-"mahArAja ! Apa nizcinta raheM.''Apane mujhe mitra jo kahA hai, isalie "oha !" kahakara zreNika ne usake kaMdhe para hAtha rkhaa| donoM rAjabhavana meM gye| mahArAja zayyA para par3e the| unakI pracaMDa kAyA zIrNa ho gaI thii| zayyA ke pAsa hI eka Asana para mahAdevI baiThI thii| rAnI trailokyasundarI ko abhI taka jJAta nahIM thA ki biMbisAra Ane vAlA hai yA A gayA hai| * kakSa meM pahuMcate hI bibisAra sIdhA pitAjI kI zaiyyA ke pAsa gayA aura pitA ke caraNoM meM zIza jhukAkara bolA-"mahArAja !" __"oha zreNika'''A beTA A'''tU kaba AyA ?" Page #302 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI ..39 263 "abhI A hI rahA hUM / ' magadhezvara ne putra kI ora kSaNabhara dekhakara kahA - "zreNika ! tU itanA dubalA kaise ho gayA ? eka nirdaya pitA ke kAraNa ?" bIca meM hI pitA ke donoM hAtha pakar3akara zreNika bolA- - "bApU! aisA na kaheM ApakI mamatA, ApakA vAtsalya, ApakA prema yahI to mere jIvana kI saMpatti hai aba ApakA svAsthya kaisA hai ?' " putra ! maiMne zayyA pakar3I hai mujhe lagatA hai manuSya kitanA hI mahAn kyoM na ho, usake sAtha sAr3he tIna hAtha dharatI bhI nahIM calatI maiM terI isa mamatA ke bala para jI rahA huuN|" kahakara magadhezvara ne rAnI kI ora dekhA / bibisAra ne mahAdevI kI ora dekhA aura tatkAla uThakara unake caraNoM meM zIza namAte hue kahA- "mAM ! mujhe kSamA kareM mujhe dhyAna nahIM rahA / Apa kuzala to haiM na?" rAnI ne biMbisAra kA mastaka cUmA, sUMghA aura kahA - " vatsa ! tU A gayA isalie merA mana nizcinta ho gayA / tere binA sArA rAjabhavana sUnA-sUnA-sA laga rahA thA / " "mahAdevI' bIca meM hI trailokyasundarI ne kahA - "beTA ! tU mujhe 'mAM' kahakara hI pukArA kara / mahAdevI to kabhI kI mara cukI haiM / " "mAM..." " zreNika ! mere hRdaya meM dAvAnala sulaga rahA hai kala taka vaha pApa kA dAvAnala thA Aja vaha pazcAttApa kA dAvAnala hai / beTA ! mere putra durdama ko rAjagaddI mile, isa duSTa hetu se maiMne kyA-kyA anartha nahIM kiyA ? aura maiMne apanA putra gaMvAyA / " kahate-kahate rAnI trailokyasundarI kA svara gadgada ho gayA, AMkheM sajala ho gayIM / -- zreNika ne vinamra svaroM meM kahA- - "mAM ! jaba mujhe durdama ke mRtyu kA samAcAra milA taba mana bahuta vyathita huA kintu karma ke prabhAva ko kauna badala sakatA hai ? Apa aba dhairya rkheN| meM parAyA nahIM hUM, ApakA hI putra huuN|" magadhezvara zAMti se suna rahe the| apanI priyA kI AMkhoM kA paradA haTa gayA hai, yaha jAnakara unakA mana prasanna ho gayA / kintu ve kucha nahIM bole / mahAdevI ne zreNika ke donoM hAtha apane hAthoM meM thAma liye / vaha bolI"beTA zreNika ! mere pApa ke kAraNa hI tujhe banavAsa milA. aba maiM tujhe kahIM nahIM jAne duuNgii|" - "mAM ! aba maiM Apake caraNoM meM hI rahUMgA / " biMbisAra ne kahA / phira zreNika snAna Adi se nivRtta hone ke lie bAhara nikalA / usI rAta Page #303 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 294 alabelI AmrapAlI ko vaha jIvaka se milA aura magadhezvara ke svAsthya kI carcA kii| jIvaka ne kahA-"magadhezvara kI yaha aMtima zayyA hai / auSadhiyAM yadi kAma kareMgI to eka varSa taka kucha nahIM bigdd'egaa| anyathA tIna-cAra mAsa se adhika jIvana nahIM cala skegaa|" "bhAI ! maiMne to sunA hai ki Ayurveda vijJAna ne aisI auSadhiyAM khojI haiM jisase bur3hApA yauvana meM badala jAtA hai|" "ApakI bAta sahI hai| aisI auSadhiyAM prApya bhI haiM, kintu vipatti kucha dUsarI hai / ye auSadhiyAM jitendriya puruSoM ke hI lie kAragara hotI haiM / magadhezvara kA jiivn...|" ___"maiM samajha gayA 'inakA roga kyA hai ?" "inake koI roga nahIM hai kevala zArIrika zaktiyoM kA svAbhAvika hrAsa "kyA isa hrAsa ko rokA jA sakatA hai ?" - "rokA nahIM jA sktaa| koI roka bhI nahIM sktaa| prakRti ke guNadharma kA parivartana kabhI nahIM ho sktaa|" mahAvaMdya jIvaka ne kahA / bibisAra kucha nirAza ho gyaa| isa prakAra eka saptAha bIta gyaa| magadhezvara kI sthiti meM koI parivartana nahIM huA. "kumAra jIvaka kI auSadhi kA prabhAva itanA hI ho rahA thA ki mahArAjA kA citta prasanna rahatA aura ve kucha bAtacIta kara sakate aura zayyA para baiThe raha sakate the| mahAdevI trailokyasundarI ko isa parivartana meM AzA dIkha rahI thI, parantu kumAra jIvaka ko kucha bhI AzA nahIM thii| pathyApathya bahuta kaThora thA, phira bhI usakA vidhivat pAlana hotA thaa| mAtra rAnI ke mana meM yaha vicAra AtA ki pauSTika AhAra diyA jAe to zakti avazya utara sakatI hai| parantu jIvaka kahatA- 'sAdA AhAra jitanA baladAyaka hogA utanA bala pauSTika AhAra nahIM de skegaa| gariSTha yA zaktizAlI AhAra pacA pAne kI zakti magadhezvara kI AMtoM meM aba nahIM hai / isa sthiti meM zaktivardhaka AhAra viSarUpa hI hotA hai|" jIvaka ke ina vicAroM kA rAjavaidya ne bhI samarthana kiyA thaa| isalie devI trailokyasundarI apanI icchAnusAra pathya meM parivartana nahIM kara pA rahI thii| pitA kI sevA-paricaryA kA bhAra zreNika ne saMbhAla rakhA thA aura vaha prAtaH kAla se rAtri ke prathama prahara taka pitAjI ke pAsa hI baiThA rahatA thaa| magadhezvara ke anya putra yadA-kadA Akara kuzala kSema-pUcha jAte the| biMbisAra pitA kI paricaryA meM itanA vyasta ho gayA thA ki ujjayinI meM naMdA ko saMdeza taka nahIM bheja Page #304 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 265 skaa| naMdA pratipala palakeM bichAe saMdeza kI pratIkSA kara rahI thI / para saMdeza prApta nahIM huaa| biMbisAra ke mana meM naMdA kI smRti yadA-kadA hotI, para vyastatA ke kAraNa vaha saMdeza bheja nahIM sakA / ujjayinI se prasthAna karane ke bAda biMbisAra ne AmrapAlI ko eka saMdeza bhejA thaa| vaha saMdezavAhaka bhI vaizAlI se lauTa AyA thA / rAta ke dUsare prahara meM zreNika ne use bulAkara pUchA - " devI kuzala to hai na ?" "hAM, mahArAja !" " devI ne koI saMdeza diyA ho to vaha / " mahArAja devI ne koI saMdeza nahIM diyaa| unakI mukhya dAsI ne mujhase kahA"abhI devI bahuta vyasta haiM, ve bAda meM kisI apane vyakti ke hAtha saMdeza bheja deMgI / " - "acchA!" kahakara bibisAra kucha socane laga gayA / pandraha dina aura bIta gaye / AmrapAlI kA koI saMdeza nahIM AyA / svayaM ne bhI AmrapAlI yA naMdA ko koI saMdeza nahIM bhejA / kyoMki mahAmaMtrI ne magadhezvara se vicAra-vimarza kara biMbisAra zreNika ko rAjya ke kAryoM meM vyApta karane kI bAta nizcita kara lI thii| aura pitAjI kI AjJA prApta kara zreNika aba rAjya kArya meM vyasta rahane lagA / rAjadarabAra meM jAnA, nyAya ke prazna socanA, maMtriyoM ke sAtha maMtraNA karanA, sImAoM kI kUTanIti samajhanA, logoM kI zikAyateM sunanA, unakA nirAkaraNa karanA zatrurAjAoM ke praznoM kI vicAraNA karanA Adi-Adi kAryoM kI adhikatA ke kAraNa biMbisAra na AmrapAlI kI hI smRti kara pAtA thA, aura na hI naMdA yAda AtI thI / vaha apanI jIvanasaMginI vINA ko bhI nahIM bajA pA rahA thA / aura do mAsa bIta gae / mahAmaMtrI bImAra ho ge| unakI hI preraNA se kucha samaya ke lie varSAkAra ko mahAmaMtrI ke kAryoM meM vyApta kara DAlA / varSAkAra yuvaka thA, buddhi meM teja thA aura zreNiNa kA bAla sAthI bhI thaa| donoM meM mela-jola bahuta thA / eka rAtri meM donoM mitra magadha ke bhaviSya ke bAre meM carcA kara rahe the / usa samaya varSAkAra ne kahA - "yuvarAjazrI ! magadha kI zakti apAra hai| kintu usa zakti kA kuzalatApUrvaka upayoga nahIM ho rahA hai| sAtha hI zakti ko rauMda dene vAlI zakti bhI mujhe dIkha rahI hai / " "kauna-sI zakti ?" "vaizAlI kA gaNataMtra ! magadhezvara vaizAlI ko naSTa-bhraSTa karane kA svapna Page #305 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 296 alabelI AmrapAlI bahuta samaya se dekha rahe the, parantu ve kucha bhI nahIM kara sake / vaizAlI uttarottara brAhmaNa-drohI bana rahA hai / veda aura saMhitAoM ke prati vahAM ghRNA khar3I kI jA rahI hai| loga adhika se adhika adhArmika bana rahe haiM / Aja taka vahAM zramaNa saMskRti kI ArAdhanA cala rahI thii| nirgrantha pravacana kA bolabAlA thaa| aba gautama buddha kI havA tIvra ho rahI hai| janoM kI zramaNa-saMskRti eka apekSA se uttama thii| parantu vaha bauddha saMskRti to varNAzrama dharma ko naSTa kara degii| parantu kyA ho ? magadhezvara kA svapna sAkAra ho, usase pUrva hI ve zayyA paravaza ho ge|" varSAkAra ke mana meM, vaizAlI ke prati rahI huI vaira bhAvanA ko dekhakara pala bhara ke lie zreNika kAMpa utthaa| usake lie vaizAlI prathama praNaya kI krIDA sthalI hai| vaizAlI meM priyatamA AmrapAlI rahatI hai| jaba kabhI bhI AmrapAlI ko isa rAjabhavana meM lAnA hI hai| yadi vaizAlI ke prati aisI hI bhAvanA puSTa hotI rahI to AmrapAlI kabhI yahAM para nahIM rkhegii| ina vicAroM meM biMbisAra kA mana kho gyaa| vaha mauna rahA / varSAkArako Azcarya huA ki vaizAlI kA nAma sunate hI biMbisAra vicAramagna kaise ho gae ? vaha punaH bolA-"mahArAja ! kSamA kreN| mere mana meM vaizAlI ke prati koI dveSa bhAva nahIM hai| parantu yadi bhAratIya saMskRti ko jIvita rakhanA hai to vaizAlI ko sabase pahale naSTa karanA hI hogaa| magadha kI janatA meM rAjA ke prati jo zraddhA hai, use bacAnA ho to vaizAlI hI nahIM, pUrva bhArata ke sabhI gaNataMtroM ko naSTa karanA hogaa|" "mitra ! tumane takSazilA meM rahakara magadha-maNDala kI hI ArAdhanA kI ho, aisA pratIta hotA hai|" "magadha-maNDala kI ArAdhanA to rakta ke kaNa-kaNa meM hai| parantu maiM samasta bhArata ke kalyANa kI ArAdhanA cAhatA hUM / bhAratavarSa meM Aja koI eka zaktizAlI nahIM hai / pariNAmasvarUpa isake aneka Tukar3e ho gae haiM / Tukar3oM meM vibhAjita deza kI svAdhInatA khatare meM par3a jAtI hai / bhAratavarSa kA kalyANa koI eka samartha aura zaktizAlI cakravartI hI kara sakatA hai aura aisI zakti kA darzana mujhe ApameM ho rahA hai|" "mitra ! terI svapna bhUmi bahuta virATa aura cittAkarSaka hai / saMsAra meM sabhI vyakti apanoM ko mahAn mAnate haiN| mere meM mahAna zakti kA darzana tere prema kA pratIka hai| kintu merI paristhiti sarvathA bhinna hai / maiMne kabhI magadha kA zAsaka banane kA svapna nahIM saMjoyA''maiM to sadA apanI vINA meM masta thA vaha mastI Aja adRzya-sI ho rahI hai| tujhe maiMne nahIM btaayaa| jaba maiM magadha se niSkAsita huA taba vaizAlI meM rahA aura vaizAlI kI mahAn kIrti devI aamrpaalii...|" bIca meM hI varSAkAra ne pUchA- "kyA Apa janapadakalyANI ke paricaya meM Page #306 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 267 Ae the ? " " mAtra paricaya meM nhiiN| hama donoM gaMdharva vivAha meM baMdhe bhI the / " yaha kahakara bibisAra ne AmrapAlI ke sAtha rahe sambandhoM ko vistAra se batAyA / varSAkAra ke citta meM eka AzA camaka uThI / devI AmrapAlI ko prApta karane ke lie vaizAlI ko naSTa karanA hI hogA / idhara jaba biMbisAra apane bAla sAthI varSAkAra ke sAtha vaizAlI aura AmrapAlI kI bAta kara rahA thA, taba vaizAlI meM AmrapAlI kI yazogAthA itanI phaila gayI thI ki usake darzanArthaM loga dUra-dUra se Ate aura AmrapAlI kA nRtyu dekhane svarNa ko pAnI jyoM bahAte / kucha hI samaya pUrva sindhu- sauvIra se Ae hue caMDapradyota ne devI AmrapAlI ko apane yahAM Ane kA nimaMtraNa diyA thaa| devI ne itanA mAtra javAba diyA, janapada kalyANI apane prAsAda kA tyAga kara A nahIM sakatI / Apa svayaM yahAM A sakate haiM / parantu jisa dina biMbisAra aura varSAkAra ye vAteM kara rahe the, usI dina vaizAlI gaNatantra ke eka mahAnAyaka mahArAja naMdIvardhana ke laghubhrAtA mahArAja siddhArtha ke putra vardhamAnakumAra kA vivAha thA / usameM bhAga lene janapadakalyANI AmrapAlI ko kSatriya kuMDagrAma jAnA par3A / 1 jisake badana para parama zAnti, apUrva sthiratA, hRdaya ko bhedane vAlI gaMbhIratA aura tejasvitA svAbhAvika rUpa se vikasita thI, usa taruNa vardhamAnakumAra kA Aja vivAha thA / rAjasabhA jur3I huI thI / aura usameM AmrapAlI apane nRtya se sabako mugdha kara rahI thI / vaha vardhamAna kumAra ko dekhate hI cauMka par3I / usane Aja taka aisA rUpa aura teja kisI puruSa meM nahIM dekhA thA / vardhamAnakumAra yadi usakI ora eka bAra bhI dRSTipAta kara le to vaha dhanya ho jAe, aisA AmrapAlI ko laga rahA thA / aura isalie usane apanI nRtya chaTA ko anekavidha kalAoM se samRddha aura surabhita kiyA thA / kintu jo janma se hI viziSTa jJAnI haiM, ve kumAra vardhamAna apane Apa meM the / unhoMne saMsAra kI sarvazreSTha sundarI kI ora AMkha uThAkara bhI nahIM dekhA / zAMta aura sthira baiThe the| kisI ko ve aprasanna nahIM dIkha rahe the / pazcima rAtri ke anta meM AmrapAlI saptabhUmi prAsAda meM jAne ke lie prasthita huI / usake mana meM eka darda ubhara rahA thA jo puruSa rUpa-yauvana aura mastI ko dekhate pAgala se bana jAte haiM, usa rUpa-yauvana para isa ugate navajavAna ne dRSTi bhI nahIM DAlI | oha ! yaha kaise saMbhava ho sakA ? devI AmrapAlI biMbisAra ko vismRta karane ke lie apanI kalA aura rUpa kI mastI meM atyanta nimagna ho gayI thI / Page #307 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 alabelI AmrapAlI kintu Aja ... usake mana para eka DaMka lagA. maiM vardhamAnakumAra ko AkRSTa kyoM na kara sakI ? kyA mere rUpa-yauvana meM koI kamI hai ? nahIM nahIM nahIM / devI AmrapAlI zayyA meM par3I / parantu yaha praznatIra usake prANoM ko prakaMpita kara rahA thA / 61. abhimAna kI jyoti svAmI ko prasthita hue chaha mahIne bIta gae / prasUtikAla nikaTa A gayA / parantu rAjagRhI se koI saMdeza nahIM milaa| dhanadatta seTha ne dAmodara ko rAjagRhI bhejane kA nirNaya kiyA, kintu naMdA ne isa prakAra kisI ko bhejane kI manAhI kii| usane pitAjI se kahA- "bApU ! yA to ve kArya meM bahuta vyasta hoMge athavA rAjya kArya ke lie anyatra gae hoMge. hameM yahAM se kisI ko bhejane kI AvazyakatA nahIM hai / " pitA ne naMdA ko samajhAne kA prayatna kiyA kintu naMdA ne apanA Agraha nahIM chodd'aa| usane pratIkSA karane kI bAta kahI / dhanadatta seTha nirupAya ho gae / eka aura putra kI cintA unake hRdaya ko vyathita kara rahI thI, vahAM dAmAda kI nayI cintA ora ubhara gaI / parantu kevala ginatI ke dinoM meM hI isa cintA para eka harSa kI pacaraMgI badalI chA gaI / naMdA ne sundara, svastha aura tejasvI putra ko janma diyA / samasta bhavana meM Ananda hI Ananda chA gayA / dhanadatta seTha ne ujjayinI ke tIna hajAra vaNika gharoM meM miThAI bhejI aura garIboM ko dhana baaNttaa| aura isa parama khuzI meM eka nayI khuzI aura jur3a gayI / putra janma ke tIsare hI dina yavadvIpa se ye samAcara A gae ki seTha ke suputra aura putravadhU sabhI surakSita aura kuzala haiM aura bhArata meM Ane ke lie prasthita ho gae haiM / sabhI ke mana para pahalA prabhAva yaha par3A ki naMdA ke putra ke caraNa Tikate hI ye zubha samAcAra mile haiM naMdA kA putra vAstava meM koI ucca koTi kA jIva hai / putra kA sundara mukha dekhakara naMdA atyanta prasannacitta ho gii| prasUtikAla kI samagra pIr3A ko vaha bhUla gaI aura antara meM palane vAle mAtRtva kI maMgalamaya preraNA uchalane lagI / naMdA ke Arogya para koI asara nahIM huA / jaba uttama jIva janma lete haiM, taba mAtA ko ve pIr3A rUpa nahIM banate / naMdA ko putra janma kI badhAI dene aneka-aneka loga Ane lage / Page #308 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 269 mahArAjA caMDapradyota ne bhI dhanadatta seTha ke yahAM badhAI ke rUpa meM eka svarNa kI mAlA aura makhamala kA vastra bhejA / yAtrI kI salAha se bhojana kI vyavasthA kI gii| pratidina zatapAka tela kA mardana mAtA aura zizu ko hotA thA / AraNya upaloM kA pariSeka vyavasthita rUpa meM hotA thA / garbhAzaya meM koI doSa utpanna na ho, isalie vividha dravyoM se banI auSadhi kA dhuAM saMdhyA samaya meM diyA jAtA thA / dhanadatta seTha ne putra-janma kA samAcAra bibisAra ko denA cAhA thA / parantu naMdA ne inakAra kara diyA thA / nArI sulabha abhimAna isake antaHkaraNa meM jAga uThA thA. itanA samaya bIta jAne para bhI sakuzala pahuMcane ke samAcAra apanI patnI ko dene jitanA samaya bhI nahIM milA ? nArI bhUla nahIM sakatI / usakI smRti prakhara hotI hai / puruSa kA caMcala mana bar3I bAtoM ko bhI bhUla jAtA hai / savA mahInA bItA / naMdA ne prasUtigRha kA tyAga kara diyaa| ujjayinI ke prakhyAta jyotiSI ko bulA dhanadatta seTha ne apane dauhitra ke nAmakaraNa tathA janmAkSara karane kI prArthanA kii| jyotiSI ne muhUrtta dekhA / do dina bAda nAmakaraNa kA muhUrtta thaa| naMdA ke putra kA nAma ajabhakumAra rakhA gayA / jyotiSI ne abhayakumAra ke graha-yoga Adi kA bhaviSya eka tADapatra para aMkita kara dhanadatta seTha ko sauNpaa| usane kahA - "seThajI ! yaha bAlaka sAmAnya nahIM hai / yaha koI bhavya AtmA hai / isake graha atyanta tejasvI, uttama aura acaMcala haiM / yaha bAlaka bhaviSya meM buddhi kA samrATa hogA / isake grahoM kI aisI yuti hai ki yaha mahApuruSa bnegaa| yA to yaha rAjarAjezvara cakravartI hogA athavA usase bhI mahAn santa banegA / putra ke bhaviSya kI bAta sunatI huI naMdA ne prazna kiyA- "pUjyazrI ! abhaya apane pitA se kaba milegA ?" jyotiSI ne gaNita kara batAyA- " putri ! pitA kA milana avazya hogA para abhI nahIM solaha varSa bAda / " yaha sunakara mAnoM naMdA kA hRdaya dagdha ho gayA, phira bhI vaha prasanna bhAva meM rhii| vaha samajha gayI ki jaba putra kA milana solaha varSa bAda hogA to patnI kA milana usase pUrva saMbhAvita nahIM hai / parantu jisake mana meM jainatva ke saMskAra haiM, vaha aise prasaMgoM para bahuta duHkhI nahIM hotA / vaha dhairya rakhatA hai aura karmaphala ko zAMtabhAva se bhogatA hai / rAjagRhI pahuMcane ke bAda biMbisAra apane prIti pAtroM ko bhI yAda nahIM kara sakA / kAraNa pitAjI kI bImArI rAjakArya kI vyastatA mahAmaMtrI kA Page #309 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 300 alabelI AmrapAlI avasAna'varSAkAra ko mahAmaMtrI pada para pratiSThita karanA / magadhezvara kI sthiti vaisI kI vaisI rahI / jIvaka mAnatA thA ki auSadhi avyavasthA dUra kara sakatI hai. prakRti ke pariNAmoM ko nahIM badala sakatI / maharSi Atreya takSazilA ke AcArya the| unakI dekha-rekha meM eka lAkha vidyArthI AyurvijJAna kA abhyAsa kara rahe the / una Atreya gurudeva kA Avazyaka saMdeza A jAne ke kAraNa kumAra jIvaka ko tatkAla takSazilA jAnA pdd'aa| usa samaya vahAM mitra, pArasa Adi dezoM ke aneka vaijJAnika takSazilA meM Ane vAle the / Atreya unake sAmane kumAra jIvaka ko eka mahAn zalyacikitsaka ke rUpa meM prastuta kara yaha dikhAnA cAhate the ki AyurvijJAna kI pragati kahAM taka huI hai| itanA hI nahIM ve sabhI vaijJAnikoM ke samakSa zastrakarma ke prayoga bhI prastuta karane vAle the / mahAn vaidya jIvaka ne abhyaMtara arbuda Adi ko agni karma se naSTa karane kI eka mahAn zodha kI thii| sAtha hI sAtha mastiSka ko kholakara usameM vidyamAna