Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDiya teyapAla viraiu varaMgacariu (varAGgacaritam) rANAnaM nmaaviitraagaay|| // prayAviviDiyoM sahojiyavIsa ho / kevalaNANAyA yaamhe| suranaraveyara deNyayAya ruMdA nUsa kammA riviNA sadA // ] // vasugu samAvevisi mAya riyA moDa gije sihA jhA esA paNa vivitti yAlA sivayaUdarasA viyayugAdisAlA vApasa rido vayasA vRddhi| nizAvara vANiya kAvicala bujhidina baMda larakA vidiie| vAyara e mAyA miThu hidI / e jAgA misaM visamAsa kiMdhita karesa bhikabutadinaM jAzA miDiyA vasati suti vivaraNa sA vimalasu ki tije vinula vidyA divaMta / jisa lilI gAyaMDiyama datA tehI dina muvi| parivAra paramatahAsa rasa rAya radizI vasaMtasaMtAmativamiyamamadaMtAmaNAmupa sivA tigayA / maga mitra rcsyaa||dh|| eva hi dena karamiciramaluhara sampAdana evaM hindI anuvAda DaoN. sumata kumAra jaina prakAzaka zrI kundakunda kahAna pAramArthika TrasTa, mumbaI
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDiya teyapAla viraiu varaMgacariu ( adyAvadhi aprakAzita durlabha pANDulipi kA sarvaprathama sampAdana, hindI anuvAda evaM adhyayana ) sampAdaka evaM anuvAdaka DaoN. sumata kumAra jaina prAkRta - adhyayana - zodha-kendra, rASTriya saMskRta saMsthAna ( mAnita vizvavidyAlaya) jayapura parisara, jayapura prakAzaka zrI kundakunda - kahAna pAramArthika TrasTa 302, kRSNa kuMja, plaoNTa naM. 30, navayuga sI. eca. esa. limiTeDa, vI. ela. mehatA mArga, vile pArle (vesTa), mumbaI-400056, phona - 02226130820
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ prathama AvRtti : 1000 lAgata mUlya : 65/ mUlya : 20/- rupaye ISBN NO: 978-93-81057-12-4 prApti sthAna 1. zrI kundakunda - kahAna pAramArthika TrasTa 302, kRSNa kuMja, plaoNTa naM. 30, navayuga sI. eca. esa. limiTeDa vI.ela. mehatA mArga, vile pArle (vesTa) mumbaI - 400056, phona (022) 26130820, 26104912 Website: www.vitragvani.com, E-mail: info@vitragvani.com 2. zrI kundakunda - kahAna digambara jaina vidyArthI gRha rAjakoTa roDa, peTrola paMpa ke sAmane, sonagar3ha, jilA - bhAvanagara -364250 (gujarAta), phona (02846) 244334 3. zrI AdinAtha kuMdakuMda kahAna digambara jaina TrasTa (maMgalAyatana ) alIgar3ha-a i-AgarA roDa, sAsanI - 202001 ( uttara pradeza) 4. paMDita ToDaramala smAraka TrasTa e-4, bApU nagara, jayapura-302015 (rAjasthAna), phona ( 0141) 2707458 5. pUjya zrI kAnajI svAmI smAraka TrasTa kahAna nagara, lAma roDa, devalAlI - 422401, phona (0253) 2491044 lejara TAipa seTiMga : prIti kampyUTarsa, jayapura mudraka : prI elavilasana DI. 136 sAvitrI patha, bApU nagara, jayapura-302015, 09509232733
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ prakAzakIya vItarAgI jinazAsana kI mahAna paramparA meM digambara jaina AcAryoM evaM jinavANI ke ArAdhaka vidvAnoM ke dvArA kiyA gayA lekhana kArya sampUrNa jagata ko saMjIvanI pradAna karatA hai / isa kalikAla meM bhavyajIvoM ko sukha kA mArga batAne ke lie jinavANI hI zreSTha vikalpa hai| jinavANI ke rahasyoM ko samajhakara unheM AtmasAt karanA hI sukhI hone kA eka mAtra upAya hai| paMdrahavIM zatAbdI ke vidvAna kavi paMDita tejapAla dvArA racita 'varaMgacariu' nAmaka isa graMtha ko prakAzita karate hue hameM hArdika prasannatA kA anubhava ho rahA hai| prathamAnuyoga kI mukhyatA vAle isa graMtha meM bhagavAna neminAtha ke kAla meM hue kumAra varAMga kA jIvana vRtta varNita hai| AdhyAtmika satpuruSa pUjya gurudeva zrI kAnajI svAmI ke puNya prabhAvanA yoga meM sthApita zrI kundakunda-kahAna pAramArthika TrasTa, mumbaI vItarAgI jinendra vANI ko jana-jana taka pahu~cAne hetu saMkalpita hai| TrasTa