granthi ko zastrakriyA se nikAla kara rogI ko mauta ke muMha se bacA lene kI zalyakriyA bhI siddha kara dI thii| isameM prayukta hone vAle choTe-bar3e zastra usane apane hI hAthoM banAe the / ina sabako una vaijJAnikoM ke samakSa pratyakSa dikhAne ke lie jIvaka ko bulA bhejA thA / aura vaha magadhezvara kI AjJA prApta kara vAyuvegI azvayAna meM takSazilA kI ora prasthita huA thA / isase bhI biMbisAra kA dAyitva bar3ha gayA thA / parantu isa kArya ko rAnI trailokyasundarI ne bahuta saralatA se nipaTA diyA thaa| cAroM yuvarAjoM ko usane icchita dhanarAzi dekara prasanna kara DAlA / cAroM yuvarAja samagra magadha kI javAbadArI lenA nahIM cAhate the / jo rAjya kA bhAra apane para letA hai, usake bhAgya meM sukha bhoga nahIM hotA, aisA ve cAroM mAnate the / isalie yaha kArya saralatA se nipaTa gyaa| isa kArya meM taruNa mahAmaMtrI varSAkAra yukti bahuta sahAyaka banI thI / magadhezvara prasenajita cAhate the ki ve biMbisAra ko apane hAthoM magadha ke siMhAsana para bitthaaeN| parantu biMbisAra isake lie taiyAra nahIM huA / vaha yahI kahatA - " pitA kI mRtyu kI kalpanA kara rAjya siMhAsana para baiThanA zobhAspada nahIM hotA / pitA ke svAsthya ko sudhArane kA pUrA prayatna karanA cAhie, yahI merA dharma hai / " parantu isa dharma kI ArAdhanA vaha kara nahIM sakA / jIvaka ke prasthAna ke tIna mahIne bAda magadhezvara kA dehAvasAna ho gayA / samasta rAjaparivAra, sAmaMta aura maMtriyoM ne biMbisAra ko magadha ke siMhAsana para pratiSThita kiyA / kala kA vINA vAdaka Aja magadha jaise virAT deza kA svAmI bana gayA / Page #310 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 301 kala taka jo dhanadatta seTha ke yahAM svarNa nirmANa kara usI ke bhavana se rahatA thA, vahI zreNika pUrva bhArata ke eka vizAla sAmrAjya kA bhAgya-vidhAtA bana gyaa| zreNika ke prati janatA ke mana meM mamatA aura Adara-bhAvanA thii| janatA atyanta harSita isalie thI ki use manovAMchita magadha kA adhipati prApta huA thaa| zreNika ko magadhezvara ke rUpa meM vidhivat pratiSThita karane kA zubha muhUrta tIna mahIne bAda thaa| isake nimitta vividha rAjyoM meM nimaMtraNa bhI bheje jA cuke the| aura pUrva taiyAriyAM bhI prArambha kara dI gayI thiiN| vahAM kI paramparAgata vidhi yaha thI ki siMhAsana para pratiSThita hote samaya magadhezvara sAmrAjJI sahita pratiSThita hote haiM / isalie biMbisAra ke vivAha Adi ke viSaya meM carcAeM hone lgiiN| rAjamAtA trailokyasundarI ne yaha bAta biMbisAra ko kahI, taba vaha cauMkA aura usa samaya use AmrapAlI aura naMdA-donoM kI smRti ho aayii| yaha bAta usane kisI se nahIM kahI thii| kevala varSAkAra ko AmrapAlI ke viSaya meM avazya batAyA thaa| __ parantu vaizAlI kI janapadakalyAnI magadha kI sAmrAjJI bane, yaha zobhAspada nahIM hai / aisA varSAkAra mAnatA thA / aura rAjaparivAra kA yaha abhiprAya thA ki sAmrAjJI ke pada para koI uttama, kulIna rAjakanyA hI pratiSThita honI caahie| bibisAra ko apanI kanyA dene ke lie aMga-baMga, kaliMga, kAzI, gAMdhAra, kauzala Adi janapadoM ke rAjAoM ne kahalAyA thaa| aura rAnI trailokyasundarI ne kauzala deza ke mahApratApI rAjA prasenajita kI kanyA ko pasanda kiyA thA aura aise bhI kauzala aura magadha donoM deza pArivArika sambandhoM se bhI baMdhe hue the| varSAkAra bhI yahI cAhatA thaa| usakA svapna thA ki samagra bhArata meM eka cakra sAmrAjya sthApita kara Arya saMskRti ko naSTa-bhraSTa karane vAlI zaktiyoM ko nestanAbUda kara Arya saMskAroM kI punaH pratiSThA karanI caahie| kauzala nareza kI kanyA yadi sAmrAjJI banatI hai to yaha svapna sahaja siddha ho jAtA hai| usane bibisAra se isa prasaMga meM bAtacIta kii| bibisAra ne kahA-"mahAmaMtrI ! merI bhAvanA hai ki devI AmrapAlI ko isa pada para lAnA caahie|" ___ "kRpAvatAra ! devI AmrapAlI kA pada-gaurava kyA hai ? Apa to jAnate hI haiM ki janapadakalyANI kA artha kyA hotA hai ? vaha jIvana-sakhI bana sakI hai para vaha magadha kI sAmrAjJI nahIM bana sktii| aura usake eka putrI bhI hai| yadi Apa apanA yaha bhAva kisI ke samakSa prakaTa kareMge to kar3A virodha hogA aura magadha sAmrAjya ke viSaya meM hamArI jo kalpanA hai, vaha mAtra svapna-taraMga banakara raha jaaegii|" biMbisAra ne bahuta carcA kii| use varSAkAra kI bAta mAnanI hI pdd'ii| Page #311 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 302 alabelI AmrapAlI kauzala kI rAjakanyA ke sAtha biMbisAra kA vivAha ho gayA / yaha bAta samagra pUrva bhArata meM havA kI taraha phaila gaI / ujjayinI kA nareza caMDapradyota kauzala nareza kI kanyA ko apanI aMkazAyinI banAnA cAhatA hai, kyoMki kauzalanaMdinI rUpa aura teja meM bejor3a thI / jaba usane bibisAra ke sAtha usake vivAha ho jAne kI bAta sunI taba vaha bahuta khinna huA / naMdA aura dhanadatta seTha ke kAnoM taka bhI yaha bAta pahuMcI / naMdA ne yaha bAta sunate hI eka niHzvAsa chor3A aura use isa satya kA sAkSAtkAra ho gayA ki puruSa sadA apane vAde se mukara jAtA hai / dhanadatta seTha kA putra, sakuzala ghara lauTa Ae / putravadhU aura choTA pautra jo yavadvIpa meM janmA thA, saba sabhI ke mana meM naMdA ke prati bahuta AdarabhAva thA aura ve tejasvI bhAneja abhayakumAra ko kSaNabhara ke lie bhI dRSTi se ojhala nahIM karate the / ne ... naMdA kA svAmI biMbisAra magadha kA samrATa banegA, yaha bAta parivAra ke sabhI loga jAnane lage the / kintu naMdA spaSTa kahA thA ki isa prasaMga meM kucha bhI prayatna karane kI AvazyakatA nahIM hai maiM mAtA-pitA, bhAI-bhAbhI ke bIca sukha pUrvaka hUM. kala abhaya bar3A ho jAegA merA dharma hai ki maiM apane putra ke vyaktitva kA nirmANa karUM aura use mahAmAnava banAUM maiM pratIkSA kara sakatI hUM parantu adhikAra kI yAcanA kabhI nahIM kruuNgii| / putrI ke ina nizcayAtmaka vicAroM ko sunakara dhanadatta seTha kucha nahIM bole / usakA bhAI zrIdatta bhI apanI bahana ke vicAroM se sahamata thA / biMbisAra magadhapati bana gae haiM aura unhoMne kauzalanaMdinI ke sAtha vivAha kara liyA hai. yaha bAta vaizAlI meM vAyuvega se prasRta ho gayI / devI AmrapAlI ne jaba yaha bAta sunI, taba vaha jora se haMsa par3I / aisI haMsI dekhakara mAvikA Azcarya meM par3a gaI jisakA hRdaya pratikSaNa biMbisAra ke lie tar3apha rahA thA, usa hRdaya meM itanA hAsya kaise ? vaha bolI - "devi ! Apa haMsa rahI haiM ? ' " mAdhu ! haMsane kI bAta para to haMsI hI AegI / mahArAja magadhezvara bane, yaha kyA kama Ananda kI bAta hai ? unhoMne kauzalezvara kI sundara kanyA se sAtha vivAha kiyA, kyA yaha ayogya bAta hai ? aura kabhI jisako prANezvarI kahate the, jisake binA kSaNa bitAnA bhI bhArI hotA thA, usa janapadakalyANI ko bhUla jAnA kyA choTI bAta hai ? mAdhu ! tUne samajhA hogA ki ina samAcAroM se mujhe duHkha hogA ! parantu aba duHkha kI parachAI bhI mere jIvana se calI gaI hai| maiM hUM vaizAlI kI janapadakalyANI ! atIta ko bhUla jAnA merI kalA hai / merA Ananda atIta meM Page #312 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 303 nahIM, vartamAna meM haiM mujhe jitanA Ananda cAhie usase bhI adhika Ananda mila rahA hai / " AmrapAlI ne prasanna mudrA meM kahA / mAvikA yaha samajha nahIM sakI ki isa prasanna mudrA ke pIche aura isa hAsya tathA Ananda kI abhivyakti kI pRSThibhUmi meM nArI ke abhimAna kI jyoti rekhA to nahIM jala rahI hai ? 62. priyA kI yAda aura do varSa bIta gae / ina do varSoM meM zreNika kA jaya-jayakara pUrva bhArata meM prasRta ho gayA / mAgadhI senA ko bhavya aura adhika sampanna banAyA gayA / magadha kA koSAgAra bahuta saMpanna thaa| usameM apAra svarNa par3A thA / zreNika ne usakA sadupayoga magadha kI senA ko ajeya banAne meM kiyA / choTe-bar3e aneka yuddhoM ko jItakara usane magadha kI sImAoM ko vistRta kiyA / aMga-baMga, gauDa dezoM ke sAtha maitrI sambandha dRr3ha hue| bivisAra ne aneka kanyAoM ke sAtha vivAha kiyA / ina do varSoM ke antarAla meM biMbisAra ne kabhI apanI vINA ko yAda nahIM kiyA / dhanuSa-bANa ko hI yAda rakhA rAkSasa rAja zaMbuka ne jo dhanuvidyA sikhAI thI, usakA aura adhika vikAsa kiyaa| biMbisAra durgama aura ajeya mAne jAne vAle parvatIya pradeza parvatapura ke khUMkhAra mahArAjA ko mAtra eka mahIne ke yuddha meM parAsta kara, pArvatya pradeza taka magadha kI vijaya dhvajA phaharAI / yaha jAnakara vaizAlI dhUja uThI / vaizAlI gaNarAjya isa bhaya se grasta ho gayA ki Aja nahIM to kala biMbisAra vaizAlI ko avazya naSTa kara degA / parantu vaizAlI gaNatantra ke saMcAlakoM ko yaha jJAta nahIM thA ki jaba taka debI AmrapAlI vaizAlI meM hai taba taka biMbisAra vaizAlI gaNatantra kA kucha kara sake, aisI bAta nahIM hai / isa bAta ko kevala varSAkAra hI samajha sakA thaa| jaba vaha vaizAlI para vijaya pAne kI carcA karatA, taba biMbisAra haMsakara use TAla detA aura kahatA - "mahAmaMtrI ! vaizAlI meM merI priyA hai ... karUMgA / " use kabhI naSTa nahIM "mahArAja ! rAjanIti aura priyajanoM se sambandha donoM paraspara virodhI tattva haiM / sambandhoM kI mamatA ko pairoM tale kucalane vAle hI apane dhyeya meM saphala hote haiM / Aja vaizAlI magadha ke lie bhayasthAna bana gayA hai / vaha Arya saMskRti para karArI coTa karane para tulA huA hai / vahAM ke logoM kI kAmukatA aura svecchAcAritA kA vega magadha kI janatA ko bhI AkRSTa kara legA / mahArAja ! janatA uttama kI prazaMsA karatI hai aura kaniSTha kA anukaraNa karatI hai / " Page #313 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 304 alabelI AmrapAlI bibisAra ne haMsate-haMsate kahA-"varSAkAra ! tU merA bAla sAthI hai / maiM terI bhAvanAoM ko samajhatA haiN| kintu hamArI saMskRti itanI kamajora nahIM hai ki vaha sAmAnya AghAtoM se kAMpa utthe| tU bhaya mata rakha / abhI mujhe sattA meM Ae do varSa hI hue haiM / tUne svayaM dekhA hogA ki maiMne ina do varSoM meM vINA ko chuA bhI nahIM hai| kabhI kisI nartakI ke nakharoM kI ora dekhA taka nahIM / antaHpara ke bhavanoM meM nirantara pratIkSArata navayauvanA patniyoM ke sAtha cAra-chaha rAte bitAI nhiiN| mitra ! tere hRdaya meM jo bhAvanA hai use meM jAnatA hUM'. 'terI bhAvanA ko sAkAra karane ke lie maiM prANoM ko bhI nyauchAvara kara dUMgA' 'kintu hameM samaya aura saMyogoM kI pratIkSA karanI pdd'egii|" tIkSNa buddhivAlA varSAkAra bibisAra ke mana meM vaizAlI ke prati jo mamatA thI, use paMgu banAnA cAhatA thaa| isalie vaha vividha upAyoM se vaizAlI ke prati ghRNA paidA karane kA prayAsa kara rahA thaa| ___ eka bAra biMbisAra ne vaizAlI jAne kA vicAra kiyA, kintu vaha jAnatA thA ki varSAkAra isa bAta se sahamata nahIM hogaa| isalie usane apane aMgarakSaka ke rUpa meM niyukta dhanaMjaya se kahA-"dhanaMjaya ! hama donoM gupta veza meM kucha dinoM taka bAhara nikaleM, aisI icchA hai|" "gupta veza meM ?" "hAM, yahAM kisI ko patA nahIM laganA caahie|" "ujjayinI jAnA hai ?" * "nahIM, vahAM nahIM jAyA jA sktaa| kauzalanaMdinI ke prati caMDapradyota ke hRdaya meM Aga dhadhaka rahI hai| aura ujjayinI itanI dUra hai ki hama itane din|" "to...?" "vaizAlI jAnA hai| cauMkatA kyoM hai ? merI donoM priyatamAeM vahAM haiM..." bibisAra ne khaa| "naMdA devI bhI vahIM haiM ?" "nhiiN...| usake to koI samAcAra hI nahIM mile| prasUti kA pariNAma kyA AyA, putra huA yA putrI, yaha bhI kisI ne jJAta nahIM kraayaa| saMbhava hai prasUti kAla meM kucha aghaTita ghaTanA huI hai / mAtA aura bAlaka donoM kI mauta ho gaI ho| isa prasaMga meM hI kabhI khoja karAUMgA / vaizAlI meM devI AmrapAlI aura merI priya mahAbiba vINA hai / ye donoM merI priyatamAeM haiN| AmrapAlI ke bhavana kA tyAga kie tIna varSa bIta cuke haiM / mere saMdezoM kA koI uttara nahIM mila rahA hai| saMbhava hai devI ko kucha pIr3A huI ho| mujhe usase milakara usakA mana jAnanA caahie| aura..." "aura kyA mahArAja ?" Page #314 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 305 "merI icchA hai ki maiM devI AmrapAlI ko sAtha meM hI le aauuN|" "kyA ve AeMgI?" dhanaMjaya ne puuchaa| "vahAM jAne ke bAda hI patA laga skegaa|" "parantu...?" "kyA?" "vaizAlI jAne-Ane meM tathA vahAM kucha dina rukane meM eka mahInA to laga hI jaaegaa|" "hAM, isa prasaMga meM koI yojanA bnaauuNgaa|" "parantu..." "dhanaMjaya ! parantu zabda nirbhIka vyaktiyoM ko zobhA nahIM detaa|" "mahArAja ! merA Azaya vahAM kI paristhiti se hai| parvatapura kI vijaya ke pazcAt vaizAlI gaNatantra coMkA hai aura jaba kabhI Apa vaizAlI ko dhvaMsa kara deMge, aisI havA vahAM cala rahI hai / aisI sthiti meM vahAM gupta veza meM jAnA, yaha..." "dhanaMjaya ! magadha ke samrATa kA bhaya vaizAlI kI janatA ko bhale ho, kintu AmrapAlI ke priyatama kA bhaya rakhane kA koI kAraNa nahIM hai| phira bhI maiM asAvadhAna rahanA nahIM caahtaa| pahale tU akelA vaizAlI jAnA, merA saMdeza devI ko denA aura punaH usakA pratyuttara apane sAtha hI le aanaa|" do kSaNa socakara dhanaMjaya bolA-'yadi devI AmrapAlI vahAM na hoM to?" "vaha kahIM anyatra jAeM, aisI sambhAvanA nahIM hai / phira bhI tU khojakara vApasa mA jAnA / tujhe eka saptAha ke andara yahAM lauTa AnA hai|" "jI!" dhanaMjaya ne khaa| "to tU kala hI prasthAna kara jaa| maiM kala apanA sandeza bhI de dNgaa|" biMbisAra ne kahA / dhanaMjaya mastaka jhukAkara calA gyaa| usI rAtri meM biMbisAra apane kakSa meM baiThakara eka tADapatra para apane hRdaya ke bhAva aMkita kiye aura usa tADapatra ko do-tIna bAra par3hakara eka nalikA meM DAlA / usane likhA __ "prANapriye ! bahuta samaya bIta jAne para bhI terI ora se koI samAcAra prApta nahIM huA, isase merA mana atyadhika vyAkula bana gayA hai / tU to yaha jAnatI hI hai ki magadha kA siMhAsana mujhe milA hai / rAjadharma meM itanA vyasta ho gayA hUM ki maiM apane jIvana saurabha ko bhI bhUla gyaa| do varSa pUrva tUne kahalAyA thA ki saMdeza bhejUMgI' parantu Aja taka koI saMdeza nahIM milaa| usake bAda bhI maiMne do-tIna bAra saMdeza bheje the, kisI kA uttara nahIM milA / mujhe eka bAta kA pUrNa vizvAsa hai ki tere hRdaya ne merI smRti ko kabhI deza-niSkAsana nahIM diyA hogA aura isI vizvAsa ke AdhAra para maiM Aja batAnA cAhatA hUM ki maiM tujhe lene A rahA huuN| dhanaMjaya ko maiMne isalie bhejA hai Page #315 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 306 alabelI AmrapAlI ki vaha tere samAcAra mujhe batAe aura maiM tatkAla gupta veza meM terA jayakIta banakara vahAM aauuN| ____ mujhe eka vismaya hotA hI hai| puruSa anya upAdhi ke kAraNa apanI priya vastu ko sambhava hai bhUla jAe, kintu samarpaNa aura tyAga kI mUrti ke samAna terI mamatA, apanI priya vastu ko kabhI nahIM bhUla sakatA / priye ! maiMne tujhe kabhI vismRta nahIM kiyA hai| kala taka maiM eka sAmAnya yuvarAja thA, Aja magadha kA adhipati huuN| parantu tere samakSa to maiM vahI hUM terA priytm| Azcarya to yaha hai ki ta mujhe kaise bhUla gayI ! mere meM yadi koI aparAdha dIkhatA ho to mujhe kSamA karane kI tujhameM udAratA to hai hii| tujhameM viSa kI cUMTa pIne kI bhI zakti hai / phira bhI yaha kyoM aura kaise ? mujhe yadA-kadA samAcAra milate haiM ki tU nRtya, gIta aura mastI meM alabelI banI hai / terI prazaMsA cAroM ora rajanIgaMdhA ke puSpa kI saurabha kI bhAMti vistRta huI hai / dUra-dUra ke loga terI kalA kA darzana karane Ate rahate haiN| aise tU kalA kI upAsanA meM apanI samagra vRttiyoM ko niyaMtrita kie hue hai| phira bhI hama donoM kI prIti ke baMdhana itane kacce nahIM haiM ki ve TUTa jAeM, chUTa jAeM yA bikhara jaaeN| dhanaMjaya merA vizvAsapAtra vyakti hai, yaha tU jAnatI bhI hai| isake sAtha saMdeza bhejanA / tuma se milane ke lie maiM itanA Atura ho gayA hUM ki pala-bhara bhI merA mana yahAM nahIM lgtaa| kadAcit terA saMdeza nahIM bhI milegA to bhI maiM tujhase milane eka bAra AUMgA aura magadha kI mahAdevI ke Asana para biThAne hetu tujhe le aauuNgaa| mujhe yaha bhI jJAta huA ki tUne apane kanyAratna ko kahIM anyatra bheja diyA hai| usa jyotiSI kI bAta yAda AtI hai| usako dekhane kI utkaTa bhAvanA hai| parantu vaha kaise pUrI ho ? padmasundarI kahAM hai, btaanaa| tere madhura saMsmaraNa mere hRdaya meM saMcita haiM / kucha hI samaya pazcAt maiM milane ke lie Ane hI vAlA huuN| tumhaaraa-jykiiti|" ___ aura dUsare dina yaha patra dhanaMjaya ko dekara use vaizAlI kI ora ravAnA kiyaa| kintu bibisAra ke sAmane eka prazna yaha thA ki yahAM se kaise jAyA jAe? vaizAlI meM akele jAnA, kisI ko jacegA nahIM / mantrIgaNa jAne hI nahIM deMge aura binA kisI ko kahe, jAnA bhI nahIM ho sktaa| dUsare dina dhanaMjaya ke jAne ke pazcAt bibisAra ne varSAkAra ke sAtha idharaudhara kI bAteM karate hue kahA-"mitra ! merA vicAra hai ki kucha dinoM ke lie maiM gupta veza meM magadha kA paryaTana kruuN|" Page #316 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 307 "gupta veza meM ?" "hAM mitra ! yadi prajA ke hRdaya ko jAnanA hai to mujhe usake bIca eka sAmAnya vyakti ke rUpa meM rahanA hogaa|" "Apake vicAra uttama haiM, parantu..." "uttama vicAroM kA kriyAnvayana karane meM kyA bAdhA hai ?" "magadha kI janatA ke hRdaya meM ApakA sthAna bejor3a hai| janatA Apako deva kI bhAMti pUjatI hai|" ___"aisA sabhI kahate haiM, parantu janatA kI vedanA ko jAnane kA yahI upAya varSAkAra vicAra karane lgaa| donoM kucha samaya taka mauna rahe / phira mauna bhaMga kara varSAkAra bolA-"mahArAja ! uttama vicAra sadA AdaraNIya hote haiN| parantu isa kArya ke lie abhI samaya kA paripAka nahIM huA hai| abhI taka magadha sAmrAjya kA dhvaja dUra-dUra taka nahIM phaharAyA hai|" isa prakAra zreNika aura varSAkAra ke bIca paraspara aneka vicAra aae| kucha samaya pazcAt varSAkAra calA gyaa| ThIka sAtaveM dina dhanaMjaya A gyaa| biMbisAra ne dhanaMjaya ko apane vyaktigata kakSa meM biThAkara pUchA--"devI to kuzala haiM na ?" ___"devI AmrapAlI gaNatantra ke kisI kAryavaza eka mahIne se bAhara gayI huI "gaNatantra ke kArya ke lie ?" "hAM, mAdhvikA ne hI mujhe batAyA thaa|" "kisa ora gayI haiM ? kaba AeMgI?" "yaha jAnane ke lie maiMne bahuta prayatna kie, para kucha bhI jJAta nahIM ho skaa| mAtra itanA hI jJAta ho sakA ki kauzala ke yuvarAja ke lie kisI prayojana ko lekara ve gayI haiN| hAM, mAdhvikA batA rahI thI ki ekAdha saptAha meM A jaaeNgii|" "acchA, dhanaMjaya ! hameM do-cAra dinoM meM prasthAna karanA hai| maiMne mahAmantrI ko samajhA diyA hai|" "kaise ?" "guptaveza meM magadha kI janatA ke mana ko jAnane ke lie..." bIca meM hI dhanaMjaya bolA-"yukti to uttama hai parantu vaizAlI meM licchavI bahuta sAvaceta ho gae haiN|" "kisa bAta meM ? Page #317 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 308 alabelI AmrapAlI "ve mAnate haiM ki Apa vaizAlI ko naSTa-bhraSTa karanA cAhate haiM, isalie ve sajaga bana gae haiM / pratyeka mAgadha ko ve zaMkA kI dRSTi se dekhate haiN|" 'acchA' kahakara bibisAra Asana se uThA aura kakSa meM eka cakkara lagAkara bolA-do dina bAda hameM prasthAna karanA hai| kisI ko gaMdha taka na Ane pAe ki hama vaizAlI jA rahe haiN|" "aisA hI hogaa|" dhanaMjaya kahakara khar3A ho gyaa| 63. adhIra hRdaya janatA ke hRdaya meM rAjya ke prati kyA bhAvanA hai aura janatA ke prANoM meM kyA darda hai, yaha jAnane ke bahAne biMbisAra aura dhanaMjaya-donoM gupta veza meM vahAM se nikala pdd'e| donoM ke pAsa do azva aura sAmAnya sAmAna thaa| vizeSa astra-zastra sAtha meM nahIM liye the| donoM ne talavAreM sAtha meM lI thiiN| ___ donoM brAhmaNa veza dhAraNa kara nikale the, kyoMki isa veza ke sivAya dUsarA veza biMbisAra ke lie upayukta nahIM thaa| usake kapAla ke teja se usakI pahacAna svataH sambhava thii| usakI AMkhoM kI camaka pratyeka ko Azcarya meM DAlane vAlI thI aura usakA gaura-varNa bhI usake AbhijAtya kula kA paricAyaka thaa| isalie donoM ne brAhmaNa veza dhAraNa kiyA thaa| varSAkAra tathA anya mantrI biMbisAra ko isa veza meM dekhakara mugdha ho gae the| sabako yahI laga rahA thA ki mahArAja ko isa veza meM koI bhI nahIM pahacAna paaegaa| rAjamAtA ne atyanta amanaskatA se AjJA dI thii| kauzalanaMdinI tathA anya rAniyoM ne isa pravAsa kA virodha kiyA, kintu bibisAra ne sabako prema se samajhA-bujhAkara zAMta kiyaa| anta meM kauzalanaMdinI ne puruSa veza meM sAtha rahane kA nizcaya kiyA; kintu biMbisAra ne kahA-"priye ! terA candrabadana aura kAmanagAre nayana kisI se chipane vAle nahIM haiM aura vizeSataH terI kezarAzi, jo pAMvoM paka pahuMcatI hai, usako kaise chupAyA jAegA? pathagata bAdhAeM bhI kama nahIM hoMgI / terA mere sAtha AnA donoM ke lie bAdhA upasthita karane vAlA hogaa|" isa prakAra kauzalanaMdinI ko samajhAkara, biMbisAra vahAM se cala pdd'e| pravAsa kA yaha bahAnA bahAnAmAtra na rahe, yaha socakara pravAsa ke prathama tIna dina taka ve magadha kI janatA kA dila par3hate rahe / unhoMne jAnA ki janatA prasannacitta hai| unheM kisI prakAra kI zikAyata nahIM hai| Page #318 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 306 yaha jAnakara magadhapati ko bahuta saMtoSa huA aura ve calate-calate dhanaMjaya ke sAtha vaizAlI pahuMca ge| ___ kahIM unheM bAdhA nahIM aaii| ve sIdhe saptabhUmi prAsAda meM na pahuMcakara, eka pAMthazAlA meM tthhre| snAna, bhojana Adi se nivRtta hokara dhanaMjaya saptabhUmi kI halacala dekhane ke lie akelA gyaa| zreNika usa choTI-sI pAMthazAlA meM vizrAma karane lgaa| jisake caraNoM tale magadha kA sAmrAjya hai, jisake khajAne meM apAra sampatti par3I hai, jisake bhavana meM sukha-suvidhAoM ke sAre sAdhana upalabdha haiM, jisake caraNasparza ke lie kauzalanaMdinI jaisI rUpavatI aura kamanIya ramaNI apane Apako dhanya mAnatI hai, jisakI pAkazAlA meM pratidina hajAroM-hajAroM vyakti bhojana karate haiM, jisake pratyeka vacana ko pAlane ke lie hajAroM sevaka tatpara rahate haiM, vaha magadhezvara zreNika Aja akelA eka choTI-sI pAMthazAlA kI choTI kuTIra meM so rahA hai| kyoM? jIvana ke prathama praNaya kI vijetA ramaNI ke lie hI to ! eka strI ke lie puruSa ko apane gaurava ko kitanI sImA taka tyAganA par3atA hai ! kintu bibisAra ke mana meM aise vicAra Ate hI nahIM the| usake mana meM kevala eka hI bAta A rahI thI--"AmrapAlI bAhara se lauTa AI hogI yA nahIM ? priyatamA ke hRdaya meM merA sthAna vahI hogA yA nahIM? madhura milana kI kavitA puna: gUMjegI yA nahIM? ina praznoM se vaha svayaM Atma-vibhora ho rahA thA / vaha bhUla gayA thA ki vaha eka sAmAnya zreNika nahIM, magadha kA adhipati biMbisAra zreNika AmrapAlI kI smRti ke sAtha-sAtha usake mana meM naMdA kI smRti bhI ubhara AI thI parantu vahAM kA koI samAcAra Aja taka prApta nahIM huA thaa| svayaM ne bhI to samAcAra prApti kA koI prayAsa nahIM kiyA thaa| usake mana meM yaha saMzaya bhI thA ki prasUti meM mAM aura bAlaka donoM mRtyu ke grAsa bana gae hoMge."kintu yadi aisA hotA to sAmAcAra avazya AtA 'Adi-Adi / ___ isa prakAra aneka vicAroM, cintAoM aura praznoM ke madhya magadhezvara apanA bhAna bhUla jAtA thaa| ___itane meM dhanaMjaya vahAM A phuNcaa| usane Ate hI kahA-"mahArAja ! yaha kyA? binA bichAe hI...?" "acchA, tU A gayA !" yaha kahakara zreNika uTha baiThe aura kahA- "eka brAhmaNa pathika ko dharatI hI zayyA rUpa hotI hai| 'tUne kyA kiyA ?" Page #319 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 310 alavelI AmrapAlI "devI AmrapAlI ko loTe cAra dina hue haiN| Apake Agamana ke samAcAra sunakara mAvikA bahuta prasanna huI hai / " dhanaMjaya ne kahA / "devI...?" "maiM kevala mAvikA se hI milA thA mAdhvikA ne ApakA patra devI ko de diyA thA' par3hakara ve citita ho gayIM / parantu / " "kyA...?" mAvikA ne kahA ki devI ke hRdaya meM apane priyatama ke prati vahI prema hai / kintu nArI ke hRdaya meM chupe abhimAna ke kAraNa unhoMne Apako kabhI saMdeza nahIM bhejA / ve mana-hI-mana jalatI haiN| mana kI vedanA ko zAMta karane ke lie hI devI nRtya, saMgIta meM rasa le rahI haiM rAjakArya meM bhI sakriya bhAga letI haiM aura "bola, bola... .." "kyA kahUM mahArAja ! mAdhvikA kaha rahI thI ki devI Apako bhUlane ke athaka prayAsa kara rahI haiM aura isalie maireya kA pAna bhI karatI haiM / " biMbisAra ne mana-hI-mana kahA - 'abhimAninI priyA ! phira pUchA" dhanaMjaya ! mAvikA ne aura kyA kahA ?" "Aja sAyaM devI RtusnAtA hoMgI Aja kisI se nahIM mileMgI." kintu kala Apa videha deza ke jyotiSI banakara AeM mAdhvikA bheMTa karA degI / " "nahIM, hameM sAyaMkAla hI jAnA hai. yahAM Ane ke bAda maiM usase milane kI pratIkSA meM eka kSaNa bhI vilamba karanA nahIM cAhatA / " kahakara biMbisAra khar3A huA / "mahArAja ! mAvikA ne kala Ane ke lie hI vizeSa bala diyA hai. devI Aja kisI se nahIM mileMgI." milane ke lie Ane vAloM se bhI vaha cAra dinoM se nahIM mila rahI haiM / " "are ! hama apanA asalI paricaya dekara jAeM to ! Aja hI mAdhvikA jAkara devI se kahegI ki Apake jayakIrti Ae haiM / " " jaisI ApakI icchA / " anyamanaskatA se dhanaMjaya bolA / sAyaMkAla donoM saptabhUmi prAsAda meM gae praveza meM koI kaThinAI nahIM AI " kintu nicale bhAga ke mukhya prabandhaka ne itanA sA kahA - "mahArAja ! devI ko AzIrvAda dene kA samaya prAtaHkAla hotA hai Apako dAna-dakSiNA bhI prAtaHkAla hI milegI / " dhanaMjaya bolA - "devI kI AjJA se hI hama abhI Ae haiM / Apa mAvikA bahana ko bulaaeN| ve hameM pahacAnatI haiM / " 1 "oha ! Aja madhyAhna meM bhI Apa hI Ae the / kyoM ?" "hAM, aura hameM abhI Ane ke lie kahA thA / " dhanaMjaya ne kahA / Page #320 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 311 prabaMdhaka ne eka dAsI ko bhejakara mAdhvikA ko bulAyA / ekAdha ghaTikA ke pazcAt mAvikA do paricArikAoM ke sAtha vahAM A phuNcii| donoM brAhmaNa vezadhAriyoM kA svAgata kiyA, puSpahAra pahanAe aura bolI - " mahAtman ! Apa mere sAtha caleM, devI snAnagRha meM haiM Apase milane ke lie Atura haiM / " prabandhaka Azcarya se dekhane lgaa| mAdhvikA donoM ko saptabhUmi prAsAda kI chaThI maMjila para le gayI aura devI ke vizeSa kakSa meM biThAkara dhanaMjaya se bolI"maiMne devI se Apake Agamana kI bAta kahI, taba pahale to devI prasanna huIM, phira unameM abhimAna kI rekhA ubharI, para anta meM devI ne svataH kahA- 've kahAM tatkAla devI ne mujhe upAlambha diyA / haiM ?' maiMne kahA - 'kisI pAMthazAlA meM Apa abhI A gae acchA hI huA / " bibisAra ne pUchA - "mAdhu ! devI kuzala to haiM na ?" "pratidina se Aja vizeSa praphullita haiM, parantu / " "kyA ?" "Apa donoM yaha veSa dUra kara deM maiM dUsare uttama vastra le AtI huuN| yahAM koI bhaya nahIM hai / " lagabhaga ekAdha ghaTikA ke bAda biMbisAra uttama vastra dhAraNa kara taiyAra ho gyaa| usane apanI rAjamudrikA dhAraNa kii| mAdhvikA aneka alaMkAra bhI AyI / unheM biMbisAra ne dhAraNa kiyA / ghaTikA pahale kA brAhmaNa apane tejasvI rUpa meM A gayA / "nIle raMga kI kinArI vAlI zveta dhotI harita raMga kA uttarIya camakIle kauzeya kI zobhA aura biMbisAra ke badana para sadA kA teja ! mAvikA mugdha netroM se mahArAja ko dekhatI rahI / biMbisAra ne kahA"devI snAnagRha se kaba nikaleMgI ?" "Apa to jAnate hI haiM ki unako snAna meM bahuta samaya lagatA hai / phira abhI Apake Agamana kI bAta bhI maiMne unase kahI nahIM hai / " "to unheM batA to de..." "nahIM, maiM cAhatI hUM ki Apa akasmAt unake sAmane prakaTa hoM, tabhI vizeSa vismayajanaka hogA / " " to merI priya vINA / " "maiM le AtI hUM." devI ne use apane zayanakakSa meM hI rakhA hai kabhI-kabhI tI bhI haiM / " bibisAra kA mana ye zabda sunakara bahuta prasanna huaa| vaha bolA - " maiM hI tere sAtha devI ke zayanagRha meM AtA huuN|" fafasAra aura mAvikA devI ke zayanagRha meM Ae / Page #321 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 312 alabelI AmrapAlI biMbisAra ne dekhA, vahI zayanakakSa, vahI raunaka, vahI mAdhurI, dIpamAlikAoM kA sugandhita prakAza, dIpadAna meM se nikalatI dazAMga dhUpa kI sugandha' dIvAra ke citra / hAM, inameM kucha parivartana avazya huA thA / devI ke aneka tAtkAlika citra vahAM TaMge the| biMbisAra ne cAroM ora dRSTi daur3AI * * 'are ! padmarAnI kA citra kahAM hai ? usane mAdhvikA se pUchA- "mAdhu ! padmarAnI...?" ... "mahArAja ! ApakI vaha kanyA ati sundara thI 'mAM se bhI jyAdA sundara ! kintu atyanta vyathita hRdaya se usakA tyAga karanA par3A hai. 'usakI koI bhI smRti yahAM nahIM rakhI hai| kyoMki yadi devI apanI smRti ko na roka sakeM aura use dekhane nikala par3eM to Apatti A jAe, yahI jyotiSI kA kathana thaa|" mAdhvikA ne khaa| "oha ! parantu aba vaha kahAM hai, yaha to tU jAnatI hI hogI?" "hAM, mahArAja ! parantu Apako bhI maiM batA sakU, yaha sthiti nahIM hai / vipatti Apako bhI bhoganI pdd'e| islie|" "oha ! niyati kA kaisA vicitra vidhAna ! mAtA-pitA apanI santAna ko dekha nahIM sakate 'khilA nahIM sakate ''apane hRdaya ke prema se use bhigo nahIM sakate / kyA isase bhI bar3A koI abhizApa mAtA-pitA ko ho sakatA hai ?" biMbisAra ne vedanA bhare svaroM se khaa| mAdhvikA ne biMbisAra ko eka Asana para biThAte hue kahA-"mahArAja ! aba devI snAnagRha se nikaleMgI 'Apa yahIM baiThe raheM 'maiM unake vastra rakhakara AtI huuN|" "acchA ! para tU merI vINA to yahIM rakhakara jaa|" "jaisI AjJA / " kahakara mAdhvikA ne mahAbiMba vINA lAkara bibisAra ke pAsa rakha dI aura svayaM namana kara calI gyii| ___ biMbisAra ne dekhA, vINA kA koI tAra TUTA huA nahIM thaa| vINA svaccha thI 'koI rajakaNa usa para nahIM thA. priyatama kI smRti ko kitanI sajagatA se sambhAlakara rakhA hai ! biMbisAra ne vINA para svara-saMdhAna prArambha kiyaa| devI AmrapAlI snAnagRha se nikalakara pAsa vAle vastragRha meM gyii| usake keza khule the aura eka dAsI usako uThAe pIche-pIche cala rahI thii| usake nayanoM meM vahI camaka-damaka thI, usakI kAyA meM vahI yauvana kA ubhAra thA aura usake rUpa meM vahI teja thaa| usa samaya vaha samasta cintAoM se mukta kisI divya yoginI-sI dikha rahI thii| mAdhvikA ne vastra alaMkAroM ke thAla vyavasthita kara rakhe the| devI AmrapAlI eka vizAla darpaNa ke sAmane par3e Asana para baiTha gyii| Page #322 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 313 vasaMtikA aura rohiNI devI kA keza mArjana karane lagI aura akasmAt pAsa vAle kakSa se vINA kA ati hRdayavedhaka svara AmrapAlI ke kAnoM se ttkraayaa| vaha cauMkI' 'mAdhvikA kI ora dekhakara bolI-"vINA kona bajA rahA hai ?" "sambhava hai, AcArya padmanAbha Ae hoM ?" "kintu Aja to maiM kisI se milane kI sthiti meM nahIM haM..." "kadAcit AcArya ko dhyAna na rahA ho..." "oha !" kahakara AmrapAlI ne darpaNa meM dekhaa| acAnaka usakA hRdaya AMdolita ho utthaa| eka paricArikA paroM ke kinAre Alaktaka lagA rahI thI aura dUsarI paricArikA kaMcukIbandha bAMdha rahI thii| AmrapAlI ne cauMkakara kahA"mAdhu..." "kyoM, davi !" "mahArAja kI vINA kauna bajA rahA hai ? AcArya padmanAbha ? nahIM, nahIM / AcArya kI aMguliyoM meM vINA ke tAra para isa prakAra nRtya karane kI zakti nahIM hai|" vINA para do svaroM kI mAdhurI khila utthii| AmrapAlI acAnaka uTha khar3I huI aura bolI-"mAdhu..." "mahArAja Ae haiM ?" "yaha to..." "jA dekha 'mahAbiMba vINA ko kauna bajA rahA hai ?" "jii|" kahakara mAdhvikA Age bar3he, itane meM hI AmrapAlI bola par3I"khar3I raha merA kamarapaTTaka lA' zIghratA se alaMkAra phnaa| rohiNI ! kezamArjana rahane de.''jaisA hai vaisA keza-kalApa lekr|" itane meM hI mahAbiMba vINA para tIna grAma kA svara AMdolana hone lgaa| AmrapAlI kA hRdaya asahya ho uThA / usakI jijJAsA tIvra huI... . usakA mana bola uThA-nahIM-nahIM. AcArya padmanAbha nahIM 'yaha mere prANapriya svAmI kI kalA pratIta hotI hai| vaha atyanta adhIra ho gyii| Aja taka kisI ko bhUlane kA abhinaya karane vAlI nArI, Aja svayaM ke abhinaya kI akulAhaTa anubhava karane lgii| hRdaya adhIra thA'"'mana adhIra thaa| isa adhIratA meM hI alabelI kA rUpa sau gunA adhika khila uThA 'darpaNa ke sAmane vaha mugdha netroM se dekhatI rhii| Page #323 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 314 alabelI AmrapAlI 64. priyA aura priyatamA aneka dinoM ke bAda biMbisAra Aja vINAvAdana kI mastI meM samaya aura sthAna ko bhI bhUla baiThe the / tIna grAmoM para chir3ane vAlA vINA kA kallola saptabhUmi prAsAda kI chaThI maMjila para hI nahIM, sAre bhavana ko apane adhikAra meM le rahA thA / dAsadAsI avAk bana gae the. kutUhalavaza bhI koI chaThI maMjila para jAne kA sAhasa nahIM kara pA rahA thA / rAga meM antara kI adRSTa vedanA mUrta ho rahI thI mAno virahAgni meM jalatI huI vINA lAkha-lAkha AMsU bahAkara antar kI agni kI AMca ko maMda karane kA prayatna kara rahI thI / AmrapAlI kA adhIra mana vastra-sajjA kI ora apanA dhyAna nahIM de pAyA / AmrapAlI apane zayanakakSa meM jAne ke lie Akula vyAkula ho rahI thI / vasaMtikA AmrapAlI kA uttarIya ThIka kara rahI thI, parantu AmrapAlI ne uttarIya ko aise hI dhAraNa kara liyA / zizirA vajra ke bAhubaMdha bAMdhane kA upakrama kara rahI thI, parantu AmrapAlI aise hI cala par3I / rohiNI bola uThI- "devi ! abhI aMjana zeSa hai ... alaMkAra..." bIca meM hI AmrapAlI ne kahA - "rahane de / kSudra padArtha nArI ko AkRSTa nahIM krte|" itanA kahakara AmrapAlI vastrakhaMDa se bAhara niklii| mAdhvikA usake pIchepIche cala rahI thI / zayanagRha ke dvAra ke nikaTa Ate hI AmrapAlI bolI"mAdhu ! gulAbI zItakAla kA prArambha ho gayA hai / USmA aura preraNA kA amRta maireya le AnA / " "jI, parantu ..." mAvikA kA vAkya pUrA nahIM huA / AmrapAlI khaMDa meM praviSTa ho cukI thI / vaha mAvikA ko kucha kahe, usase pUrva hI usakI dRSTi vINA vAdana meM masta hue priyatama kI ora calI gyii| tIna varSoM kA viyoga ! usa dina yaha priyatama jayakIrti thA aura Aja magadhezvara / usake caraNa kucha Age bar3he, para ve ruka ge| mana meM adhIratA ubhara rahI aura tvarita gati se priyatama se milane ke lie hRdaya prakampita ho rahA thA... parantu na jAne kahAM se virAT saMkoca donoM caraNoM ke lie ber3I banakara A gayA thA / Page #324 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 315 vINA ke tIna grAmoM para thirakatI rAginI AmrapAlI ke hRdaya ko matha rahI thI / isa mahAn sAdhaka ke bAhubaMdhana meM baMdha jAne kI lAlasA ubhara ubharakara hRdaya ko prakampita kara rahI thI / parantu yaha saMkoca kaisA ? jaba milana ke madhura kSaNa nikaTa Ate haiM, kyA tabhI tIna-tIna varSoM taka puSTa hone vAlA abhimAna apanI samagra zakti se jAgRta ho jAtA hai / magadhezvara kI palakeM maMdI huI thiiN| kyoMki ve viraha kI rAginI meM tanmaya ho gaye the / saMkoca kA virAT bhAra hone para bhI mana meM abhimAna kA Adeza guMjita rahane para bhI, devI AmrapAlI mAno svayaM ko koI khabara hI na ho, isa prakAra priyatama kI ora dhIre-dhIre calane lagI / usake nayana priyatama kI saumya, sundara aura bhavya mudrA para sthira the / oha ! Aja rakSarAja svayaM calakara sAmane AyA hai, phira yaha saMkoca kyoM ? rAga meM bhasta bane hue zreNika ke nayana khule khulate hI usakI dRSTi thor3I dUrI para avAk, sthira aura gambhIra bhAva se khar3I priyatamA para par3I / usI kSaNa usane vINA ko eka ora rakha diyA - nayana dIpta ho gae vaha acAnaka khar3A ho gyaa| vaha tejI se kadama uThA sAmane gayA / AmrapAlI kI dRSTi svataH hI nIce jhuka gayI aura kiMkarttavyavimUr3ha-sI khar3I rhii| vaha nizcaya nahIM kara pA rahI thI ki use vahAM se cale jAnA cAhie yA ullAsa vyakta karane ke lie priyatama se lipaTa jAnA cAhie / jaba vyakti AzA aura abhimAna ke bIca phaMsa jAtA hai taba mana kI sthiti vicitra bana jAtI hai / AmrapAlI kucha bhI nirNaya kare, usase pUrva hI biMbisAra Age AyA aura priyatamA ko mugdha najaroM se dekhatA rahA / AmrapAlI najaroM meM samA gayI / mAvikA abhI bhI dvAra ke pAsa hI khar3I thii| vaha tatkAla calI gayI / dvAra para par3A sonerI paradA haMsa rahA thA / bibisAra ne pUchA - "priye ! mujhase koI aparAdha huA hai ?" AmrapAlI ne bAhupAza se mukta hone kA prayatna nahIM kiyA / usane apanI maMdI AMkheM bhI nahIM kholIM / kampita adhara zAMta ho gae the| Aja tIna-tIna varSoM dIrgha antarAla ke baad| hRdaya kI dhar3akana bar3ha gayI thI / 1 "pAlI ! anajAna meM yadi koI aparAdha huA ho to tU apane jayakIrti ko kSamA kara de / bola, tUne mere cAra-cAra saMdezoM kA koI uttara nahIM diyA. merA hRdaya kitanI pIr3A kA anubhava kara rahA thA / karttavya ke pAlana meM priya se priya vastu bhI tyAga karanA hotA hai / " Page #325 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 316 alabelI AmrapAlI AmrapAlI mauna rahI / usake donoM hAtha priyatama kI garadana kI mAlA bane hue the aura ve kucha AkAMkSA liye hue the / nArI kI avyakta aakaaNkssaa'| itane meM hI dvAra ke parade ke pIche se mAdhvikA kA maMjula svara sunAI diyA"mahAdevi !" AmrapAlI tatkAla priyatama kA hAtha pakar3akara zayyA kI ora jAtI huI bolI- - "andara A jA mAdhu !" mAvikA ne paradA haTAkara kakSa meM praveza kiyaa| usake pIche-pIche do paricArikAeM A rahI thIM eka ke hAtha meM maireya kA svarNa kumbha thA dUsarI ke hAtha meM maireyapAna ke pAtra aura puSpamAlAeM thIM / mAtrikA ne sArI sAmagrI eka tripadI para rakhavA dii| bibisAra ko lekara AmrapAlI eka gaddI para baiThI thI / vINA kucha dUra par3I thI mAvikA ne nikaTa Akara jhukakara kahA - "devi ! maireya / " "bhojana ke thAla taiyAra kara pAsa vAle khaMDa meM le AnA / " 'jI' kahakara mAvikA calI gyii| donoM paricArikAeM bhI khaMDa se bAhara nikala gayIM / dvAra para sundara aura kalAtmaka sunerI paradA laTaka