kI vibhinna yojanAoM meM aprakAzita graMthoM ke prakAzana ke sAtha-sAtha zreSTha zodhakAryoM ke prakAzana meM sahayoga karanA bhI zAmila hai / varaMgacariu graMtha adyatana pANDulipi ke rUpa meM upalabdha thaa| isa para DaoN. sumata kumAra jaina ne jaina vizvabhAratI vizvavidyAlaya, lADanUM se zodhakArya karate hue DaoNkTreTa kI upAdhi prApta kii| unhoMne isake sampAdana evaM anuvAda meM jo mahattvapUrNa zrama kiyA hai, usake lie TrasTa unake prati kRtajJatA jJApita karatA hai / graMtha kI kaMpojiMga evaM suMdara mudraNa vyavasthA meM zrI saMjaya zAstrI, jayapura ne jo sahayoga diyA hai, usake lie hama unako hArdika dhanyavAda dete haiM / AzA hai, sudhI pAThakoM ko prathamAnuyoga kI isa kRti ke svAdhyAya se lAbha hogA tathA apabhraMza bhASA ke zodha adhyetAoM ke lie yaha kRti atyaMta upayogI siddha hogI / - zubhecchu anaMtarAya e. seTha zrI kundakunda - kahAna pAramArthika TrasTa, mumbaI
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI kundakunda-kahAna pAramarthika TasTra, mumbaI dvArA . saMcAlita gatividhiyA~ 1. sonagar3ha meM zrI kundakunda kahAna digambara jaina vidyArthI gRha kA sNcaaln| 2. AtmArthI bandhuoM ko zikSA evaM cikitsA hetu sahAyatA pradAna krnaa| 3. . mumukSu samAja meM nirmita hone vAle jina mandiroM evaM svAdhyAya bhavanoM ke nirmANa hetu sahAyatA pradAna krnaa| 4. mumukSu maNDaloM dvArA saMcAlita jina mandiroM ke pujAriyoM ko svAsthya bImA yojanA kI suvidhA upalabdha kraanaa| 5. vidvAnoM meM paraspara tattvacarcA evaM vAtsalya vRddhi hetu vidvat goSThiyoM kA Ayojana krnaa| 6. tIrtha kSetroM ke jIrNoddhAra hetu Arthika shyog| 7. AdhyAtmika satsAhitya kA prkaashn| 8. AdhyAtmika zikSaNa ziviroM evaM bAla ziviroM ko Arthika shyog| vItarAga vANI pUjya gurudeva zrI kAnajI svAmI ke samasta oNDiyo-vIDiyo pravacana sAhitya ___evaM phoTo evaM anya aneka jAnakAriyoM ke lie avazya dekheM vebasAiTa - www.vitragvani.com saMparka sUtra - zrI kundakunda kahAna pAramArthika TrasTa mumbaI phona (022) 26130820, 26104912 E-mail : info@vitragvani.com
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAkkathana varaMgacariu ke mUlanAyaka varAMga kumAra kA janma jaina tIrthaMkara neminAtha ke samaya bhArata bhUmi para huA thaa| sarvaprathama sAtavIM zatAbdI meM jaTAsiMhanaMdi ne unake vyaktitva para AdhArita mahAkAvya kA praNayana saMskRta bhASA meM kiyA, jo saMskRta vAGmaya kI zrIvRddhi meM jainoM ke yogadAna kA eka stambha mAnA jA sakatA hai| apabhraMza ke kavi paMDita tejapAla ne zAyada isI ke AdhAra se apane isa kAvya meM varAMga kumAra kA caritra sArokti nyAya se saMkSepa ruci janoM ke lie lokabhASA meM kiyA hai| unake anusAra varAMga kumAra adamya sAhasa aura zaurya ke kIrtipuMja the| unakA jIvana tyAga kI manovRtti se saMcAlita rahA hai| sabake abhyudaya hetu apane haka kA parityAga karanA unheM iSTa rahA hai| viSaya bhogAbhilASAoM kI kutsita chAyA se ve aprabhAvita rahakara sadaiva tyAga dharma kI garimA se gauravAnti hue haiN| unakA samUcA jIvana puNyodaya evaM pApodaya kI bAr3ha meM bahatA huA bhI dharmonmukha hI rahA hai| ve rAjapuruSa hI nahIM, rAjasUnu the tathA apanI pratibhA evaM zaurya ke kAraNa yuvarAja bne| yuvarAja bananA bhale hI puNya yoga se saMbhava huA ho, paraMtu isase hI unake jIvana meM saMgharSoM se jUjhane kA sUtrapAta huaa| paraMparA ke anusAra unakA agraja bhrAtA suSeNa yuvarAja hone kA adhikArI thaa| vaha evaM usakI mAtA bhI yahI cAha rahe the| maMtrI se milakara unhoMne SaDyaMtra kiyA aura usameM ve saphala hue| yuvarAja varAMga kumAra bhayAnaka vanakhaMDa meM prANoM kI rakSA