rahA thA / fafbasAra ne AmrapAlI kA eka hAtha apane donoM hAthoM meM lekara kahA"priye ! jaba taka tU mere aparAdha ko nahIM batAegI athavA apane roSa kA kAraNa nahIM kahegI, taba taka mana azAMta hI rahegA / " AmrapAlI ne kahA - "naMdA ke sAtha vivAha karake bhI Apane mujhe nahIM batAyA ''kyA Apako yaha saMdeha thA ki maiM isameM bAdhaka banUMgI ?" ffsAra jora se haMsa pdd'aa| usane haMsate-haMsate kahA - "priye ! jIvana meM aisA samaya bhI AtA hai jisakI kalpanA bhI nahIM kI jA sakatI aura aiseaise akasmAt bhI sRSTa ho jAte haiM ki jinakA svapna bhI nahIM liyA jA sakatA... kahAM ujjayinI kahAM magadha kahAM vaizAlI kahAM naMdA kahAM tU aura kahAM maiM? parantu yahAM se vahAM jAne ke pazcAt ..." biMbisAra ne ujjayinI meM ghaTita sArI ghaTanA saMkSepa meM batAI / .. "naMdA kA kyA huA ?" "usake koI samAcAra nahIM haiM, parantu mujhe lagatA hai ki prasUti ke samaya kucha aniSTa ghaTita huA hai. anyathA pitA tulya dhanapata seTha saMdeza bheje binA nahIM raha skte|" "kyA rAjagRhI pahuMcane ke pazcAt Apane koI sandeza bhejA thA ?" "nahIM, priye ! maiM aise jhaMjhaTa meM phaMsa gayA thA ki..." bIca meM hI AmrapAlI bola par3I - "mere roSa kA kAraNa puruSa ke isI Page #326 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 317 svabhAva meM chupA huA hai / Apane mujhe yAda nahIM kiyA, naMdA ko bhUla gaye.. aura...?" bIca meM hI biMbisAra ne kahA-"priye ! maiM kisI ko bhI bhUlA nahIM / yadi tujhe bhUlatA to yahA~ kyoM AtA? parantu yadi maiM sArI bAta batAUMgA to tujhe Azcarya hogaa| ina do varSoM meM maiM kevala zastroM se hI paricita rahA "bhavana meM navayauvana meM jhUlatI patniyoM se bhI milane nahIM gayA / kartavya kA mArga itanA kaThora hotA hai ki manuSya apane sukha ko bhI bhUla jAtA hai|" AmrapAlI kucha kahe, usase pUrva hI bAhara se mAdhyikA kI AvAja aayii| AmrapAlI ne kahA-'andara A jaa|" mAdhvikA ne andara Akara bhojana ke thAla kI bAta btaayii| donoM khar3e hue aura mAvikA ke sAtha-sAtha gae / bhojana se nivRtta hokara donoM punaH zayanakakSa meM Akara baiTha ge| mAdhvikA maireya ke pAtra, mukhavAsa kA thAla Adi rakhakara calI gyii| AmrapAlI ne mareya ke do pAtra bhare aura eka magadhezvara ke sAmane rkhaa| bibisAra bolA-"tU to jAnatI hI hai ki mujhe kRtrima nazA priya nahIM hai| kintu maiM Aja terA apamAna nahIM kruuNgaa|" kahakara usane mereya kA pAtra hAtha meM le liyA''dUsarA pAtra AmrapAlI ne liyA tatkAla bibisAra bola uThA"yaha kyA ? tujhe to aise pIne ke prati napharata thii|" "hAM, abhI bhI napharata hai| phira bhI niyamita rUpa se maireyapAna karatI huuN|" "yaha ucita nahIM hai|" "ApakI dRSTi meM yaha ucita nahIM hai / parantu binA naze kA jIvana murajhAyA hA-sA lagatA hai / manuSya ko jaba vAstavika nazA prApta nahIM hotA taba vaha kRtrima naze kI zaraNa meM jAtA hai|" kahakara AmrapAlI ne eka hI zvAsa meM maireya kA pAtra khAlI kara ddaalaa| bibisAra ne kevala eka cUMTa pIkara maireya kA pAtra rakha diyaa| tatkAla AmrapAlI bolI-"kyoM ? binA naze kA jIvana aapko|" "priye ! merA nazA mere bhItara kI smRtiyoM meM bharA par3A hai| aise kRtrima naze kI AvazyakatA nahIM rhtii|" "smRtiyoM kA nshaa|'' upekSA bhare hAsya se AmrapAlI bola pdd'ii| "tUne samajhA nhiiN|" "samajha gayI..." smRtiyoM kA nazA puruSoM ke lie kaisA hotA hai, maiM nahIM samajha sakatI 'kintu striyoM ke lie smRtiyoM kA nazA Aga jaisA bana jAtA Page #327 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 318 alabelI AmrapAlI "priye ! mere prati jo tere mana meM saMzaya hai, use tU dUra karegI to tU samajha sakegI ki smRti Aga nahIM hai, amRta hai|" "jAne bhI do 'milana ke kSaNoM meM vivAda zobhA nahIM detA. 'acchA, ApakA svAsthya kaisA hai ?" "terI smRtiyoM ne mujhe bacAe rakhA hai / mujhe vizeSa banAyA hai|" "aap..|" "are, kahate-kahate ruka kyoM gayI?" ..... "maiMne sunA hai ki Apa vaizAlI ko naSTa karanA cAhate haiM ?" "hAM, magadhezvara kI icchA aisI hai| parantu AmrapAlI ke jayakIrti kI aisI koI icchA nahIM hai| maiM yahAM vaizAlI kI jAnakArI lene nahIM AyA huuN| maiM tujhe sAtha le jAne AyA huuN|" "kahAM ?" jAnate hue bhI AmrapAlI ne puuchaa| "priye ! tujhe yAda nahIM ? tUne mujhe eka bAra apane mAtA-pitA kI bAta kahI thii|" "svapna kisI ke bhI na sAkAra hue haiM aura na hoNge|" kahakara AmrapAlI maireya kA pAtra bharane lgii| biMbisAra ne kahA-"priye ! maiM isa viSaya se mukta rahanA cAhatA huuN|" "kauzalanaMdinI nahIM pItI ?" "pItI hai merI sabhI rAniyAM pItI haiN| parantu tU pIe, yaha mujhe acchA nahIM lgtaa|" "to hama donoM piieN|" bibisAra ne kahA-"tU jI bharakara pI le / maiM itanA kaThora nahIM haiM ki tujhe pIte na dekha sakU~ / acchA, kala aauuNgaa|" "priyatama !" kahakara AmrapAlI ne maireya kA pAtra pheMkate hue kahA"magadhezvara kA roSa maiM sahana nahIM kara sktii| maiM Aja se Apake sAmane maireyapAna nahIM kruuNgii|" "isakA artha hai 'mujhe sadA tere sAmane hI rahanA par3egA?" "isameM koI doSa hai ?" "nhiiN| isalie maiM tujhe lene AyA huuN| striyAM vedanA vyakta kara sakatI haiN| puruSa vedanA ko pI jAtA hai| maiM satya kahatA hUM, maiM tujhe kabhI nahIM bhUla sktaa| tere binA mujhe apanA jIvana rasahIna aura apUrNa lagatA hai|" "AmrapAlI ApakI chAyA bana sakatI hai| janapadakalyANI kahIM jA nahIM sktii|" "priye ! licchaviyoM ne terI bhAvanA ko pIsa DAlA hai| unhoMne tere para Page #328 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 316 asahya atyAcAra kiyA hai / licchaviyoM ke anyAya kA yahI eka pratikAra hai| tU magadha kI mahArAnI banakara raha / eka nArI ko manoraMjana kA khilaunA banAkara rakhane vAle licchaviyoM ke prati mere prANoM meM bhayaMkara napharata hai / yadi tU vaizAlI meM nahIM hotI to|" "to kyA?" "eka Adarza nArI ke isa bhayaMkara apamAna kA badalA maiM apanI talavAra se letA''tU isa naraka se bAhara nikala jA / terI zobhA yahAM nahIM, mere hRdaya siMhAsana para hai|" kahakara biMbisAra ne AmrapAlI ko hRdaya se lagA liyaa| AmrapAlI kucha bhI nahIM bolii| vaha apane priyatama ke AzleSa se utpanna Ananda kI UrmiyoM meM kho gii| do kSaNa mauna rahakara vaha bolI-"priyatama ! Apa ghaTikA taka yahAM baiThe, mukhavAsa leM / maiM vastragRha meM jAkara AtI huuN|" biMbisAra ke bAhupAza se mukta hokara AmrapAlI kakSa ke bAhara nikala gii| bibisAra punaH zayyA para baiTha gayA : usane socA, yadi AmrapAlI sAtha meM calegI to kala hI yahAM se rAjagRhI calA jAnA hai| lagabhaga do ghaTikA ke bAda AyapAlI solaha zrRMgAra kara zayanakakSa meM AI / use usa samaya dekhakara bibisAaavAk bana gyaa| aura.. rAtri kaba pUrI huI, donoM ko koI bhAna nahIM rahA / kintu isa milana kI pRSThabhUmi meM nRtya karane vAlA prakRti kA saMketa kucha anokhA thaa| tIna varSa ke pazcAt hone vAle isa milana kI madhu rajanI mAtRtva kA varadAna dene vAlI hogI, aisI kalpanA donoM meM se kisI ko nahIM thI / AmrapAlI RtusnAtA thii| isa prakAra Ananda hI Ananda meM dasa dina bIta gae / jo AmrapAlI aneka mulAkAtiyoM se milatI thI, vaha Aja apane zRMgAra bhavana se bAhara hI nahIM nikltii| __ priyatama aura priyA kA vizva kevala saptabhUmi prAsAda kI chaThI maMjila meM samA gayA thaa| bArahaveM dina prAtaHkAla hI AmrapAlI ko vamana huA. 'bAra-bAra jI micalAne lagA.'vaha samajha gaI. 'usane magadhezvara ke samakSa apanA saMzaya prakaTa kiyA / biMbisAra bahuta prasanna hokara bolA-"priye ! yadi terA saMzaya ThIka hogA to vaha magadha kA yuvarAja banegA' 'magadha kA bhAvI samrATa hogaa| aba hameM zIghra hI rAjagRhI kI ora prasthAna kara denA caahie|" "mahArAja ! yaha mere lie zakya nahIM hai|" _ "tere lie azakya kyoM ? pati ke ghara jAnA anucita nahIM hotA / anyAya nahIM hotaa|" biMbisAra ne khaa| Page #329 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 320 alabelI AmrapAlI _ "priyatama ! maiM Apako kaise samajhAUM? maiMne vaizAlI ke pavitra jala kA sparza * kara pratijJA lI hai 'yadi licchavI jAna leMge to ve Apako sukhapUrvaka rAja nahIM karane deNge|" ___ "priye ! licchaviyoM kA mujhe tanika bhI bhaya nahIM hai / tU yadi AjJA de to maiM do mahInoM meM vaizAlI ko barabAda kara dUM aura tujhe pratijJA kI cintA kyoM hai ? Aveza yA balAt thope hue niyamoM kA pAlana karanA ucita nahIM hai|" AmrapAlI samajhI nhiiN| biMbisAra ne tIna dina taka use samajhAne kA prayAsa kiyaa| kintu AmrapAlI vaizAlI kA tyAga karane ke lie taiyAra nahIM huii| usake mana meM eka hI bhaya thA ki yadi maiM vaizAlI kA tyAga kara rAjagRhI calI jAUMgI to magadhezvara kI mAgadhI senA vaizAlI ko naSTa-bhraSTa kara degii| maiM vaizAlI kI kanyA huuN| kevala apane svArtha ke lie maiM apanI janmabhUmi ko barabAda kaise hone duuN| parantu yaha bhaya usane biMbisAra ke samakSa prakaTa nahIM kiyaa| do dina aura bIta ge|| ___ dhanaMjaya bahuta zIdhratA kara rahA tha... biMbisAra bhI samajhatA thA ki kartavya kI avagaNanA nahIM kI jA sktii| usane priyA se vidAI lete hue kahA- "priye ! bahuta prayAsa karane para bhI na samajha nahIM sakI, isakA mujhe duHkha hai| phira bhI mujhe apane uttaradAyitva ke kAraNa jAnA par3a rahA hai|" ___ AmrapAlI bhI jAnatI thI ki magadhezvara ruka nahIM skte| vaha bolI"aba Apake darzana...?" "maiM abhI binA nimantraNa tere pAsa AyA hUM..'aba tujhe bhI binA nimantraNa rAjagRhI AnA hai / yadi tU putra kA prasava karegI to vaha magadha kA bhAvI samrATa hogaa| mere isa vacana ko tU bhUla mata jaanaa|" biMbisAra ne khaa| saMdhyA ke pazcAta biMbisAra aura dhanaMjaya ne vaizAlI kA tyAga kara diyaa| / vahAM se prasthAna karate samaya biMbisAra kA citta AmrapAlI ke nakArane se vyathita ho rahA thA aura usane yaha nizcaya kara liyA thA ki aba AmrapAlI se tabhI milanA hai jaba vaha svayaM calakara rAjagRhI aae| 65. kAla kI krIr3A kAla kA kahIM kinArA nahIM / vaha ananta hai| kAla ke virAT prAMgaNa meM mAnava kevala eka kSudra jantu ke samAna hai| mAnava kA parivAra bhI nirI AMkhoM se dikhAI nahIM detaa| mAnava kA itihAsa bhI kSudra lagatA hai / mAnava kAla kI mahAgati ko rokane kA prayAsa karatA rahA hai / parantu kAla Page #330 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 321 usase kabhI nahIM rukaa| kAraNa yaha hai ki kAla samajhatA hai ki merA eka hI aTTahAsa hogA ki kAla ko rokane kA prayAsa karane vAle cakravartI bhI manuja dvArA sarjita kSudra itihAsa kI paratoM ke nIce daba jAte haiN| sAgaropama kI AyuSya vAle vyakti bhI kAla kI eka phUMka ke samakSa kSudra jantuoM kI bhAMti dharatI ke eka kone par3e raha jAeMge / kAla ko koI roka nahIM sakatA kAla kA koI aMkana nahIM kara sakatA... kAla ke sAtha koI herApherI nahIM kara sakatA / devI AmrapAlI aura magadhezvara ke tIna varSa pazcAt milana ke samaya bIte tIna varSa bahuta kaThora the parantu usake bAda jo bAraha varSa bIte ve mAno netra pallava ke bAraha bAra ke phaTakAra ke samAna atizIghra bIta gae / bibisAra kA nizcaya aTala thA / usane kisI bhI sthiti meM vaizAlI jAkara priyA se milane kA mana hI nahIM kiyA. AmrapAlI ko kSaNika duHkha huA bhI para vaha putra janma ke yoga se duHkha ko bhUla gaI / usane putra-janma kI badhAI dene ke lie magadhezvara ke pAsa do dAsiyoM ko bhejA thaa| magadhezvara ne yaha samAcAra sunakara prasannatA vyakta kI aura donoM dAsiyoM ko ratnoM se maMDita kara lauTA diyA / AmrapAlI ne kahalavAyA thA ki Apa jaise hI sundara, svastha aura tejasvI bAlaka ko AzIrvAda dene Apa avazya hI eka bAra vaizAlI AeM / isake uttara meM biMbisAra ne batAyA - "priye ! mAtA aura putra kA svAgata maiM yahIM karUMgA / eka pitA cora kI taraha Akara AzIrvAda de jAe isase to acchA yaha hai ki vaha hajAroM manuSyoM ke madhya apanI patnI aura putra ko hRdaya se lagAe / " isa saMdeza se AmrapAlI ko santoSa nahIM huA usake bhItara kA abhimAna jAga uThA aura usane punaH vaizAlI ke kalyANa ke lie apane sukha aura gaurava ko bhUlane ke lie mana ko mor3a diyA / phira to jyoM-jyoM kAla bItatA gayA, aneka prasaMga banate gae / biMbisAra saMgrAmoM meM vyasta ho gayA aura magadha sAmrAjya ko samRddha banAne meM laga gayA / Satai dinI ke prati pratizodha kI bhAvanA se prerita hokara ujjayinI kA adhipati caMdrapradyota rAjagRhI ko jItane agrasara huA / parantu catura varSAkAra kI yukti ke samakSa use bhArI parAjaya kA sAmanA karanA pdd'aa| magadha kI sImA para hI mAlavIya senA se bher3a huI aura caMdrapradyota ko khAlI hAtha lauTanA par3A / bibisAra ke kiroTa para eka-eka kara aneka vijaya kilaMgiyA lagane lagIM / magadha ke Asa-pAsa ke do-tIna choTe gaNatantra duvataH naSTa ho gae aura magadha kI chatrachAyA meM A gae / Page #331 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 322 alabelI AmrapAlI parantu varSAkAra ko santoSa nahIM ho rahA thaa| vaha vaizAlI gaNatantra ko naSTa karanA cAhatA thA, parantu biMbisAra vaizAlI kI ora najara bhI nahIM karatA thaa| varSAkAra kI eka bhAvanA yaha bhI thI ki zaMbuka vana-pradeza meM rahane vAle rAkSasoM ko naSTa kara usa pradeza ko magadha meM milA denaa| yadi aisA hotA hai to magadha ko svarNa Adi kI vizAla khAne prApta ho jAeMgI aura sAtha hI sAtha sAMnAmika vyUha kI dRSTi se samagra gaMgAtaTa nirbhaya bana jaaegaa| parantu biMbisAra ne ima bhAvanA ko tanika bhI mahattva nahIM diyaa| eka bAra jo mitra bana cukA hai jisane Azraya diyA hai aura magadha ke lie sarvathA nirupadravI hai, usako naSTa karane kA koI prayojana nahIM / kAla kI gati ke sAtha yuddha ke nagAre garaja rahe the. sAtha hI sAtha eka mahAparuSa bhI samagra pUrva bhArata ko apanI zAMti kI pAMkhoM meM sameTa rahA thaa| tathAgata gautama buddha kA prabhAva cAroM dizAoM meM sUrya kI prakhara kiraNoM ke samAna vyApta ho cukA thaa| eka ora rAjAoM ke yuddha calate aura dUsarI ora aneka zreSTha aura zrImanta vyakti apanI samasta sampatti bhagavAn buddha ke caraNa-kamaloM meM nyochAvara kara upamampadA prApta kara rahe the| eka ora yuddha kI cinagAriyAM uchala rahI thiiN| dUsarI ora jJAna kI mazAla dvArA ajJAnarUpI andhakAra ko chinna-bhinna kiyA jA rahA thaa| __ pUrva bhArata ke choTe-bar3e rAjaparivAroM meM 'buddhaM zaraNaM gacchAmi' kA jayaghoSa gUMja rahA thaa| bhagavAn pArzvanAtha prabhu ke sampradAya ke antima avazeSoM kI prakRti se utpanna bhagavAna buddha kA paMtha, prema aura tyAga ke mArga ko prazasta karatA huA, sabhI vargoM meM Adara pA rahA thaa| ___ bhagavAn buddha apanI ziSya-sampadA ke sAtha jahAM-jahAM viharaNa karate, vahAM hajAroM nara-nArI isa tejapuMja ko namana karane Ate aura jAte samaya bhagavAna baddha ke ArAdhaka banakara jaate| vaMzAlI meM bhI tathAgata ke paMtha ne bahuta krAMti kara rakhI thii| zrI pArzvanAtha prabhu ke zAsana kI paramparA ke aneka anuyAyI tathAgata ke anuyAyI bana rahe the| siMhanAyaka jaise samartha jana vyakti bhI bhagavAn buddha, / nArga kI ora AkRSTa hue| , ___janapadakalyANI AmrapA :: paramparA se jaina matAvalambI thI, para vaha kisI dharma-mArga meM rasa nahIM letI thI. biMbisAra ke jAne ke pazcAt aura putra kI AzA Page #332 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 323 se AzAnvita vaha puna: maireya, nRtya aura mastI meM apanI manovRtti ko sthApita kara rahI thI / usane apane putra ke lAlana-pAlana ke lie do praur3ha paricArikAoM ko niyukta kara rakhA thA / aura ye donoM paricArikAeM putra abhayajita ko prANoM kI taraha saMjo rakhatI thiiN| ye donoM paricArikAeM tathAgata ke tejomaya valaya meM A cukI thIM aura jaba- jaba tathAgata vaizAlI meM Ate taba-taba ye donoM paricArikAeM abhayajita ko sAtha le darzanArthaM jAtI thIM / abhayajita ke bAlamAnasa para bhagavAn buddha ke upadezoM kI chApa par3a gaI thI / 1 isake atirikta abhayajita kI zikSA ke lie do AcArya niyukta the / ve bhI bauddha dharmAvalambI the, isalie zikSaNa meM bhI bauddha saMskAra hI die jA rahe the / mAtA ko dharma kI ora dekhane kA avasara nahIM thA vaha apanI manovedanA ko bhUla jAne ke lie raMgarAga aura mastI meM hI DUbI rahatI thI usako yaha kalpanA bhI nahIM thI ki dharma kA Azraya hI samasta duHkhoM ke zamana kA upAya hai / Ananda aura mastI kI zaraNa to asthAyI hai / AmrapAlI ne apane deha-sauSThava ko banAe rakhA thA / vaha battIsa varSa kI hone para bhI dekhane vAloM ko navayauvanA hI pratIta hotI thii| parantu kAyA kI kitanI hI sAra-sambhAla kyoM na kI jAe, eka dina vaha TUTa hI jAtI hai| eka AghAta, eka AzAbhaMga yA eka cintA kA tUphAna manuSya kI kAyA ko jabaradasta dhakkA detA hai aura vaha dhakkA kabhI vismRta nahIM hotA / aisA hI eka marmavedhI AghAta alabelI AmrapAlI ko lagA aura vaha tilamilA uThI / abhayajita ne dasaveM varSa meM praveza kiyA / AmrapAlI ne socA- maiM apane sneha ke lie putra ke bhaviSya ko kyoM naSTa karUM ? putra yadi apane pitA ke pAsa rahegA to magadha kA bhAvI karNadhAra ho sakegA putra kI kalyANa kI bhAvanA se prerita hokara usane biMbisAra ke pAsa eka saMdeza bhejA - "abhayajita dasa varSa kA ho gayA hai / Apa AeM aura apane adhikAra ko le jaaeN|" aneka varSoM ke pazcAt AmrapAlI kA yaha saMdeza prApta huA thA / isa saMdeza ko pAkara biMbisAra kI murajhAI AzAoM meM prANoM kA nava saMcAra ho gayA / parantu vaha kisI bhI sthiti meM vaizAlI jA sake, aisA avasara nahIM thA / usane tatkAla pratyuttara diyA- ' priye ! puruSa dharya nahIM rakha sakatA, maiM isa bAta ko asatya pramANita karanA cAhatA huuN| magadha ke bhAvI karNadhAra ko lekara ta svayaM zIghra hI yahAM pahuMca jA / yahAM Ane ke bAda yadi tujhe rAjagRhI meM rahanA acchA Page #333 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 324 alabelI AmrapAlI nahIM lage to maiM vacana detA hUM ki maiM tujhe rokaMgA nahIM. "tU khuzI se vaMzAlI lauTa jaanaa|" yaha saMdeza pAkara AmrapAlI rAjagRhI jAne ke lie utAvalI ho gaI... parantu dUsare hI kSaNa usane socA, yadi vahAM jAne para svAmI yahAM na Ane deM... maiM bhI na ar3a sakU. aura yadi aisA ho to vaizAlI naSTa-bhraSTa ho jAegA' 'nahIM, nahIM.."jisa dharatI ne mujhe janma diyA hai, gaurava aura sammAna diyA hai, usa dharatI ke hita ke lie mujhe apane svArthoM ko vismRta kara denA cAhie / _aisA vicAra kara AmrapAlI ne eka dina zubha muhUrta meM abhayajita ko rAjagRhI kI ora prasthAna karA diyaa| usake sAtha dAsa-dAsI bhI niyojita the| parantu vaizAlI aura rAjagRhI ke bIca mArga meM hI magadha deza kA bhAvI karNadhAra abhayajita AtmA kA karNadhAra bana gyaa| eka dina abhayajita ne apane sabhI karmakaroM ke sAtha eka sthAna para rAta bitAne ke lie par3Ava DAlA / masta abhayajita bAlasulabha svabhAva ke kAraNa khelatA-khelatA par3Ava se dUra nikala gyaa| kisI ko isakA dhyAna nahIM rahA'' aura vaha calate-calate ekAdha kosa kI dUrI para sthita eka bauddha vihAra meM jA phuNcaa| usa samaya bhagavAn tathAgata kevala do dina ke lie usa vihAra meM Ae the| kala ve yahAM se vihAra karane vAle the| aura yaha sundara bAlaka aparicita vyakti kI bhAMti vihAra ke cAroM ora cakkara kATane lgaa| eka ziSya ne use dekhaa| nikaTa Akara prema bhare svara meM usako sambodhita kara Ananda ke pAsa le gyaa| usa samaya bhagavAn tathAgata aura Ananda eka vizAla vRkSa ke nIce baiThe the aura dharma-jAgaraNa kara rahe the| aura isa sundara bAlaka kI ora dekhakara Ananda ne prazna kiyA-"bhadra bAlaka ! tU kisako DhUMr3ha rahA hai ? tere mAtA-pitA kahAM haiM ?" abhayajita ne atimadhura bolI meM kahA-"maiM apane mAtA-pitA ko nahIM DhUMr3ha rahA huuN...|" ___ Ananda ne bAlaka ke mastaka para hAtha rakhakara prasannacitta se kahA-"taba to kyA tU bhaTaka gayA hai ?" __ "jI, maiM bodhisattva ko DhUMr3hane nikalA hUM aura nirvANarUpI mAtA ke pAsa jAnA cAhatA huuN|' dasa varSa ke bAlaka ke mana meM aise uttama vicAra ? Ananda Azcarya se bhara gyaa| zAMta bhAva meM sthita gautama buddha ne kahA"mAnanda ! mAtA kA apAra vaibhava ise priya nahIM hai / pitA ke sAmrAjya kI ise Page #334 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 325 cAha nahIM hai / yaha svayaM jJAnI hai / isakI bhAvanA kA satkAra karanA terA kartavya hai / " "bhagavan ! isa bAlaka ke mAtA-pitA ?" "vaizAlI kI janapadakalyANI AmrapAlI isakI mAtA hai magadha ke samrATa zreNika isake pitA haiM / " bhagavAn ne kahA aura bAlaka ko nirmala dRSTi se dekhA / abhaya jita bhagavAn buddha ke caraNa-kamaloM meM leTa gayA aura bhagavAn ne apana hAtha usake mastaka para rakha diyA / aura usa samaya kucha dUra khar3e bhikSu bola uThe-- "dhammaM zaraNaM gacchAmi / " "saMdhaM zaraNaM gacchAmi / " sUryodaya hote-hote abhayajita ke sAtha vAle sabhI vyakti usako DhUMDhate DhUMDhate usI bihAra meM A pahuMce / aura una sabane dekhA abhaya ke zarIra para koI alaMkAra nahIM hai kevala pIle raMga kI eka saMghATI zarIra para zobhita ho rahI hai| aura bhagavAn buddha vahAM se vihAra kareM, usase pUrva hI abhayajita ke sAtha Ane vAle sabhI nara-nArI bhagavAn ke samakSa Ae aura pravrajyA kI yAcanA karate hue bhagavAn ke caraNoM meM gira par3e / kevala vRddha bhAMDAgArika RSabhadAsa isa anokhe dRzya ko dekhatA huA eka ora khar3A rahA / sabhI ko pravrajyA dekara Ananda ne RSabhadAsa se kahA - "bhadra ! devI AmrapAlI ko yaha zubha saMdeza pahuMcAnA, kahanA ki jo karanA thA, vaha bAlajJAnI abhayajita ne kara DAlA hai jo lene yogya thA use liyA hai jo tyAgane yogya thA use tyAgA hai / " yaha samAcAra jaba RSabhadAsa ne AmrapAlI ko kahA taba usake hRdaya para saghana AghAta lagA thA / isa AghAta kA pratikAra ? oha ! AmrapAlI ko isa vedanA kA pratikAra dharma meM nahIM dikhA dikhA kevala maireya aura vaibhava kI mastI meM bhagavAn buddha ke prati usake mana meM eka roSa utpanna huA usakA mana huA ki tathAgata ko rUpa kI jvAlA meM jalAkara khAka kara denA cAhie / parantu AmrapAlI ne abhI taka tathAgata ko dekhA nahIM thA / yadi usane eka bAra bhI tathAgata kI dRSTi se avikala rUpa pravAhita amRta kA pAna kiyA hotA to vaha unake caraNoM meM sarvasva samarpita kara kalyANa kA sahI mArga apanA letI*** jisa mArga meM na vedanA hai, na vilAsa hai, na atRpti hai, na rAga hai, na moha hai jahAM kevala jJAna hai, zAMti hai aura Atma-kartavya hai / Page #335 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 326 alabelI AmrapAlI devI AmrapAlI ne yaha samAcAra magadhezvara ke pAsa bhejA dUta jaba vahAM pahuMcA taba madhezvara pravAsa ke lie nikala par3e the aura taba varSAkAra ne vaha samAcAra svIkAra kiyA thA / dUtako yathocita pAritoSika de vidA kiyA aura devI se kahalAyA ki magadhezvara pravAsa para haiM / jaba ye lauTeMge taba unheM yaha du:khada samAcAra de diyA jAegA / kintu varSAkAra kA citta isa samAcAra se bahuta prasanna huaa| kisI bhI dina magadhezvara ke vizAla rAjaparivAra meM uttarAdhikAra ke prazna para mahAn saMgharSa khar3A hotA aura aba AmrapAlI ke bAlaka kI pravrajyA se vaha visphoTa hogA nahIM / bAraha varSa ke antarAla meM dekhate-dekhate aneka ghaTanAeM ghaTika ho giiN| samaya rukA nahIM / samaya ko koI roka bhI nahIM sakatA / samaya kI icchA ko koI kucala nahIM sakatA / hAya ! samaya ke isa dhamadhamAhaTa meM eka sundara phUla apanI samasta kalAoM se khila utthaa| isakI khabara na devI AmrapAlI ko thI aura na biMbisAra ko thI / padmasundarI kA lAlana-pAlana caMpA nagarI meM ho rahA thaa| jaba vaha tIna mAsa kI thI taba vahAM AI thI aura Aja vaha pandraha varSa kI ho gaI thI / usake aMga-pratyaMga se yauvana phUTa rahA thaa| apanI mAtA AmrapAlI se bhI vaha adhika sundara thI / kintu usakI pAlaka- mAtA zayyA paravaza thI / padmasudarI ise hI apanI mAtA mAnatI thI / aura pandraveM varSa meM hI sudAsa nAmaka eka dhanakubera taruNa ke sAtha padmasundarI kA vivAha ho gayA / pAlaka - mAtA ne azrubharI AMkhoM se padmasundarI ko sasurAla ke lie vidAI dI / kAla kI krIr3A ke samakSa manuSya kI krIr3A kA koI prayojana nahIM hotA / 66. nimantraNa vaizAlI se mAtra tIna kosa kI dUrI para kSatriyakuMDa nAmaka upanagara hai| vahAM Arya zrIdAma apane parivAra ke sAtha rahatA thaa| vaha pUrva bhArata kA sAhasika sArthavAha thA / usake pAsa apAra dhana-saMpatti thI / vaha dhanakubera thA / usake bhavana meM pracura svarNa thA / vaha jaina dharma kA upAsaka thA / parantu dhana kI upAsanA meM hI usakA jIvana bIta rahA thA / usake eka putra thA / usakA nAma thA sudAsa / parantu zrImaMta mAtA-pitA ke Page #336 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 327 ekAkI putra kA jisa prakAra lAlana-pAlana yA saMskAra-dAna honA cAhie vaisA nahIM ho rahA thaa| ____sAmAnya zikSA ke pazcAt jaba vaha solaha varSa kA huA taba use aise hI raMgIle mitra mila gae / vaha dyUtakrIr3A, mauja-mastI, saMgIta Adi meM dhAna kA vyaya bahuta karatA / pitA ko yaha jaMcatA nahIM thaa| ve cAhate the ki merA ekAkI putra merI ijjata aura sammAna ko banAe rakhe aura pUrva bhArata kA mahAn sArthavAha bane ''parantu pratyeka putra apane pitA kI icchA ko pUrNa nahIM kara sktaa| sudAsa jaba dasa varSa kA thA taba mAtA kA svargavAsa ho gayA aura jaba vaha aThAraha varSa kA huA taba pitA bhI cala bsaa| aba sudAsa pracura sampatti kA mAlika bana gyaa| use svarNa aura ratnoM se chalakatA huA bhaNDAra prApta ho gyaa| vayovRddha munIma ne vyavasAya ke vikAsa ke lie bAra-bAra prArthanA kI kintu sudAsa ne haMsakara eka hI uttara diyA-"cAcA ! Apa mere lie pUjya haiM... ApakI bAta ko maiM sira para car3hAtA hUM.'kintu Apa to jAnate hI haiM ki pitAjI ne itanI sampatti mere lie chor3I hai ki mujhe aba apane lobha kA saMvaraNa karanA cAhie / jo hai, yadi usakA zatAMza bhAga bhI mere upabhoga meM Ae to bhI bahuta hai / Apa aura bhAMDAgArika mere bujurga haiM. Apa donoM AnandapUrvaka raheM aura mere doSa kI ora avazya iMgita kreN|" sudAsa kI vANI meM miThAsa thaa| puna: eka bAra munIma ne kahA- "bhAI ! aba tujhe vivAha kara lenA cAhie / strI hI ghara hai, strI hI zobhA hai| aura jaba taka jIvana baMdhatA nahIM, taba taka vaha caMcala banA rahatA hai|" sudAsa ne haMsakara kahA--"abhI to mujhe aThArahavAM varSa cala rahA hai... pitAjI kI mRtyu abhI-abhI huI hai 'maiM vivAha se inakAra nahIM karatA, kintu isa bhavana kA dAyitva jisa nArI ko denA hai, vaha sAmAnya nahIM honI caahie|" do varSa aura bIta ge| sudAsa yadA-kadA devI AmrapAlI kA nRtya dekhane jAtA aura AmrapAlI ko dekhane ke pazcAt usake mana meM yaha lAlasA jAgRta ho gaI ki isa zreSTha sundarI ko na bhogA jAe to jIvana nirarthaka hai| ghara meM par3A svarNa aura ratna kA Dhera miTTI ke samAna hai| parantu AmrapAlI ke samakSa usane kucha bhI bheMTa nahIM kiyA thA aura mana kI bhAvanA bhI vaha vyakta nahIM kara pAyA thA, kyoMki AmrapAlI ke tena ke samakSa mana kI bhAvanA vyakta karane kA sAhasa hI nahIM juTA pA rahA thaa| sudAsa kA bahukImatI mAla caMpAnagarI ke godAmoM meM bharA par3A thA / vRddha Page #337 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 328 alabelI AmrapAlI munIma use bAra-bAra caMpAnagarI jAne ke lie kahatA parantu sudAsa bhavana se bAhara nikalatA hI nahIM thaa| anta meM vaha munIma ko sAtha le apane pAMca- cAra mitroM ke sAtha caMpAnagarI gayA / aMgadeza kI rAjadhAnI caMpAnagarI bahuta raMgIlI thii| dUsare zabdoM meM kaheM to vaha upavana kI nagarI thii| caMpAnagarI ke saikar3oM upavana pUrva bhArata ke lie AkarSaNarUpa the | caMpAnagarI kA nirmANakArya hI aisA thA ki pratyeka bhavana kA apanA choTA-sA upavana avazya ho, pratyeka mohalle meM bar3A upavana ho aura nagarI ke bAhya bhAga meM upavanoM kI katAreM thIM, isalie caMpAnagarI upavanoM kI nagarI kahalAtI thI / caMpAnagarI meM nartakiyoM, gaNikAoM aura gAyikAoM kI bhI kAphI prasiddhi thI / vizeSataH vahAM kAmazAstra kI zikSA dene vAle gaNikAgRha bhI aneka the / dUra-dUra ke pravAsI loga yahAM kAmazAstra kA adhyayana karane ke lie Ate the| sudAsa ko caMpAnagarI pasanda A gaI / vyavasAya sambandhI sArA kArya munIma ko sauMpakara svayaM vaha apane mitroM ke sAtha caMpAnagarI bhramaNa karane nikala par3A / aura eka dina vaha eka choTe upavana meM eka sundara kanyA ko dekha cauMka pdd'aa| vaha padmarAnI thI / usakI AMkheM camaka uThIM / usane padmarAnI ke viSaya meM bahuta kucha jAnakArI bhI ekatrita kara lI / 1 manuSya jaba kisI bAta ko jAnane ke lie prANapaNa se ceSTA karatA hai taba saba kucha jAnakara hI sAMsa letA hai / sudAsa ko jJAta huA ki yaha rUpasI kanyA eka vidhavA kI putrI hai aura isa rUpasI ko patnI banAne kI bhAvanA usameM jAgRta huI / parantu bAta kaise kI jAe ? yaha jAnane ke lie usane vRddha munIma kA sahArA lenA hI pasanda kiyA / vRddha munIma isa bAta se prasanna huaa| vaha mAnatA thA ki kisI bhI upAya se yadi seTha bandhana meM baMdha jAtA hai to yauvana ke dUSaNoM kA aMta A sakatA hai aura sudAsa kisI vyavasAya meM vyasta ho sakatA hai / vRddha munIma ne paramasundarI kI pAlaka - mAtA se jyoM-tyoM samparka sAdhA | 1 aura isa samparka se sudAsa kA vivAha padmasundarI ke sAtha ho gayA / isa prakAra padmasundarI kI paricArikA tArikA eka bar3I cintA se mukta ho gaI / usako isa bAta kA santoSa thA ki kSatriya kuMDagrAma ke eka dhanakubera ke sAtha kanyA kA vivAha hone se kanyA kA jIvana sukhI banegA / anyAnya samasyAoM ke samAdhAna ke sAtha-sAtha jIvana kI samasyA kA bhI samAdhAna ho gayA / Page #338 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 329 pandraha dinoM taka sudAsa padmarAnI ke ghara para hI rahA / sudAsa kI vANI meM bahuta miThAsa thA, isalie tArikA ko bahuta santoSa thaa| jisa dina sudAsa apanI sundara patnI ko sAtha le, eka ratha meM baiTha, kSatriya kuMDagrAma kI ora vidA huA, usa dina tArikA kI AMkhoM se AMsU bahate hI rahe... aura mAtA ke Azraya ko chor3ate samaya padma rAnI ko bhI atyanta du:kha huaa| devI AmrapAlI kA yaha Adeza thA ki kanyA ke viSaya meM koI samAcAra na diyA jAe, kyoMki kanyA kaisI hai, kyA karatI hai Adi samAcAroM se mamatA kA bAMdha chalaka uThe aura kabhI kanyA ke pAsa jAnA par3a jaae| padmarAnI ke solaha varSa bIta jAne para kisI prakAra kI bAdhA nahIM thI, para usake vivAha ke samAcAra tArikA bheja nahIM skii| usane socA thA, eka varSa bAda yaha sukhada samAcAra devI ko kahalAnA hai aura devI ke pAsa jAkara Anandaprada bAta kahanI hai ki kanyA eka dhanakubera kI kulavadhU banI hai| kintu manuSya ke manoratha kabhI pUre nahIM hote / manuSya jaba mana meM eka citra ukeratA hai taba vaha samaya ko bhUla jAtA hai / eka janmadAtrI mAtA se bhI atiprema bhare bhAvoM se padmarAnI kA lAlanapAlana kara mAtRtva kA Ananda lUTane vAlI tArikA putrI ko sasurAla bhejane ke tIna mahIne bAda mara gii| mauta AtI hai taba kisI se kahakara nahIM AtI 'mAMgane se vaha milatI nahIM... sabhI icchAoM ke tRpta ho jAne para hI vaha Ae, aisI bAta bhI nahIM hai / yaha to acAnaka AtI hai 'muhUrta dekhe binA AtI hai dina, rAta yA Rtu se nibaMdha hokara AtI hai / mauta kA yahI satya hai ki vaha AtI hai| "avazya AtI hai| tArikA ke mana kI bhAvanA mana meM hI raha gaI aura mauta ke aMdhakAra meM vaha sadA ke lie adRzya ho gii| AmrapAlI ko samAcAra kauna de ? aura AmrapAlI putra-viyoga kI vedanA ko vismRta karane ke lie maireya aura pramoda kA sahArA le rahI thii| usake nRtya aba adhika uddAma aura uttejaka hone lge| vaizAlI ke taruNa praur3ha aura vRddha AmrapAlI ke nRtya ko dekhane ke lie atyadhika utkaMThita aura paravaza ho ge| sabhI ko yahI pratIta hone lagA ki navayauvana kI preraNA alabelI janapadakalyANI se hI prApta ho sakatI hai, anyathA nahIM / ___ AmrapAlI ke jIvana kI bahAra bhI nUtana raMgoM se khila rahI thii| isa bahAra meM phira basanta kA guMjana thA rati kI mAdakatA thI. madonmattatA kA kallola thaa| Page #339 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 330 alabelI AmrapAlI AmrapAlI ko dekhane ke lie dUra dezAntaroM se loga Ate the / AmrapAlI ko citrAMkita karane ke lie vividha rAjya ke kalAkAra bhI Ate the / aura vaha apane priyatama, putrI aura putra tathA jIvanagata saMsmaraNoM ko bhUlane ke lie asthira tattvoM kA sahArA le rahI thii| usakA mana dRr3ha thA, isalie apane rUpa aura yauvana ko banAye rakhane meM saphala huI thii| kabhI-kabhI vaha ratha meM baiThakara upavana kI ora jAtI aura mArga meM bauddha bhikSu ko dekhate hI use abhayajita kI smRti ho AtI, aura abhayajita ke smaraNa ke sAtha gautama buddha ko rUpa kI jvAlA meM bhasmasAt karane kA manovega bhI A jaataa| aura usane yaha nizcaya kiyA ki aba kabhI gautama buddha vaizAlI meM AeMge to maiM unase carcA karUMgI aura unake samakSa rUpa yauvana aura abhinaya kA jAla bichAkara unake mana ko jIta luuNgii| kabhI kisI rAta meM vINA ke svara usake kAnoM se TakarAte taba use priyatama kI smRti jhakajhora jAtI.. kabhI-kabhI sUnI zayyA aMgAroM ke samAna lgtii| phira bhI hRdaya meM dabe par3e saMsmaraNoM ko vaha sadA ke lie naSTa nahIM kara sakatI thI, kevala vaha bhUlane kA prayatna karatI thii| parantu use yaha jJAta nahIM thA ki jisake prati premabhAva adhika hotA hai, use bhulAe jAne para bhI bhUlA nahIM jaataa| aisA puruSArtha karane vAloM ko to saMsAra se sarvathA vimukta honA par3atA hai| mana ko niyaMtrita karanA hotA hai / yaha kArya kSudra maireya tathA vilAsa ke upakaraNoM se sampanna nahIM hotaa| vilAsa ke upakaraNa saMmUrchanI nAma kI nidrAdAyI guTikA ke samAna hote haiM / manuSya mAtra mUrchA meM par3A rahatA hai / supupti kI goda meM krIr3A karatA rahatA hai aura jaba mUrchA TUTatI hai, vaha jAgatA hai taba vahI vedanA usake prANoM ko kuredatI hai| sudAsa apane Apako dhanya aura puNyavAna mAnakara kSatriya kuMDagrAma meM aayaa| usane apane vivAha ke upalakSa meM dAsa-dAsiyoM ko bahuta dhanamAla diyA aura patnI ke sAtha raMgarelI karane vaha nagarI se eka koza dUra apane raMgabhavana meM rahane calA gyaa| parantu ekAdha mahIne ke sahavAsa se vaha jAnane lagA ki padmarAnI sundara hai, parantu umila nahIM hai / isameM USmA aura uttejanA kA abhAva hai / pati kI AjJA ko zirodhArya karane ke atirikta isameM koI zakti nahIM hai / pati ko izAroM se nacAne kI yogyatA padmarAnI meM nahIM hai| puruSa yadi sundara patnI ke izAroM para na nAce, usakA gulAma na bane to tRpti adhUrI raha jAtI hai / padmarAnI svabhAva se hI zAMta thii| tArikA ne usake prANoM meM dharma ke saMskAra pravAhita kie the| Page #340 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 331 usane sadAcAra aura viveka ko amRta se sIMcA thaa| tArikA svayaM jaina mata kI upAsikA thI aura padma rAnI meM bhI ye hI jaina-saMskAra kUTa-kUTa kara bhare the| isalie padmarAnI ke mana meM sthiratA, gAMbhIrya aura udAratA ke guNa sahaja the / parantu usameM puruSoM ko prasanna karane vAle upacAra yA abhinaya nahIM the| isalie sudAsa ko aisA lagatA ki usane kisI nirjIva athavA USmA-vihIna kisI kAMca kI putalI se vivAha kiyA hai| puSpa sundara hai, para usameM saurabha nahIM saurabha kI kalpanA manuSya ke mana ke sAtha jur3I huI hai| sudAsa ne nartakiyoM aura gaNikAoM ko dekhA thA' 'kisI kulavadhU kI dhanya chavi se vaha paricita nahIM thA / vaha cAhatA thA patnI meM nartakI athavA gaNikA jaisI uussmaa| isase usakA mana atRpta rahane lgaa| vaha patnI ke pratApa ke Age kucha kaha nahIM sakatA yaa| parantu mana meM asaMtoSa thA aura isa asaMtoSa kI Aga ko bujhAne ke lie usakA citta puna: AmrapAlI ke nRtyoM ko dekhane ke lie Atura banA / devI AmrapAlI aba saptAha meM eka hI bAra nRtya karatI thI kiMtu milane ke lie Ane vAloM kA vaha sadA satkAra karatI thii| sudAsa pratidina saMdhyA ke samaya AmrapAlI se milane jAne lgaa| vaha jAte samaya apane sAtha choTI-bar3I bheMTa bhI le jAne lgaa| lagabhaga bIsa dina taka yaha krama calatA rahA / devI AmrapAlI ko Azcarya huaa| eka dina usane Arya sudAsa se pUchA-"priya ! Apa jaisA mauna ArAdhaka mujhe Aja taka nahIM milaa|" "maiM dhanya huA, devi !" "devI nahIM, maiM Apako priye kahane kA adhikAra detI hUM. kisI bhI prakAra kI icchA vyakta kie binA aisA apUrva samarpaNa puruSa jAti meM nahIM hotaa| ApakA zubha nAma ?" "Arya sudAsa / " AmrapAlI ne maireya kA eka pAtra sudAsa ke hAtha meM diyaa| sadAsa bolA-"priye ! mere bhavana para eka bAra Apake caraNa..." bIca meM hI AmrapAlI bolI-"ApakA bhavana kahAM hai ?" "kSatriyakuMDa aura vaizAlI ke madhya / " "kSatriyakuMDa ! mahArAja naMdIvardhana ke eka naujavAna bhAI..." "jI hAM, vardhamAnakumAra ne jahAM sarvatyAga kiyA thA "vaha / " "oha ! taba to vahAM ke tyAga kI viSalI havA meM mere prANa sUkha jaaeNge|" AmrapAlI ne haMsate-haMsate khaa| "nahIM devi ! merA bhavana nirAlA hai| ApakA satkAra maiM bahuta..." Page #341 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 332 alabelI AmrapAlI "maiM dhanya banI / para janapadakalyANI kabhI kisI kI atithi nahIM banatI... banatI hai taba..." "ApakI sArI icchAeM pUrI kruuNgaa|" "savA lAkha svarNamudrAeM..." "nahIM priye ! ApakI sAdhanA kA mUlya to isase bahuta adhika hai| mujhe pratidAna kI bhI icchA nahIM hai|" "pratidAna nahIM. 