karate hue bhttke| saMgharSoM kI vibhISikA ne unheM dharma-mArga se vicalita nahIM kiyA, paraMtu ve dara-ba-dara arthAt rAjyacyuta to ho hI gaye, pitA rAjA dharmasena dvArA unakI khoja karAI gaI aura unheM na pAne para mRta mAna liyA gyaa| vana meM vanadevI (yakSiNI) unake sauMdarya para mugdha hone ke kAraNa yA varAMga kumAra ke saccaritra hone kI parIkSA lene ke kAraNa apanA vivAha varAMga kumAra se karane kA prastAva rakha detI hai, jise varAMga kumAra asvIkAra kara apane svadAra-saMtoSa vrata ko yA parastrIviramaNa bhAvanA ko hI puSTa karate haiM, jisase yakSiNI prabhAvita hotI hai aura unakI sahAyatA karane kA AzvAsana dekara calI jAtI hai| vana meM bhramaNa karate hue varAMga kumAra ko sabara jAti ke bhIloM ne baMdI banA liyaa| niyata dina unakI bali car3hAne ke Ayojana sthala para bhIla saradAra ke putra ko sarpa ne kATa liyA, jisakA upacAra saMbhava na hone para varAMga kumAra ne apane maMtra prayoga se use svastha kara diyaa| prasanna ho jAne se saradAra ne unakI bali roka dI tathA yatheccha upahAra dene caahe| varAMga kumAra ne kucha bhI nahIM liyA, AbhAra mAnA aura Age bar3ha gaye aura vaNika sAgaradatta ke sAtha meM calane
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ lage / sArtha para DAkuoM kA hamalA huA, jisameM vaNik kI senA parAsta hone lagI aura palAyanonmukha huI to varAMga kumAra ne apane kauzala se DAkuoM se yuddha kara unheM parAsta kiyA / jisa kAraNa unakI pratiSThA sArtha meM mahattvapUrNa huI / vaNipati unheM putravat mAnane lagA aura varAMga kumAra usake gRhanagara meM A gaye, jahA~ unakA khUba svAgata huA aura sArI sukha suvidhAyeM upalabdha huiiN| rAjA taka bhI unakI kIrti phailI tathA rAjya para AkramaNa hone para varAMga kumAra ne apanI bhUmikA kA nirvAha kiyA aura yazasvI hue / apane AzrayadAtA rAjya kI rakSA unhoMne apane yukti bala evaM yuddha kauzala se kii| jaba rAjA dharmasena, jo unake pitA hI the, ke rAjya para bakulAdhipati ne AkramaNa kiyA, taba varAMga kumAra rAjA devasena ke kahane para gaye aura zatru rAjA ko parAsta karane meM saphala hue / pitA yaha jAnakara atyaMta harSita hue ki varAMga kumAra jIvita haiN| ve use sasammAna apane sAtha le gaye aura rAjA banAnA cAhA, kintu varAMga kumAra ne apane bhrAtA suSeNa ko hI rAjA banAne kI bAta khii| ve kisI pralobhana meM nahIM Aye aura na hI kisI prapaMca meM par3anA unheM iSTa huaa| kucha samaya taka ve 'jala meM hI jala se bhinna kamala kI taraha ' rahe aura saMsAra virakta hokara muni varadattasUri se dIkSA lekara municaryA meM lIna ho gye| Ayu samApta hone para samAdhimaraNa se sarvArthasiddhi vimAna meM paidA hue| sarvArthasiddhi kI Ayu pUrNa kara manuSya bhava dhAraNa kara mukta ho jAyeMge / yaha kathya varAMga kumAra kI jIvana caryA ke usa ujjvala pakSa ko ujAgara karatA haiM, jahA~ dharma kI pratiSThA hai, dharma hI sAMsArika prapaMcoM se jIva ko ubArane meM parama hitaiSI hai, sahayogI hai| usake binA koI bhI mukta nahIM ho sakatA hai yaha siddha ho jAtA hai / tejapAla ke varaMgacariu meM dhArmika pariveza gauravAnvita huA hai / bhASA kA pravAha, sauMdarya sAralya Adi to prazaMsanIya haiM hI, viSaya-vastu kA nirvAha bhI sArthaka - saTIka evaM saphala mAnA jA sakatA hai| yaha kAvya dharma kI garimA se sAmAjika cetanA ko sahI dizA detA hai| sAmAjika mUlyoM kI rakSA kaise kareM - isakI preraNA pAThaka yahA~ se pA sakeMge - aisA merA vizvAsa hai / paMdrahavIM zatAbdI meM paMDita tejapAla dvArA racita varaMga cariu pAMDulipi kA uddhAra DaoN. sumata kumAra jaina ne samyak sampAdana evaM anuvAda ke sAtha kiyA hai| usake lie ve sAdhuvAda ke pAtra haiN| isa kArya ke niSpAdana se unheM pI-eca. DI. kI upAdhi to mila hI gaI hai| unakI lekhanI evaM pratibhA pAMDulipi saMpAdana ke kSetra meM vRddhiMgata hotI rahe. yaha zubhakAmanA hai| prophesara zrIyAMza kumAra siMghaI - adhyakSa, jainadarzana vibhAga rASTriya saMskRta saMsthAna (mAnita vizvavidyAlaya) jayapura parisara, jayapura