'pratidAna to mujhe denA hI pdd'egaa|" kahakara AmrapAlI ne haMsate-haMsate sudAsa ke kaMdhoM para hAtha rakhA aura kahA-"ApakA nimaMtraNa mujhe yAda rahegA' 'Apako maiM apanA anukUla dina batA duuNgii|" sudAsa parama prasanna ho gyaa| parantu vaibhava aura mastI meM vibhora banI alabelI AmrapAlI ko yaha khyAla nahIM thA ki sudAsa aura koI nahIM, vaha apanI priya putrI padmarAnI kA svAmI 67. tathAgata buddha rAtri ke dUsare prahara kA prAraMbha ho gayA thaa| sudAsa abhI taka bhavana para pahuMcA nahIM thaa| dAsa-dAsI pratIkSA kara rahe the aura devakanyA sadRza padmarAnI apane khaMDa meM ekAkinI baiThI-baiThI kisI dharmasUtra kI mana-hI-mana AvRtti kara rahI thii| ___ sudAsa kI mukhya paricArikA vigata tIna mahInoM se yaha prayatna kara rahI thI ki seThAnI raMgabharI bAtoM meM rasa le / parantu padma rAnI kA citta kabhI bhI vilAsapriya bAtoM meM rasa nahIM letA thA / Aja to usane mukhya paricArikA se spaSTa kaha sunAyA thA-"manoramA ! vilAsa kA jIvana jIvana nahIM hotA / yaha jIvana ke vividha sAdhanoM meM eka kSudra sAdhaka hai / mujhe aisI bAtoM meM tanika bhI rasa nahIM hai| tujhe merI maryAdA kA dhyAna rakhanA caahie|" manoramA ko sunakara bar3A Azcarya huA aura vaha kucha ruSTa hokara eka ora khar3I ho gii| padmarAnI jAnatI thI ki manoramA seThajI kI priya dAsI hai aura usakI AvAja seTha taka pahuMcatI hai| parantu isakA yaha artha to nahIM hai ki dAsI ko gRhasvAminI kI maryAdA kA dhyAna nahIM rakhanA caahie| manoramA sudAsa kI mukhya dAsI thI, kyoMki vaha rUpavatI na hone para bhI kabhI-kabhI sudAsa kI tRpti kA sAdhana banatI' 'isameM yauvana kI unmattatA thI, caMcalatA aura USmA bhI thii| isIlie yaha sudAsa ko priya thii| jaisA yaha kahatI, aneka bAra sudAsa vaisA hI krtaa| sudAsa ne hI padmarAnI ke mana meM Page #342 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 333 vilAsa ke prati utsAha jAge, isIlie manoramA ko niyukta kiyA thA aura manoramA tIna-tIna mahInoM ke saghana prayAsa ke vAvajUda niSphala ho rahI thii| sudAsa saMdhyA se pahale hI bhavana para pahuMca jAne vAlA thA, kyoMki vaha prAtaH bhojana kara vaizAlI gayA thA, abhI taka ghara na Ane kA kAraNa manoramA jAna nahIM sakI / vaha Aja 'padmarAnI meM USmA kA abhAva hai' yaha kahanA cAhatI thI aura isalie AturatA se pratIkSA kara rahI thii| caMpA nagarI se Ane ke pazcAt tathA svAmI ke mana ko samajhane ke bAda padmarAnI kA mana prasanna nahIM rahatA thaa| sudAsa gaNikA jaisA premopacAra cAhatA thA, nartakI jaise nakhare cAhatA thA aura nayanoM ko pAgala banA dene vAlI vezabhUSA meM padmarAnI ko dekhanA cAhatA thA aura padmarAnI ko yaha saba priya nahIM thaa| vaha samajhatI thI ki rUpa aura yauvana to eka varadAna hai, zubha karma kA phala hai... zubha karma ke varadAna ko na becA jA sakatA hai aura na anyathA kiyA jA sakatA vaha yaha bhI mAnatI thI ki nara-nArI kA sahavAsa kevala saMtAna utpatti ke lie honA cAhie, vAsanA kI tRpti ke lie nhiiN| yadi gRhiNI vAsanA-tRpti kA sAdhanA banatI hai to usakA mAtRtva nirbala bana jAtA hai aura svatva bhI naSTa hone lagatA hai| nArI kevala bhogya vastu bana jAtI hai| yadi aisA hotA hai to nArI ke mana kI eSaNAeM, bhAvanAeM aura AzAeM jIvanabhara puruSa ke pairoM tale rauMdI jAtI itane meM hI bhavana kA nIrava aura zAMta vAtAvaraNa bhaMga huaa| bhavana ke upavana meM ratha kI ghara-ghara dhvani manoramA ke kAnoM meM pdd'ii| vaha bAhara AI / prAMgaNa meM sudAsa kA ratha khar3A thA aura vaha ratha se nIce utara rahA thaa| manoramA garvIlI cAla se ratha ke pAsa gaI / sudAsa ne manoramA ko dekhate hI kahA-"manoramA ! terI seThAnI kyA kara rahI hai ?" ___ "ve apane khaMDa meM haiM aura mana-hI-mana kucha gunagunA rahI haiM / " manoramA ne kahA / "manoramA ! Aja taka jo kArya kisI ne nahIM kiyA, vaha maiMne Aja kiyA manoramA avAk banakara sudAsa kI ora praznabharI dRSTi se dekhane lgii| sudAsa bhavana kI ora jAte-jAte bolA-"tU merI bhojana kI vyavasthA kara' 'maiM terI seThAnI se mila letA huuN|" "kiMtu ApakA mahAn kArya...?" "oha !" kahakara pAsa meM cala rahI manoramA ke kaMdhe para hAtha rakhakara sudAsa Page #343 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 334 alabelI AmrapAlI bolA-"parasoM saMdhyA se pUrva devI AmrapAlI isa bhavana meM atithi ke rUpa meM aaeNgii|" "devI AmrapAlI ?" "hA aura rAta bhara yahIM rukeNgii|" "seThajI ! yaha to asaMbhava hai|" "svarNa asaMbhava ko bhI saMbhava banA detA hai|" itanA kahakara sadAsa Upara jAne kI sopAna zreNI para car3hane lagA aura zIghratA se patnI ke khaMDa meM pahuMca gyaa| padmarAnI eka Asana para baiThI-baiThI kucha ArAdhanA kara rahI thii| svAmI ko khaNDa meM praviSTa hote dekhakara vaha khar3I ho gii| dIpamAlikAoM ke prakAza meM padmarAnI kA rUpa nikhara rahA thaa| sudAsa ne nikaTa Akara kahA-"kyoM priye ! citta to prasanna hai na ?" "hAM / " padmarAnI ne saMkSepa meM uttara diyaa| "padma ! tU itanI nIrasa kyoM hai ?" "svAmin ! isakI kalpanA pratyeka vyakti kI bhinna-bhinna hotI hai|" "maiM samajhA nhiiN|" "nagaranArI ke vilAsa meM jisako rasa-darzana hotA hai, use gRhiNI ke aMga meM nIrasatA hI lagatI hai| ..." sudAsa ye zabda suna Ahata-sA huaa| dUsare hI kSaNa vaha bolA-"rasa eka zAstra hai aura gaNikAeM usameM pAraMgata hotI haiN|" "kyoMki gaNikAoM kA jIvana usa zAstra ko becane meM rahatA hai|" "tere jaisI nIrasa striyoM ke patiyoM ko hI gaNikAoM ke pAsa rasa pAne jAnA par3atA hai|" sudAsa bolaa| _ "svAmin ! striyoM para yaha bhayaMkara aura AdhArahIna AkSepa hai 'puruSa apane doSoM ko chupAne ke lie striyoM para aisA doSAropaNa karate haiN| kiMtu aisI vRtti ke pIche manuSyoM kI lAlasA, atRpti aura kSudra dRSTi hI kAma karatI hai|" sudAsa khar3akhar3Akara haMsa par3A aura haMsate-haMsate bolA-"padma ! tU mujhe kabhI nahIM samajha pAegI parantu tujhe samajhAne kA eka mArga maiMne DhUMr3ha nikAlA hai|" padmarAnI mauna rhii| sudAsa bolA--'parasoM pUrva bhArata kI zreSTha sundarI aura vaizAlI gaNataMtra kI janapadakalyANI devI AmrapAlI isa bhavana kA Atithya grahaNa karane yahAM aaeNgii|" padmarAnI ne koI Azcarya nahIM dikhaayaa| Page #344 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 335 sudAsa bolA -"parasoM yahAM saMsAra kA sarvazreSTha nArIratna AegA, maiM usake caraNoM meM pAMca lAkha svarNa mudrAeM bichoUMgA / "phira***?" vyaMgya meM nahIM, sthira bhAva se padmarAnI ne pUchA "devI AmrapAlI rAtabhara yahIM raheMgI / " padmarAnI ne haMsate-haMsate kahA - "pAMca lAkha svarNa mudrAoM ke badale Apako milegA kyA ?" "vAstava meM tere meM samajha kI kamI hai samrATa ko bhI prApta nahIM hai| eka cumbana "taba to Apa dhanya ho jAeMge ?" pglii| mujhe jo milegA vaha kisI eka AliMgana .." "aba kucha samajhI hai / " " kiMtu mujhe samajhAne jaisA mArga to..." "tU AmrapAlI ko dekhanA usakI vaya kitanI hai, yaha tU kalpanA bhI nahIM kara sakegI. usakI palakoM meM kavitA hai usake adharoM para amRta chalakatA hai... use dekhakara tujhe apane pati ko prasanna karane kI kalA sIkhanI hai / " " pati ko prasanna karane kI kalA ina sabameM kahAM hai ?" " taba ?" "yaha to puruSoM ko pAgala banAne kA mArga hai / mujhe kisI ko pAgala nahIM banAnA hai. maiM Arya sudAsa kI patnI hUM. " tU mujhe bhI pAgala nahIM banAegI ?" "kyoM banAUM ?" "mere citta kI prasannatA ke lie..." padmarAnI haMsa pdd'ii| vaha gaMbhIra hokara bolI - "svAmin ! kSamA kareM / Apako pAgala banAne kA pApa maiM kaise kara sakatI hUM? maiM to Apako sattvazIla dekhanA cAhatI hUM. eka patnI kA isake atirikta aura koI dUsarA kartavya ho nahIM sakatA / " "karttavya ! karttavya !! kattaMvya !!! rAnI ! nArI kA sahI karttavya hai pati ke anukUla rahanA / " "ApakI bAta sahI hai nIti, dharma aura saMskAra ke mArga meM aise vilAsa aura pramoda ke mArga meM nahIM / " padmarAnI ne apanI bhAvanA aura adhika spaSTa kara dI / " to tere kathana kA yahI artha hai ki merI bAta tere hRdaya kA sparza nahIM kara pAtI ?" " Azcarya hai ki Apa jIvana ke vizuddha satya ko kyoM nahIM samajhate ?" Page #345 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 336 alabelI AmrapAlI "Apa eka ucca kula aura khAnadAna meM ekAkI putra haiN| Apake rakta meM jainatva kA teja bharA hai| Apa saMpatti zAlI haiN| saMpattizAlI vyakti kabhI chalakate nahIM. 'jo chalakatA hai usakI sampatti naSTa ho jAtI hai| phira bhI Apane kevala devI AmrapAlI ke sparza ke lie pAMca lAkha svarNa mudrAoM ko arpaNa karane kA saudA kiyA hai| sparza meM kauna-sA Ananda hai ? kauna-sI tRpti hai ? pAMca lAkha svarNa mudrAoM se to eka lAkha parivAroM ke AMsU poMche jA sakate haiM..."unako sanmArga para lAne kA kartavya pUrA kiyA jA sakatA hai..." __ bIca meM hI vyaMgya bhare hAsya ke sAtha sudAsa bolA-"oha ! IrSyA kI agni meM jalate hue tere hRdaya kA Aja paricaya ho gyaa| ina sAre upadeza-vAkyoM ke pIche devI AmrapAlI kA Agamana hI dIkha rahA hai parantu rAnI ! yadi tu merI icchAoM ke anukUla nahIM rahegI to isa bhavana meM pratidina eka AmrapAlI kA Agamana hotA rhegaa|" aisA kahakara sudAsa roSa se pairoM ko paTakatA huA khaNDa se bAhara nikala gyaa| khaMDa ke bAhara manoramA khar3I thii| usane dhIre se kahA- "seThajI ! bhojana taiyAra hai|" "mere zayanakhaMDa meM bhojana kA thAla lekara aa|" manoramA vahAM se clii| itane meM sudAsa bolA- "are, tUne bhojana kara liyA ?" "nahIM..." "tU bhI mere sAtha hI bhojana kara lenaa|" "jI..." "maireya letI aanaa|" "jI" kahakara manoramA bhojanagRha kI ora gaIsudAsa apane zayanakakSa meM gyaa| padmarAnI gaMbhIra vicAra meM magna baiThI rhii| usa samaya magadhezvara bibisAra aura dhanaMjaya vaizAlI se tIsa kosa kI dUrI para eka sAmAnya gAMva meM rAtri vizrAma ke lie ruke the| ve guptaveza meM bhagavAn gautama buddha aura apane putra abhayajita ko dekhane nikale the| bibisAra kI yaha bhAvanA thI ki gautama buddha ke pAsa se abhayajita ko prApta kara lenA aura use rAjagRhI meM rkhnaa| yadi aisA hotA hai tabhI AmrapAlI rAjagRhI A sakatI hai| ___kiMtu jaba ve isa choTe se gAMva meM pahuMce tabhI unheM yaha jJAta huA ki tathAgata do dina pUrva hI vaizAlI kI ora vihAra kara gae haiN| Page #346 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 337 "aba kyA kiyA jAe ?" dhanaMjaya bolA-"kRpAvatAra ! yadi hama vaizAlI kI ora jAeM to...?" bIca meM hI biMbisAra bolA-"parantu hama jisa prayojana se nikale haiM use to pUrA karanA hI hogA / vaizAlI meM hameM AmrapAlI se milane ke lie to jAnA hI nahIM hai| kevala tathAgata se milakara aura abhayajita ko prApta kara lauTa AnA __ "mahArAja ! jaba Apa vaizAlI ke vRkSa dekha leMge taba AmrapAlI ke atithi avazya bneNge|" haMsate hue dhanaMjaya ne khaa| "kyA tuma mere mana ko itanA durbala mAnate ho ? nahIM, dhanaMjaya ! aisI milane kI koI bhAvanA nahIM hai| parantu ...' "kyA mahArAja !" eka prayatna karane kA mana ho rahA hai| kisI bhI prayAsa se devI ko rAjagRhI le jAnA hai|" bibisAra ke hRdaya meM devI AmrapAlI se milane kI eka AzA jAgRta huii| "devI na AeM to ?" "merA mana bhI yahI kaha rahA hai / yadi ve inakAra kareMgI to hama vahAM ruke binA tatkAla lauTa aaeNge|" ___ "yadi ApakA nizcaya majabUta ho to koI Apatti nahIM hai| parantu yadi Apa vahAM ruka gae to kaliMga kI sImA para pahuMcI huI hamArI senA meM atyadhika akulAhaTa phaila jaaegii|" dhanaMjaya ne khaa| __"Arya varSAkAra catura hai / jayabhadra bhI kuzala senAnAyaka hai| koI bAdhA nahIM AegI aura maiM bhI sajaga hUM''maiM adhika kahIM nahIM tthhruuNgaa|"biNbisaar bolaa| dUsare dina prAtaH donoM ne vaizAlI kI ora prasthAna kiyaa| jisa dina ye donoM vaizAlI kI ora prasthita hue usI dina ugra vihAra karate hue tathAgata vaizAlI pahuMca gae aura vaizAlI kI janatA ne unakA bhArI svAgata kiyA / hajAroM logoM ne apane hRdaya ke AnaMda ko bichAkara tathAgata kA vardhApana kiyA / gaNataMtra ke mukhya vyakti, gaNaka, licchavI netA tathA puravAsiyoM ne bhavya zobhAyAtrA nikaalii| nagarI kI dakSiNa dizA meM seTha Aryajita prabhu kA vizAla Amravana thaa| vahAM tathAgata cAra dina rukane vAle the| tathAgata kI vANI ko sunane ke lie dUra-dUra se hajAroM loga Ae the| nagarI ke rAjamArga se gujaratI huI zobhAyAtrA madhyAhna ke samaya saptabhUmi prAsAda ke pAsa vAle rAjamArga se niklii| Page #347 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 338 alabelI AmrapAlI 1 usa samaya devI AmrapAlI apane kakSa meM vizrAma karane so rahI thI / parantu zobhAyAtrA meM "buddhaM zaraNaM gacchAmi' ke ghoSa ke sAtha-sAtha tathAgata ke jayaghoSa se cAroM dizAeM gUMja rahI thIM / saptabhUmi prAsAda kI saikar3oM dAsa-dAsiyAM tathAgata ke darzana karane bhavana se nikala mArga para A gaI thIM / chaThI maMjila para vizrAma kara rahI devI AmrapAlI ke kAnoM se kolAhala ke zabda TakarAe'''vaha zayyA se uThe, usase pUrva hI mAdhvikA ne bhItara Akara kahA"devi ! bhagavAn tathAgata Ae haiN|" "saptabhUmi prAsAda meM ?" "nahIM, apane mArga se Age bar3ha rahe haiN| Apa darzana karane padhAreM zobhAyAtrA bahuta vizAla hai / " "dudhamuMhe baccoM ko mUMDane vAle tathAgata ke darzana karane kI merI icchA nahIM hai / " " parantu devi ! tathAgata to sarvajJa haiM tInoM kAla unakI muTThI meM hai ... Apa eka bAra dekheM to sahI / " mAdhvikA ne AgrahapUrvaka kahA / "abhayajita sAtha hai ?" * "yaha kaise patA lage ? saMbhava hai sAtha hoN...|" " acchA / " kahakara devI zayyA se nIce utarI aura unhIM vastroM meM chaThI maMjila ke jharokhe meM A baiThI / loga bola rahe the - bhagavAn tathAgata kI jaya ! loga gAte the - buddhaM zaraNaM gacchAmi / saMghaM zaraNaM gacchAmi / dhammaM zaraNaM gacchAmi / tathAgata ke jayaghoSa se cAroM dizAeM mukharita ho rahI thIM / chaThI maMjila se rAjamArga spaSTa dikhAI de rahA thA / bhagavAn buddha apane ziSya parivAra ke sAtha Age bar3hate hue aneka bAra dIkha par3e / AmrapAlI saumyapUrti tathAgata kI ora dekha rahI thI / parantu abhayajita kahAM hai ? vaha bola uThI -- "mAdhu ! kahIM abhayajita dikhAI diyA ?" "devi ! saMkar3oM bhikSuoM meM vaha kaise dikhAI de ? parantu kyA Apane bhagavAn ke darzana kara liye ?" "hAM, tere tathAgata ko dekhakara mere mana meM eka bijalI camaka uThI hai kala maiM tere tathAgata se milane jAUMgI / " Page #348 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 339 "parantu kala to Apa Arya sudAsa ke yahAM jAne vAlI haiN|" "oha ! to Aja hI rAtri meM 'tere tathAgata ko maiM samajhAne vAlI hUM. merI antara vedanA' 'ananta vedanA''apAra vednaa| 68. AzA ke motI rAtri kA prathama prahara abhI pUrA nahIM huA thaa| ____saptabhUmi prAsAda meM saikar3oM dIpamAlikAoM kA prakAza phaila cukA thaa| pratidina kI bhAMti Aja bhI saptabhUmi prAsAda kA vizAla udyAna dIpamAlikAoM se jagamagA rahA thaa| prAsAda ke prAMgaNa meM eka ratnajaTita ratha khar3A thaa| devI AmrapAlI se milane ke lie Ane vAle saikar3oM puruSa eka niHzvAsa DAlakara lauTe jA rahe the| kyoMki bAsaMtI, sabase kahatI-"devI Aja kisI se mulAkAta nahIM kareMgI 'devI tathAgata ke darzana karane jaaeNgii|" kevala rUpa-darzana se mana ko tRpta karane vAle aneka puruSa isa uttara se nirAza hokara vidA ho rahe the| ratnAbharaNa tathA kauzeya dhAraNa kara devI AmrapAlI mAvikA ke sAtha bhavana se bAhara nikalI / vaha mAdhvikA ke sAtha ratha meM baiTha gii| ratha ke Age-pIche bIsa-bIsa aMgarakSaka naMgI talavAreM sAtha le, ghor3oM para ArUr3ha ho ratha ke sAtha cle| mAdhvikA ne rathika se kahA-"AmrakAnana kI or|" "jii|" kahakara rathika ne ratha ko Age bddh'aayaa| bhavana ke prAMgaNa meM khar3I kucheka paricArikAoM ne jayanAda ke sAtha zaMkhadhvani kI aura udyAna meM khar3e sipAhiyoM ne janapadakalyANI kA jayanAda kiyaa| azvArohI saMrakSakoM sahita devI AmrapAlI kA bhavya svarNa-ratha rAjamArga para A gayA aura madhyama gati se Age bar3hane lgaa| . ___nikaTa ke hI kisI eka bhavana se prathama prahara ke pUrNa hone kI AvAja aaii| mAdhvikA ne AmrapAlI ke tejasvI nayanoM kI ora dekhakara kahA- "devi ! maiM abhI bhI nahIM jAna sakI hUM ki Apa bhagavAn tathAgata ke samakSa kyA kaheMgI?" AmrapAlI haMsa pdd'ii| usane haMsate-haMsate kahA-"mAdhu.! tujhe mere ye alaMkAra, sukha, pramoda Adi dekhakara lagatA hogA ki janapadakalyANI jaisA sukha indra kI gaNikA bhI nahIM bhogatI hogii| kiMtu yaha saba mana ko Thagane kA eka upakrama hai| mAdhu ! kevala chala hI chala hai / isa vaibhava aura ujjvala kAyA ke pIche niraMtara agni jaisI eka antara vedanA mere citta ko kisa prakAra jalA rahI hai, yaha tU kyA Page #349 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 340 alabelI AmrapAlI samajhe ? sundara aura manohara kanyA milI aura use tyAganA par3A usakA kyA huA, yaha bhI Aja taka jJAta nahIM huA hai cAra dina pUrva hI maiMne RSabhadatta cAcA ko caMpAnagarI bhejA thA / padmA kA vivAha ho cukA hai tArikA mara cukI hai| solaha varSoM ke bAda putrI se milane kI AzA rakhane vAlI mAtA ke hRdaya meM isase kitanI vyathA hotI hogI ? aisA hI eka sundara putra prApta huA / putra ke bhAvI sukha ke lie maiMne use rAjagRhI bhejA aura vaha mArga meM hI tere tathAgata ke khappara meM samA gyaa| aise dhUrtta tathAgata ke samakSa eka ciraduHkhinI mAtA kyA nahIM kara sakatI ? saMsAra meM kisI bhI nArI ko prApta na hone jaise svAmI mujhe mile / parantu vaha darda to maiM pI gaI hUM nArI bahuta kucha pacA sakatI hai saMtAna kI icchA ko vaha nahIM pacA sakatI / tU jise bhagavAn kahatI hai, maiM Aja gautama buddha ko eka mAtA kA hRdaya kholakara, batAne vAlI hUM. maiM apane putra ko vahAM se le Ane vAlI huuN|" itanA kahakara AmrapAlI ne eka niHzvAsa chor3A / mAvikA sthira dRSTi se AmrapAlI kI ora dekha rahI thI / AmrapAlI ne ratha ke parade meM lagI jAlI kI ora dekhA / ratha abhI nagarI meM hI cala rahA thaa| kucha kSaNa mauna rahakara vaha bolI - "mAdhu! maiM samajhatI hUM ki tujhe Azcarya hotA hogA ki asaMkhya puruSa jisako mahApuruSa mAnate haiM, usako maiM tanika bhI mahattva nahIM detI parantu vAstava meM mujhe gautama buddha meM koI vizeSatA pratIta nahIM huI / " "devi ! Apako tathAgata kA pUrA paricaya nahIM hai| unhoMne apanI navayauvanA patnI yazodharA aura bAlaka rAhula ko, jaise sAMpa keMculI utAra pheMkatA hai vaise hI, tyAga kara saMnyAsa grahaNa kiyA hai / " AmrapAlI ne haMsakara kahA--"yaha bAta maiM jAnatI hUM aura isIlie tathAgata ke prati mere mana meM koI zraddhA nahIM hai / paraspara vizvAsa se nirmita aise baMdhanoM ko eka cora kI bhAMti tor3a denA yaha kevala kAyaratA hI nahIM, vizvAsaghAta bhI hai| gautama yadi apanI sundara patnI ko samajhAte aura phira usakA tyAga karate to vaha puruSArthaM ginA jAtA / priyatama ke svapna kallola meM soyI huI priyatamA ko rAta kI cAdara dhAraNa karA kara chor3a denA, kyA isameM koI mahattA hai ?" mAvikA kA hRdaya kAMpa uThA / ratha nagarI ke dakSiNa dvAra se bAhara niklaa| mAdhvikA bolI - "devi ! kucheka pUrvAgraha mana ko / " bIca meM hI AmrapAlI ne kahA- "mAdhu ! maiM terI zraddhA ko vicalita karane kA prayatna nahIM karanA caahtii| mere meM koI pUrvAgraha nahIM hai tUne tathAgata kA jo citra prastuta kiyA thA usI ke pratyuttara meM maiMne yaha kahA hai / " Page #350 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 341 "devi ! kSamA kareM / tathAgata trikAlavid bhI haiN|" "maiM ise asvIkAra nahIM krtii| aneka jyotiSI aura naimittika bhI trikAlajJAnI hote haiN| aneka aindrajAlika mana kI bAta jAna lete haiM aura logoM ko AzcaryAnvita karane vAle camatkAra bhI dikhAte haiM. itane mAtra se ve pUjanIya nahIM ho jaate|" mAvikA ne mana-hI-mana meM socA' ''devI ke mana meM tathAgata ke prati zraddhA ke aMkura aMkurita nahIM kie jA sakate / vaha mauna rhii| __ aura ratha AmrakAnana ke pAsa pahuMca gyaa| jitaprabha seTha kA yaha AmrakAnana ati bhavya aura suMdara mAnA jAtA thaa| udyAna ke cAroM ora thUhara kI majabUta bAr3a thii| udyAna meM praveza karane ke lie eka majabUta kASTha-nirmita dvAra thaa| udyAna meM saikar3oM AmravRkSa the| usameM puSpagulla bhI the| latA-maMDapoM kI racanA bhI thii| udyAna ke madhya eka suMdara bhavana thaa| jitaprabha seTha grISma Rtu meM apane parivAra ke sAtha isI udyAna meM rahate the| dvAra ke pAsa ratha aura azvArohI khar3e raha gae, kyoMki cAra bauddha bhikSu dvAra baMda kara vahAM khar3e the| unake sAtha jitaprabha seTha ke cAra rakSaka bhI khar3e the| sArathI ne kahA-"mahAzaya ! dvAra kholo * devI AmrapAlI AI hai|" eka bhikSu bolA-"bhagavAn abhI kisI se nahIM mileNge|" devI AmrapAlI aura mAdhvikA-donoM ratha se nIce utarIM / mAdhyikA ne kahA-"mahAtman ! devI AmrapAlI bhagavAn tathAgata se milane AI haiN|" ___"bhadre ! sUryAsta ke pazcAt striyoM kA bhItara AnA niSiddha hai / devI ko yadi darzana karane hoM to ve kala sUryodaya ke bAda AyeM / " dUsare bhikSu ne zAMta bhAva se khaa| "mujhe abhI milanA hai| abhI kyoM nahIM milA jA sakatA?" AmrapAlI ne khaa| "Apa strI haiN...|" "tumhAre tathAgata kyA strI aura puruSa ko samAna nahIM mAnate ?" bauddha bhikSu kucha cauNkaa| vaha bolA-"Arye ! sAdhaka ke lie strI bhayarUpa hotI hai|" "yaha abhiprAya kisakA hai ? apanI priyatamA aura komala phUla jaise bAlaka ko ardharAtri meM vizvAsaghAta kara cora kI taraha cale jAne vAle gautama buddha kA hai yA ApakA?" "bhadre ! prema, karuNA aura zAnti kI pratimUrti haiM tthaagt| Apane unako kabhI dekhA nahIM hai / yadi Apane unako dekhA hotA to aisA kabhI nahIM khtiiN|" "bhikSu ! mere prazna kA yaha uttara nahIM hai / tuma dvAra kholo, ''maiM isI samaya Page #351 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 342 alabelI AmrapAlI bhagavAn gautama se milanA cAhatI hUM. 'eka nArI se Darakara chupakara ghUmane vAle kAyara sAdhaka se maiM abhI apane prazna kA uttara cAhatI huuN|" "devi ! kRpAkara Apa prAtaHkAla aanaa| AjJA kA pAlana karanA hamArA kartavya hai|" eka rakSaka bolaa| ___ "mujhe dina meM avakAza nahIM miltaa| maiM abhI milanA cAhatI hUM..'kala bhI maiM yadi AUMgI to isI samaya A paauuNgii| isalie tuma jAkara mere Agamana kI bAta tathAgata se kaho aura AjJA le aao| maiM yahIM khar3I huuN|" ___eka bhikSu bolA-"bhadre ! Apako pratIkSA karate khar3A rakhanA zobhA nahIM detA, kAraNa yaha hai ki niyama meM parivartana azakya hai|" ____ AmrapAlI jora se haMsa par3I aura mAdhvikA ke sAmane dekhakara bolI--"tere tathAgata kA daMbha dekhA? jo vyakti eka nArI se Darakara bhAgatA phiratA hai, vaha dUsare kA kalyANa kyA kara pAegA? nArI se Darane vAle aura nArI ko tuccha mAnane vAle jisa dina bhagavAn kahalAyeMge, usa dina bhagavAna ko lajjita hokara chupa jAnA par3egA''cala lauTa cleN|" usI samaya ati zAMta, ati madhura aura ati prabhAvazAlI AvAja sunAI dI-"bhAgyavatI ! citta ko zAMta kara''tU apane priya aura jJAnamUrti abhayajita ko lene AI hai| parantu saubhAgyazAlinI ! dhairya sabase uttama ratna hai terA putra tujhe milegA' 'tU apane putra se milegii|" tathAgata ne prasanna aura gaMbhIra svara meM khaa| usa aMdhakAra meM bhI unakI tejomaya kAyA caMdra ke samAna zobhita ho rahI thii| ___ bhagavAn tathAgata ghUmate-ghUmate thor3I dUra eka AmravRkSa ke nIce Aye the| aura paraspara hone vAle saMvAda ko sunakara idhara A gae'''cAroM bhikSu aura rakSaka sira jhukAkara eka ora cale gaye / AmrapAlI gautama buddha ke tejomaya badana kI ora dekhane lgii| mAdhvikA ne sira jhukaayaa| bhagavAn bole-"AmrapAlI ! jahAM jJAna nirmala hai vahAM nara aura nArI ke bheda ko avakAza nahIM hai| parantu yaha jJAna sabako prApta nahIM hotaa| aura jaba taka vizuddha jJAna prApta na ho taba taka paramparA ke kalyANa ke lie vidhi-niSedha Avazyaka hotA hai / priyadarzinI ! bhAvI pIr3hI ke lie paMtha ko svaccha rakhanA, koI doSa nahIM hai, koI kAyaratA nahIM hai| tere apane vicAra kucha bhI hoM, parantu eka satya ko tU yAda rakha ki baMdhanoM ko bAMdhanA sahaja hai|'bNdhnoN ko tor3anA duSkara hai 'mana meM vidyamAna moha ko niyaMtrita kie binA tyAga kabhI sahaja nahIM bana sktaa|" Page #352 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 343 devi AmrapAlI kucha bhI nahIM bola sakI bhagavAn tathAgata kI amRtamaya vANI meM vaha itanI magna ho gaI thI ki bhagavAn se vivAda karane kA prazna hI nahIM ubhraa| kASTha kA dvAra baMda thA. 'AmrakAnana kA sparza kara pravAhita hone vAlA pavana atyaMta sukhada thaa| bhagavAn tathAgata usI prasanna mudrA meM bole-"kalyANi ! yadi citta kA saMzaya dUra na huA ho to tU aMdara A sakatI hai| abhayajita kI mAtA sabhI ko nirbhaya karane kI zakti se sampanna hai|" AmrapAlI ne hAtha jor3akara kahA-"bhagavan ! maiM parasoM AUMgI 'mere citta meM aneka prazna ubhara rahe haiN| unakA samAdhAna pAkara maiM kRtArtha ho jAUMgI... vidhi-niSedha kA hetu merI samajha meM A gayA hai|" AmrapAlI ne mastaka namAyA / bhagavAn buddha ne mRdu-madhura svara meM kahA-"dharma sadA terI rakSA kare !" itanA kahakara ve tatkAla mur3a ge| bhAvamagna AmrapAlI ne jaba mastaka uThAkara dvAra kI ora dekhA taba taka prakAzapuMja calA gayA thaa| usane mAvikA se kahA-"cala." donoM ratha meM baiTha gii| ratha nagarI kI ora cala pdd'aa| thor3I dUra jAne para mAdhvikA ne kahA-"devi ! bhagavAn ke nayanoM meM amRta ke atirikta kucha nahIM hotaa|" AmrapAlI vicAramagna thii| usane kucha sunA hI nhiiN| mAdhu ne phira kahA"devi ! bhagavAna ke darzana se Apako saMtoSa to huA hI hogA ?" "saMtoSa huA, yaha maiM kaise kaha sakatI huuN| parantu gautama buddha kA ceharA to kabhI vismRta na karane jaisA hai|" "Apake mana kI bAta bhagavAn ne|" "nahIM mAdhu ! aisA kucha mujhe nahIM lagA parantu itanA avazya samajha meM AyA hai ki merA abhayajita mujhe vApasa mila jaaegaa| unake zabdoM kA Azaya lagabhaga yahI thaa|" AmrapAlI ne kahA / "hAM, devi 'ApakI bedanA unako chU gaI lagatI hai|" "saMbhava hai. aisA bhI ho sakatA hai ki...|" kahatI huI AmrapAlI vicAramagna ho gii| "kyA devi !" "abhayajita mAtA ke binA raha na sakatA ho. 'bAlaka ko saMbhAlanA sarala nahIM hai|" AmrapAlI ne khaa| mAdhvikA kucha nahIM bolii| Page #353 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3 // alabelI AmrapAlI raya nagarI meM pahuMca gayA thaa| kucha hI samaya pazcAt ratha saptabhUmi prAsAda ke pAsa A phuNcaa| dvAra para khar3e rakSakoM ne devI kA jayanAda kiyaa| raya prAMgaNa meM khar3A rhaa| devI AmrapAlI mAdhvikA ke pIche-pIche ratha se nIce utrii| putra ko prApta karane kA prayatna jaise devI AmrapAlI kara rahI thI vaise hI magadhezvara biMbisAra bhI isa prayojana ke lie hI vaizAlI kI yAtrA kara rahe the| ve abhI vaizAlI se dasa kosa kI dUrI para eka gAMva meM rAta bitA rahe the| unake mana meM putra ko prApta karane kI bhAvanA thii| isI prakAra priyatamA AmrapAlI ko bhI sAtha meM le calane kI AzA bhI thii| AzA hI mana kA jAgaraNa hai| aisI hI AzA sudAsa ke mana meM bhI thii| kala saMdhyA kI velA meM devI AmrapAlI kA rUpa bhavana ko aura jIvana ko ujjvala kregaa| pAMca lAkha svarNa mudrAoM ke tuccha upahAra se milegA saMsAra kI sarvazreSTha saMdarI kA madabharA AliMgana' 'AnaMdadAyI cuNbn..| AzA ke motI sabake mana meM ubhara rahe the. uchala rahe the| mAzA kisakI phalegI? vAstava meM AzA prakAza nahIM, aMdhakAra hI hai| aneka bAra AzA meM uchala-kUda karane vAlA manuSya aMdhakAra meM hI bhaTakatA rahatA 66. eka maTakA sudAsa Aja prAtaHkAla se hI apane bhavana ko sajAne meM vyasta thaa| Aja saMdhyA ke samaya vizva kI sarvazreSTha suMdarI bhavana meM Ane vAlI thI... rUpa, yauvana aura USmA kA thAla liye Ane vAlI thii| sudAsa ke hRdaya meM AzA kI jhallarI khanakhanA uThI thii| kala rAtabhara use nIMda nahIM AI, jabaki pAsa kI zayyA meM phUla jaisI sukomala padmarAnI gaharI nIMda le rahI thii| madhyarAtri ke pazcAt patnI kI aisI gaharI nIMda ko dekhakara sudAsa ne ni:zvAsa chodd'aa| usane mana-hI-mana socA, kevala rUpa ko dekhakara maiMne bahuta bar3A dhokhA khAyA hai| maiMne rUpa dekhA, para rUpa ke sAtha Avazyaka USmA kA vicAra hI nahIM kiyA aura eka rUpavAn patthara mere bhAgya meM A gayA, mere astitva ke sAtha jur3a gyaa| ___ kala mere sadbhAgya kI phUla jaisI alabelI Ane vAlI hai, parantu isake citta meM kucha bhI halacala nahIM hai| kitanI nizcinta hai 'padmA ke zarIra meM hRdaya hai Page #354 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 345 yA nahIM ! prema, tamannA, Umi aura USmA jaisI apUrva sampatti kA yaha abhAva kyA alabelI ko dekhane ke pazcAt dUra nahIM hogA? nahIM. 'nahIM.''nahIM / patthara kitanA hI sundara kyoM na ho vaha antataH patthara hI hotA hai| usameM cetanA kA koI spaMdana nahIM hotA / sudAsa ne socA, padmarAnI ko jagAUM aura isa viSaya kI carcA karUM... parantu tatkAla usake antara mana ne virodha kiyA. 'kala maiMne padmA ko bahuta kucha kahA, kiMtu usake mana para koI prabhAva nahIM huA vyartha hI kyoM parezAnI utpanna kruuN| yaha socakara sudAsa punaH so gyaa| jaba manuSya kI AMkhoM meM ajJAna ubharatA hai taba satya dikha nahIM paataa| vaha na hita ko dekha pAtA hai aura na yathArtha ko jAna pAtA hai| sudAsa ko patnI kI kAyA meM aNu-aNu meM vyApta pavitratA ke darzana nahIM hue| jaisA vaha cAhatA thA vaisI unmattatA padamarAnI dikhA nahIM pA rahI thI aura yahI sudAsa ke mana kI bar3I-se-bar3I jalana thii| parantu padmarAnI ke bhItara koI zikAyata nahIM thI. 'vaha tana se, mana se aura hRdaya se vaisI kI vaisI svastha thii| vaha samajhatI thI ki kisI bhI sUkha kI prApti meM pUrvakRta karmoM kA hI yoga hotA hai| yadi merI icchA saphala nahIM hotI hai to mujhe vyartha hI kyoM du:khI honA cAhie? ___isI nizcintatA se vaha gaharI nIMda so rahI thI / kala eka rUpavatI nArI ke AliMgana ke lie pAMca lAkha svarNa mudrAoM kA pAnI ho jaaegaa| isa bAta kA usako itanA hI duHkha thA ki jisa prayojana se dhana kA vyaya honA cAhie. usa prayojana ke lie dhana kA vyaya nahIM ho rahA hai, usakA apavyaya ho rahA hai| yadi lakSmI kA upayoga zubha kArya meM hotA to usakA sadupayoga hotA / parantu kyA ho? kAyAsakta pati kA hRdaya itanA jar3a ho gayA hai ki hitakArI bAta bhI usake hRdaya kA sparza nahIM kara paatii| jaisA bhAgya / prAtaHkAla sudAsa zayyA tyAga kara utthaa| usane dekhA ki padmarAnI nIce dharatI para eka Asana para baiThakara sAmAyika kI ArAdhanA kara rahI hai| sudAsa kA mana bola uThA- 'bhagatinI ! hRdayavihIna ! patthara kI pratimA ! vaha tatkAla bAhara calA gyaa| aura usane devI AmrapAlI ke svAgata kI taiyArI prAraMbha kara dii| madhyAhna ke bAda vaha bhojana karane AyA padmarAnI pratIkSA kara rahI thii| sudAsa ne patnI ko dekhakara kahA-"padmA ! tU to mehamAna jaisI bana gaI hai|" "kaise ?" Page #355 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 346 alabelI AmrapAlI "mere kArya meM kucha bhI sahayoga nahIM karatI parantu tU sahayoga na kare, isase pAMca lAkha svarNa mudrAeM baca nahIM sktiiN|" sudAsa ne khaa| padmarAnI ne kucha bhI uttara nahIM diyaa| vaha sudAsa ko bhojana parosane lgii| manoramA bAhara khar3I thI aura padmarAnI ko patA na lage isa prakAra donoM kI bAteM suna rahI thii| padmarAnI ne kucha nahIM khaa| isase manoramA ke mana ko bahuta vyathA huii| usane socA, yaha nArI patthara jaisI hai| kucha bhI nahIM smjhtii| ___bhojana kA prathama grAsa lete hue sudAsa bolA-"mere prazna kA uttara nahIM milaa...|" "uttara dene jaisA prazna hI kahAM hai ? patnI ko zobhe, vaisA kArya Apane mujhe diyA hI nahIM / phira sahayoga kA prazna hI kyA hai|" "oha ! maiM soca hI rahA thA ki terA sahayoga nahIM milegaa|" "puruSa sadA strI meM doSa nikAlatA hai| parantu yadi yathArtha meM dekhA jAe to puruSa ke doSoM ko pacAne ke lie hI strI ko jIvana bhara vyathita honA par3atA hai" padamarAnI ne thAla meM miSTAnna rakhate hue khaa| "to tU merA eka kAma karegI?" "devI AmrapAlI jaba yahAM AeM taba tujhe uttamottama vastrAlaMkAroM se sajadhaja kara usake svAgata ke lie taiyAra rahanA hai|" "are ! Apa thAlI kI ora dekheM / bAta hI bAta meM khAnA bhUla gae to|" "merI bAta kA..." "kisI bhI atithi kA AdarabhAva se satkAra karanA gRhiNI kA kartavya hotA hai''Apa nizcinta raheM. maiM Apake gaurava ko AMca bhI nahIM Ane duuNgii|" "AzvAsana milA priye !" kahakara sudAsa bhojana karane lgaa| bAhara khar3I manoramA ko yaha vArtAlApa pasanda nahIM aayaa| vaha cAhatI thI ki donoM ke bIca visphoTa ho jAe to acchaa| yadi aisA hotA hai to sudAsa ke antara meM padmA ke prati jo gupta AkarSaNa hai, vaha naSTa ho sakatA hai, anyathA nhiiN| padmarAnI bar3I vicitra hai| bAhara jitanI choTI hai, utanI hI jamIna meM samAI huI lagatI hai| vahAM saptabhUmi prAsAda meM devI AmrapAlI ne bhojana ke bAda kucha vizrAma kara tatkAla mAdhvikA se kahA- "mAdhu ! kSatriyakuMDa grAma jAne kI taiyArI kr|" "parantu abhI bahuta samaya hai| Apako to sandhyA ke samaya Arya sudAsa ke yahAM pahuMcanA hai|" Page #356 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 347 "mujhe patA hai, parantu merA mana abhayajita ke vicAroM se nivRtta hotA hI nahIM / isalie hama yahAM se jaldI nikala pdd'eN|" " jaisI AjJA / " kahakara mAdhvikA taiyArI karane calI gaI / madhyAhna ke bAda ekAdha ghaTikA bItI hogI ki janapadakalyANI ne svarNa nirmita candra ratha meM mAdhu aura prajJA ko sAtha prasthAna kara diyA / azva tejasvI the cAra kosa mAtra jAnA thA.. * koI bhI rakSaka sAtha meM nahIM thA / citta ko zAnta karane tathA use anyatra niyojita karane ke ekamAtra Azaya se AmrapAlI ne bahuta jaldI prasthAna kara diyA thA / usake mana meM yaha bhI AzA thI ki sudAsa ke yahAM kevala sAyaM bhojana kara lauTa AnA hai, kyoMki prAtaHkAla hI use AmrakAnana meM tathAgata ke pAsa jAnA hai / dUsarI ora, bhagavAn tathAgata apane ziSyoM sahita kSatriya kuMDagrAma se mAtra eka koza dUra sthita devapallI meM gae the| devapallI kA seTha kArtikacandra bhagavAna tathAgata kA paramabhakta thA / usakI bhakti bhAvanA ko sAkAra karane ke lie hI tathAgata divasa ke prathama prahara meM hI vahAM pahuMca gae the aura ve saMdhyA se pUrva hI vahAM se lauTa jAne vAle the / kSatriya kuMDagrAma aura AsapAsa ke anya aneka gAMvoM para jaina dharma kA pracura prabhAva thA / kSatriya kuMDagrAma meM to eka bhI buddha-bhakta milanA kaThina thA / mAtra devapallI kA seTha vyavasAya ke lie vaizAlI meM rahatA thA aura apane bhavana ko pavitra karane ke lie tathAgata ko le AyA thA / devI AmrapAlI kA ratha pavana-vega se Age bar3ha rahA thaa| devI ne Aja saptaraMgI kauzeya kA kamara padaka, pItavarNa ke camakIle kauzeya kA kaMcukIbaMdha aura indradhanuSI raMgoM vAlA uttarIya dhAraNa kiyA thA / mastaka ke keza kamalAkAra gUMthe hue the aura navaratnoM suzobhita dAminI apanA teja vikIrNa kara rahI thI / isI prakAra kaTimekhalA bhI navaratna jar3ita thI aura aisA laga rahA thA mAno vaha ubharate yauvana kI saMrakSikA ho / gale meM navaratna maMDita hAra zobhita ho rahA thaa| usase nau raMgoM kI kiraNeM vikIrNa ho rahI thiiN| isa prakAra janapadakalyANI ke dhAraNa kie hue sAre alaMkAra navaratnoM se maMDita the / kapAla para dhAraNa kiyA huA candraka bhI ugate sUrya kI navaraMgI kiraNeM bichA rahA ho, aisA laga rahA thA / devI AmrapAlI ne aisA vizvamohaka rUpa pichale kitane hI varSoM se dhAraNa nahIM kiyA thaa| dekhane vAle ko yahI lagatA jaise koI navor3hA alabelI nArI samasta saMsAra para rAjya karane nikalI ho / devI ke Aja ke rUpa ko dekhakara mAdhvikA ke mana meM aneka prazna ubhara rahe Page #357 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 348 alabelI AmrapAlI the| para kisI bhI prazna kA samAdhAna nahIM ho rahA thA / usane socA, devI Aja taka isa rUpa meM kisI bhI puruSa se milane nahIM gaI. Aja kyA ho gayA hai ? jisakA mana apane svAmI kI smRtiyoM se vilaga nahIM banA, vaha Aja kisa AzA se itane zRMgAra kara unmatta ho rahA hai ? vAstava meM mAvikA mana-hI-mana vyathita ho rahI thii| ratha gatimAn thA / vaha kSatriyakuMDa grAma kI ora vegagati se bar3ha rahA thA / AmrapAlI banda ratha kI jAlI se mArgagata vRkSoM ko dekha rahI thii| bAhara ke vRkSoM ko dekhane kI kisa kalpanA ne AmrapAlI ke citta ko tanmaya banA DAlA thA, yaha mAvikA samajha nahIM pA rahI thI / lagabhaga AdhA mArga taya ho cukA thaa| mAdhvikA ko isa prakAra kA mauna asahya ho gayA / usane mRdu svara meM kahA - "devi ! Apake nikaTa varSoM se rahane para bhI.... "maiM vRddha nahIM lagatI, yahI to / " AmrapAlI ne musakarAte hue prazna kiyA / "nahIM, avasthA kA prazna nahIM hai| mujhe to yahI Azcarya ho rahA hai ki itane dIrgha paricaya ke bAda bhI maiM Apake mana ko pahacAna nahIM sakI / " "mAdhu ! jaba svayaM ke mana ko pahacAnanA bhI kaThina hotA hai to phira dUsare ke mana ko kauna pahacAna sakatA hai ? kintu abhI yaha prazna tere mana meM kyoM ubhara rahA hai ? kyA tujhe mere mana meM alpanIya vastu dIkha rahI hai ?" "hAM, kucha aisA hI / " "saMkoca kyoM? maiMne to tujhe sakhI mAnA hai, bola / " "Apa kabhI bhI kisI bhI puruSa se milane nahIM gaIM, phira Aja...?" bIca meM hI AmrapAlI dUsare ke hRdaya meM halacala paidA kara de, aisI haMsI haMsatI huI bolI - "mAdhu ! maiM kisI puruSa se milane to jAtI hI nahIM / " "to aba hama kahAM jA rahI haiM ?" mAdhvikA ne pUchA / "maiM eka rUpa ke pyAse vyakti ko rUpa kA darzana karAne jA rahI hUM / sudAsa roja mujhase milane AtA aura mujhe dekhakara mauna bhAva se calA jaataa| sabakI taraha vaha bhI upahAra rakha jAtA / mujhe usake mauna bhAva ke prati hamadardI huI, isIlie maiMne usakA nimantraNa svIkAra kiyA / vaha kyA cAhatA hai, tU jAnatI hai ?" 11 "nahIM, parantu vahAM eka rAta Apa "pagalI kahIM kii| yuvarAja jayakIrti ke sAtha jo rAteM maiMne bitAI haiM, unheM bhUla jAne vAlI yoginI nahIM hUM. phira maiMne ise kahA thA- eka rAta rahane AUMgI. sudAsa ne kevala eka AliMgana hI cAhA hai eka cumbana hI cAhA hai''|" Page #358 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 346 "AliMgana ? cumbana ...?" "hAM, AliMgana aura cumbana to do mitroM ke bIca bhI hotA hai, mAtA aura putra ke bIca bhI hotA hai, bhAI-bahana ke bIca bhI hotA hai aura bApU aura biTiyA ke bIca bhI hotA hai|" ___ mAdhvikA avAk banakara AmrapAlI kI ora dekhane lgii| ratha nakSatravega se jA rahA thaa| prajJA eka ora kone meM baiThI thii| parantu devI AmrapAlI ko yaha patA nahIM thA ki usa samaya apane sarvasva kA svAmI magadhezvara saptabhUmi prAsAda meM gupta veza meM A gayA hai / yadi usako yaha sahaja jJAta ho jAtA to vaha sudAsa ke Aja ke utsAha ko nirasta kara detii| biMbisAra aura dhanaMjaya dina ke prathama prahara ke bAda hI vaizAlI meM Ae the| biMbisAra sIdhA saptabhUmi prAsAda para jAnA cAhatA thaa| parantu dhanaMjaya cAhatA thA ki pahale pAMthazAlA meM snAna Adi se nivRtta hokara kucha vizrAma kara phira devI se milane jAyA jaae| isalie donoM eka pAMthazAlA meM Thahare / snAna, bhojana Adi se nivRtta hokara donoM ne vizrAma kiyaa| dhanaMjaya ne pAMthazAlA ke eka dAsa ko bulA donoM azvoM ko ghumAkara lAne ke lie bheja diyaa| phira donoM gupta veza meM saptabhami prAsAda meM ge| prAsAda ke dvArapAloM ne unheM dvAra para rokA taba dhanaMjaya ne mAdhvikA yA basaMtikA ko bulAne ke lie khaa| kucha hI samaya meM basaMtikA A gaI / dhanaMjaya ne use eka aura bulAkara apanA paricaya diyA / basaMtikA atyanta AdarabhAva se donoM ko andara le gii| eka kakSa meM jAne ke bAda magadhezvara ne pUchA-"devI kyA kara rahI hai ?" "ve to kucha hI samaya pUrva bAhara gaI haiN|" "bAhara?" "hAM, mahArAja ! kSatriyakuMDa grAma dhanakubera seTha sudAsa ke nimantraNa para..." "to devI kSatriya kuMDa grAma kI ora gaI haiM ?" "hAM, gAMva se thor3I dUrI para hI sudAsa kA bhavana hai|" "devI kaba taka lauTeMgI?" "sambhava hai, kala praatHkaal'|" basaMtikA ne khaa| "oha ! taba tU eka kAma kara' 'do azva taiyAra karA aura eka dAsa ko hamAre sAtha bheja jisase ki hama tatkAla sudAsa ke bhavana para jA skeN|" biMbisAra ne khaa| aura ekAdha ghaTikA ke pazcAt eka dAsa ke sAtha magadhezvara aura dhanaMjaya tejasvI azvoM para baiThakara Arya sudAsa ke bhavana kI ora cala pdd'e| Page #359 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 350 alabelI AmrapAlI usa samaya devI AmrapAlI kA ratha Arya sudAsa ke bhavana meM praviSTa ho gayA thaa| Arya sudAsa ke dAsa-dAsI bahuta ghabarA gae, kyoMki usa samaya Arya sudAsa bhavana meM nahIM thA aura vaha ratnAhAra lene apane purAne ghara gayA thaa| manoramA catura thI / jaise hI AmrapAlI kA ratha rukA, vaha daur3akara gaI aura devI kA bhAva bharA svAgata kiyaa| mAvikA ne pUchA- "Arya sudAsa ..." "mahAdevI to saMdhyA ke samaya Ane vAlI thIM, isalie unake svAgata ke lie koI vastu lene ve gAMva meM gae haiM. ''abhI A jaaeNge|" kahakara manoramA ne mahAdevI kI ora dekhakara kahA-"mahAdevi ! Apa bhavana meM pdhaareN|" __AmrapAlI, mAvikA aura prajJA-tInoM ratha se nIce utrii| padmasuMdarI nIce ke khaMDa meM hI baiThI thI usane abhI taka alaMkAra dhAraNa nahIM kie the. kevala vastroM kA hI parivartana kiyA thA aura use yaha kalpanA bhI nahIM thI ki devI AmrapAlI isa prakAra bahuta pahale A jAeMgI? / ___ manoramA ke sAtha devI AmrapAlI ne nIce khaMDa meM praveza kiyaa| isI khaMDa meM padamarAnI eka Asana para baiThI thI 'AmrapAlI kI dRSTi padmarAnI ke svargIya rUpa para par3I aura usane manda svara meM manoramA se pUchA-"kauna hai ?" "Arya sudAsa kI patnI / " manoramA bolii| AmrapAlI do kadama pIche haTI kyA Arya sudAsa aisI sarvazreSTha suMdarI kA svAmI hai ? kyA mujhe nimantrita karane kI pRSThabhUmi meM mere apamAna kA hI to prayojana nahIM rahA hai ? kyA sudAsa yaha batAnA cAhatA hai ki janapadakalyANI ko apane jisa rUpa para garva hai, vaha rUpa to kisI ginatI meM nahIM hai.. usa rUpa se ananta gunA adhika rUpa mere bhavana meM hai| yaha kalpanA mana meM Ate hI AmrapAlI kAMpa uThI aura tatkAla vaha vahAM se mur3a gii| manoramA daur3atI-daur3atI pIche gaI aura bolI- "devi, Apa virAjeM..." "sudAsa ko Ane deM, taba taka maiM bhavana ke upavana meM rhuuNgii|" devI AmrapAlI ne kahA aura vaha khaMDa ke bAhara nikala gii| padmasuMdarI kucha nahIM samajha sakI vaha avAk banakara vaise hI baiThI rhii| AmrapAlI ke mana meM yaha rUpa dekhakara aneka vicAra jvAlAmukhI kI taraha uchala rahe the vaha prAMgaNa meM AI aura upavana kI ora jAne lgii| usI samaya sudAsa kA ratha upavana ke mukhya dvAra meM praviSTa huaa| 70. 'buddhaM zaraNaM gacchAmi' bhavana kI sopAna zreNI utara kara janapadakalyANI upavana kI ora mur3I / devI Page #360 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 351 kA muMha dekhakara mAvikA aura prajJA ko kucha samajha nahIM par3A manoramA to avAk banakara khar3I hI thii| usane socA, devI kA koI apamAna huA hai ? devI ko dekhakara padmarAnI khar3I nahIM huI yA satkAra meM do zabda nahIM bolii| isase to devI ko duHkha nahIM huA hai na ? sudAsa kA ratha nikaTa AyA aura vaha ratha se nIce utarA / usakI dRSTi upavana kI ora jAtI huI saundaryamUrti AmrapAlI para pdd'ii| use bahuta Azcarya haa| devI akelI upavana kI ora kyoM jA rahI haiM ? inhoMne saMdhyA ke samaya yahAM Ane ke lie kahA thA, phira itane pahale kyoM A gaIM ? mAdhvikA aura prajJA donoM devI ke pIche-pIche cala rahI thiiN| manoramA aura anyAnya dAsiyAM digmUr3ha hokara khar3I thiiN| sudAsa ne manoramA se pUchA-'devI aamrpaalii'|" bIca meM hI manoramA bola par3I-"seThajI ! maiMne unakA svAgata kiyA thaa| khaMDa meM AI thIM aura akasmAt mur3a gii|" "oha !" kahakara sudAsa zIghratA se upavana kI ora claa| AmrapAlI ke mana meM eka hI bAta ghara kara gaI thI ki sudAsa ne mujhe nIcA dikhAne ke lie hI nimantrita kiyA hai| jisake bhavana meM aisI sundara ardhAMginI ho vaha kisI bhI sthiti meM anya nArI ke prati Asakta nahIM ho sktaa| mere rUpa kA, mere gaurava kA aura merI bhAvanA kA aisA apamAna Aja taka kisI ne nahIM kiyA / candramA se bhI adhika sundara, sUrya se bhI adhika tejasvinI, samudra se bhI adhika gambhIra'' 'nahIM, nahIM, merA apamAna karane ke atirikta aura koI kAraNa nahIM hai| aise vicAroM ke madhya lagabhaga apanA bhAna bhUlI huI janapadakalyANI eka kadamba vRkSa ke nIce pahuMcI..." sAtha hI sAtha mAdhvikA aura prajJA bhI pahuMca gii| mAdhvikA kucha kahe, usase pUrva hI teja gati se calakara Ane vAle sudAsa kA svara sunAI par3A-"devi ! mere jIvana kI aashaa...|" AmrapAlI ne sudAsa kI ora dekhaa| sudAsa ne nikaTa Akara kahA- "devi ! kSamA kareM. maiM abhI apane purAne makAna para gayA thA''Apa bhavana meM pdhaareN|" "sudAsa ! tumane mujhe nimantraNa kyoM diyA thA ?" janapadakalyANI ke zabda sunakara sudAsa kucha na samajha pAyA ho, isa bhAvanA se AmrapAlI kI ora dekhane lgaa| "aba tumhArA nimantraNa svIkAra nahIM hai..." "parantu merA aparAdha ?" sudAsa ke hRdaya para mAno vajra gira par3A ho| Page #361 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 352 alabelI AmrapAlI AmrapAlI bolI - "aparAdha kI carcA karane ke lie mere pAsa samaya nahIM hai / " "to Apa bhavana meM padhAreM maiM ApakA svAgata karUM ApakI / " "sudAsa ! maiM tumhAre bhavana meM nahIM A sakatI / " "devi ! maiM to bAhara gayA thA." 'mujhe kucha bhI khabara nahIM hai. merI dAsI manoramA ne..." "kisI dAsI ne merA apamAna nahIM kiyA / " "to mere para kRpA kareM mere hRdaya meM prajvalita AzA ke dIpaka ko isa prakAra..." bIca meM hI AmrapAlI bolI - "tuma cAhate kyA ho ?" "Apa mere bhavana meM padhAreM satkAra karane kI merI umaMga ko pUrI kreN|" AmrapAlI socane lgii| usake mana meM eka vicitra prazna ubharA aura sudAsa ke kie hue apamAna ke pIche kitanI vAstavikatA hai, yaha jAnane ke Azaya se vaha bolI - "eka zarta para maiM tumhAre Atithya ko svIkAra kara sakatI huuN|" " ApakI kisI bhI zarta ko maiM AjJA- kUpa mAnUMgA / Apa cAheMgI to pAMca lAkha ke badale dasa lAkha svarNa mudrAeM maiM Apake caraNoM meM nyauchAvara kara dUMgA / " sudAsa ne atyanta vinamratA se kahA / "svarNa mudrAeM ! sudAsa ! mere bhaMDAra meM koTi-koTi svarNa mudrAeM haiN| mujhe svarNamudrA kI AvazyakatA nahIM hai|" "to phira ?" "terI patnI atyanta rUpavatI hai, kyoM ?" " kintu vaha ApakI zreNI meM nahIM A sakatI phira bhI Apa use dekha skeNgii|" "maiMne use dekhA hai usako dekhakara hI maiM mur3I thI / " "usane ApakA koI apamAna to nahIM kiyA na ?" "isa prazna ke sAtha merI zarta kA koI sambandha nahIM hai yadi tuma apane bhavana meM merA satkAra karanA cAhate ho to tumheM eka kAma karanA hogaa...|" "AjJA kareM devi !" "terI patnI kA mastaka mere caraNoM meM jhukAnA hogA / " AmrapAlI ne nizcayAtmaka svaroM meM kahA / sudAsa kSaNa bhara ke lie stabdha raha gayA / AmrapAlI ne haMsate hue kahA - "sudAsa ! tuma aisA nahIM kara sakoge / koI bAta nahIM, maiM calatI huuN|" tatkAla sudAsa mamatA bhare zabdoM meM bolA - " ApakI zarta maMjUra hai. Apa Page #362 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 353 bhavana meM caleM. maiM apanI patnI kA mastaka Apake caraNoM meM car3hAkara ApakA svAgata karUMgA / " "aise nahIM ?" "to phira kaise ?" "abhI tuma apanI patnI ko yahAM laao| dekho tumhAre hAtha se hI tumhArI patnI kA mastaka dhar3a se alaga honA cAhie phira maiM tumhAre sAtha calUMgI / " " dUsarI koI zarta ?" ... "yaha zarta anukUla nahIM lagI ?" "yaha zarta to mujhe svIkArya hai hii| isase adhika bhI koI zarta ho to..?" "nahIM, priya sudAsa ! isake sivAya merI koI dUsarI zarta nahIM hai / " tatkAla sudAsa bhavana kI ora gayA / mAvikA aura prajJA- donoM mUka banakara yaha bAta suna rahI thiiN| mAdhvikA bolI - " devi ! strI hatyA kA aisA ghora paap|" " tU nahIM samajhatI / mAghu ! Aja mere hRdaya meM aisI jvAlA dhadhaka rahI hai ki maiM use samajha hI nahIM pA rahI huuN| jo nArI mere rUpa ko mere gaurava ko aura mere yauvana ko nyUna kare, maiM usa nArI ko sahane meM akSama huuN|" AmrapAlI bolI ! .. 1 mAvikA punaH kucha kahe, usase pUrva hI bhagavAn tathAgata sudAsa ke upavana meM A ge| unake sAtha unake pAMca ziSya the / mAdhvikA kI dRSTi jaba usa ora gaI taba vaha kSaNa bhara ke lie stabdha raha gaI / vaha bolI - "devi ! isa ora dekheM, bhagavAn tathAgata A rahe haiM aura unake sAtha haiM priya abhyjit...|" "abhayajita ! " AmrapAlI ke cehare para harSa kA Aloka utara aayaa| usane zAMta bhAva se idhara A rahe tathAgata kI ora dekhA / usakA sira svataH jhuka gayA / usake donoM hAtha banda kamala kI bhAMti aMjalibaddha ho gae / mAvikA aura prajJA ne vahIM dharatI para jhukakara praNAma kiyA / bhagavAn buddha nikaTa Akara bole - "dharma terA rakSaNa kare, janapadakalyANI ! bhikSu abhaya jita mere sAtha hI hai / parantu aba vaha tujhe kaise mila sakatA hai ?" "kyoM, bhagavan !' "rUpa, aizvarya aura ajJAna tathA garva ke kAraNa Aja tU jo kara rahI hai, kyA tU use jAnatI hai ?" AmrapAlI praznabharI dRSTi se bhagavAn buddha kI ora dekhane lagI / bhagavAn buddha ne mRdu-madhura svara meM kahA - " kalyANi ! tU jisakA mastaka cAhatI hai, jAnatI hai vaha kauna hai ? solaha varSa pUrva jaba vaha mAtra tIna mahIne kI thI, taba tere dvArA tyAgI gaI tere udara se utpanna terI priya putrI hai / " Page #363 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 354 alabelI AmrapAlI merI patrI?" prazna ke sAtha hI AmrapAlI kAMpa uThI / usane bhavana kI ora dekhA 'sudAsa eka hAtha meM naMgI talavAra aura dUsare hAtha se patnI kA hAtha pakar3akara isI ora A rahA thaa| ___ AmrapAlI cillAI-"sudAsa ! talavAra pheMka de 'padmA 'merI padmA" mAdhu ! tU tatkAla sudAsa ke pAsa jA' 'padmA ko yahAM le A. 'oha !..." bhagavAn tathAgata tatkAla bole- "bhAgyazAlinI ! saMsAra aisA hI hai... ajJAna se andha bane vyakti kucha dekha nahIM pAte yaha terI putrI hai| kintu tere hRdaya meM yaha matya kyoM aMkurita nahIM huA ki tU padmA kI mAtA hai|" "bhagavan ! bhante ! mujhe prAyazcitta deM. mujhe isa ajJAna se bacAeM "mujhe..." kahate-kahate AmrapAlI kA svara avaruddha ho gyaa| bhagavAn ne prasannadRSTi se AmrapAlI kI ora dekhA vahAM Azcarya se abhibhUta aura mUka banA huA sudAsa padmarAnI ke sAtha A pahuMcA / bhagavAn tathAgata ko vahAM upasthita dekha usake sAre bhAva zAMta ho ge| vaha hAtha jor3akara khar3A rhaa| bhagavAn ne sudAsa se kahA- "sudAsa ! yauvana, Aveza, lakSmI aura sattA ye ati caMcala hote haiN| terI patnI anya koI nahIM, yaha devI AmrapAlI kI putrI hai| tArikA ne isakA pAlana kiyA thaa| eka mahAn aparAdha se yaha baca gii| tU bhI baca gyaa|" AmrapAlI ne karuNa svaroM meM kahA-"kRpAvatAra ! mujhe prAyazcitta deN|" "bhAgyavatI ! tere AMsuoM meM hI terA prAyazcittanihita hai|" "nahIM, prabhu ! isa pApinI kA Apa uddhAra kreN| ajJAna ke kIcar3a se mujhe nikaaleN| bhante ! mujhe zaraNa deN|" kahakara AmrapAlI bhagavAn ke caraNoM meM lur3haka gii| usake kezoM meM jaTita raktakamala kA eka phUla kezoM se vilaga ho bhagavAn ke caraNoM meM jA giraa| padmasundarI Azcarya ke sAtha apanI mahAn mAtA kI ora dekha rahI thii| AmrapAlI ne punaH karuNa svaroM meM kahA-"bhante ! mujhe abhaya pradAna kreN| Aja maiM apanA sarvasva Apake caraNoM meM samarpita karatI huuN|" ___ "mujhe vizvAsa thA ki abhayajita kI mAtA asAdhAraNa hai / bhadre ! terA samarpaNa saMgha kA gaurava hogA' 'terA prAyazcitta saMsAra kI pratyeka strI ke lie vijayadhvaja sadRza banegA' 'Aja se abhayajita tujhe mila gyaa| tU abhayajita ko mila gaI..." bhagavAna buddha ke pAMcoM ziSya bola par3ebuddhazaraNaM gcchaami| dhammaMzaraNaM gcchaami| Page #364 -------------------------------------------------------------------------- ________________ alabelI AmrapAlI 355 saMghaM zaraNaM gcchaami| isa mahAgAna meM abhayajita kA komala-madhura svara, mAtA ke hRdaya meM nayI cetanA kA saMcAra kara rahA thaa| mAtA mAno antara kI gaharAI meM utarakara vaisI kI vaisI bhUmi para par3I thI... aura usI samaya eka dAsa ke sAtha magadhezvara aura dhanaMjaya vahAM A phuNce| biMbisAra ne priyatamA ko dharatI para par3I dekhakara jora se pukArA-"priye! idhara dekha 'maiM terA priyatama jayakIrti tujhe lene AyA huuN|" "AmrapAlI ne kucha nahIM sunaa|" biMbisAra nikaTa aayaa| tejamUrti gautama buddha ko dekha nata ho gyaa| bhagavAn bole-"rAjan ! terA putra abhayajita mukti-mArga kA pathika banA hai| terI priyatamA AmrapAlI ne bhI tyAgamArga svIkAra kiyA hai / aura terI yaha putrI padmasundarI avAk banakara khar3I hai|" biMbisAra ne putrI kI ora dekhaa| usako dekhakara biMbisAra kA hRdaya vicAroM kI taraMgoM se taraMgita ho gyaa| padmasundarI tatkAla pitA ke caraNoM meM nata ho gaI / dharatI para par3I AmrapAlI sahaja svara meM bolI-"bhante ! bhante !" "pAlI ! pazcima AkAza kI ora dekha "sUrya asta ho cukA hai 'tU apane prAsAda meM jA.'kala maiM tere bhavana para AUMgA' 'terI bhAvanA saphala hogii| tere Agamana se bhikSuNI saMgha samRddha bnegaa|" bhagavAn tathAgata ne abhaya pradAna kiyaa| "bhagavan ! maiM dhanya bnii|" kahakara AmrapAlI dhIre-dhIre khar3I huii| usakA sira nata thaa| usake nayana tathAgata ke caraNoM meM sthira ho rahe the| bhagavAn tathAgata apane ziSyoM ke sAtha vahAM se lauTa ge| bhAva-tRpti aura Ananda kI pratimA AmrapAlI bhI unake pIche-pIche calane lgii| Azcarya se mUka bane hue anya sabhI loga usake pIche cala pdd'e| upavana ke mukhya dvAra para saba khar3e rahe / bhagavAn tathAgata Amra-kAnana kI ora Age bddh'e| ___ sudAsa ke hAtha se vaha camakatI talavAra kabhI kI dharatI para gira par3I thii| isa naye paricaya se usake hRdaya meM bhArI khalabalI maca rahI thii| padmasundarI karuNA kI sAkSAt pratimA apanI mAtA AmrapAlI se lipaTa gii| AmrapAlI apanI putrI ko sAtha le ratha meM baiTha gii| vivisAra kA svapna TUTa cukA thA / AmrapAlI ne kevala eka bAra hI magadhezvara kI ora dekhA aura usa dRSTi ko par3hakara magadhezvara ne eka zabda bhI nahIM khaa| ratha vahAM se cala pdd'aa| dhanaMjaya ne magadhezvara kI ora praznabharI dRSTi se dekhA / bibisAra ne kahA"dhanaMjaya ! aba hama yahIM se rAjagRhI kI ora prasthAna kara deN| aura aisA hI huaa| Page #365 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 356 alabelI AmrapAlI upasaMhAra janapadakalyANI devI AmrapAlI ne apanI sArI sampati zrI saMgha ko samarpita kara dI aura bhagavAn tathAgata kI kRpA se vaha bhikSuNI saMgha meM praviSTa ho jJAna kI ArAdhaka bana gii| ekAdha saptAha ke bAda padmasundarI apane svAmI sudAsa ke bhavana para na jAkara caMpA calI gii| devI AmrapAlI ne apanA nIlapadma prAsAda padmasundarI ko diyA thA, parantu padamasundarI ne ise svIkAra nahIM kiyA aura bolI-'mAM ! baMdhana ko chor3e binA mukti nahIM miltii| merA bhI pravrajyA patha para calane kA hI nizcaya hai|" yaha sunakara bhikSuNI AmrapAlI bahuta prasanna huii| caMpA pahuMcakara padmasundarI ne pArzvanAtha kI paramparA ke prabhAvI AcArya sudarzana muni ke pAsa sAdhvI dIkSA svIkAra kara lii| use sAdhvI vijayazrI kI nizrA meM rahane kI AjJA dii| ___ Arya sudAsa ke jIvana meM bhI bar3A parivartana huA kucheka jhaTake jIvana kI zobhA bana jAte haiN| Arya sudAsa bhI apanI samagra sampatti kA dAna kara AcArya sudarzana ke pAsa muni bana gyaa| bibisAra ke hRdaya meM saMpoSita svapna naSTa ho, usase pUrva hI putra kI abhilASA ko saMtuSTa karane ke lie naMdA ujjayinI se abhayakumAra ko sAtha le vahAM A phuNcii| magadhezvara ne patnI aura putra kA bahuta Adara-satkAra kiyaa| samaya kA cakra calatA rahatA hai / calate-calate vaha aneka smRtiyoM ko pAtAla meM DabAtA jAtA hai, aneka smRtiyoM ko ubhAratA hai aura aneka smatiyoM ko svIkAratA jAtA hai / usakI gati nirbAdha hotI hai| usameM koI asthiratA nahIM hotI, usameM koI spaMdana nahIM hotA / kAla kI taraMgeM mahaka uThI thiiN| eka ora bhagavAn tathAgata loka-jIvana meM vyApta saMkucita bheda dhArA ko naSTa kara dharma ke prazasta mArga kI rekhAeM aMkita kara rahe the aura dUsarI ora jJAta putra bhagavAn mahAvIra zAzvata sukha ke mArga kA pratipAdana karate hue loka-jIvana meM ahiMsA, sarvatyAga aura samabhAva kA amRta uDela rahe the / ve janma, jarA aura mRtyu para vijaya prApta karane kI zAzvata siddhi lokajIvana meM vyApta karane kA prayatna kara rahe the| samasta pUrva bhArata meM satya, ahiMsA aura mukti kA gIta gUMja rahA thaa| Page #366 -------------------------------------------------------------------------- _