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ mantavya zodhakAryoM meM pATha-sampAdana kA kArya atyanta mahattvapUrNa hai, para zramasAdhya hai| pANDulipi sampAdana maulika kArya hai| isa kArya kI preraNA mujhe kaI vidvAnoM se prApta huii| prAkRta evaM jainAgama viSaya se ema.e. uttIrNa karane ke bAda jaba mujhe zodhakArya karane kA vikalpa mana meM AyA, taba aneka vidvAnoM se viSaya-cayana ke lie maiMne samparka kiyA evaM unase pANDulipi sampAdana ke kSetra meM kArya karane kI preraNA prApta huii| prAkRta evaM jainAgama vibhAga kI ora se bhI isa taraha kArya karane kI preraNA evaM utsAha ne mujhe aura adhika majabUta aura dRr3ha kara diyA ki maiM pANDulipi ke sampAdana kArya se juhUM. aura isI preraNA se prerita hokara maiMne jaina vizvabhAratI saMsthAna, lADanUM ke pANDulipi-kendra sahita L.D. Institute of Indology,Ahmedabad, B.L. Institute of Indology, New Delhi, National Prakrit Studies & Research Institute, Shravanabelagola, pATana graMthabhaNDAra, ailaka pannAlAla zodha saMsthAna, byAvara, harSakIrti zAstra bhaNDAra, ajamera, paMcAyatI digambara jaina mandira, karaulI, sarasvatI bhavana, nAgaura, zrI mahAvIrajI grantha bhaNDAra, zrImahAvIrajI aura apabhraMza-akAdamI, jayapura Adi grantha bhaNDAroM kA bhramaNa kiyaa| jaina vizvabhAratI saMsthAna, lADanUM ke pustakAlaya meM jaisalamera grantha saMgraha-sUcI, rAjasthAna ke jaina granthabhaNDAra sUcI, rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura Adi aneka graMtha-sUciyoM kA avalokana kiyaa| aneka grantha-sUciyoM kA avalokana karane ke bAda jaba mujhe jJAta huA ki 'varaMgacariu' para abhI taka kAma nahIM huA hai, taba maiMne varaMgacariu kA pATha-sampAdana ke lie cayana kiyA aura jaina vizvabhAratI saMsthAna meM prAkRta evaM jainAgama vibhAga meM isa zodhakArya se judd'aa| isa taraha tIna varSoM taka lagAtAra zodhakArya karatA rahA, jisase yaha kArya apanI antima pariNati ko prApta kara skaa| sampAdana ko sakArAtmaka banAne ke lie bhUmikA bhI likha dI gaI hai, jisase pAThakoM ko yaha graMtha samajhane meM saralatA ho| bhUmikA kA prArambha 'apabhraMza bhASA evaM sAhitya kI paramparA tathA varaMgacariu : eka paricaya' se huA hai, jisameM bhASA-vikAsa kI avicchinna dhArA' para prakAza DAlA gayA hai, sAtha hI bhASA parivAra kA vibhAjana, apabhraMza bhASA evaM usakA saMkSipta aitihAsika paricaya, apabhraMza sAhitya ke antargata apabhraMza kA kAla vibhAjana, apabhraMza bhASA ke prakAra, Adhunika vargIkaraNa evaM apabhraMza bhASA kA sAhityika vargIkaraNa kA bhI vivecana kiyA gayA hai| bhUmikA ke hI aMtargata 'varaMgacariu' eka paricaya meM prati-paricaya, grantha evaM granthakAra kA paricaya, kathA kA vikAsa evaM varaMgacariu kI mUlakathA, varaMgacariu kI paramparA, tejapAla ke
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ samakAlIna racanAkAra, varaMgacariu kI bhASA, chanda, alaMkAra evaM rasa, cAritrika vikAsa, prakRti citraNa evaM dhArmika vivecana prastuta kiyA gayA hai| mUlapATha pATha-bheda sahita taiyAra kiyA gayA hai, jisameM tulanAtmaka praNAlI evaM svecchayA pATha-nirdhAraNa praNAlI ko grahaNa kiyA gayA hai| viSaya vastu ko sugamatA se samajhane ke lie sAtha hI varaMgacariu kA hindI anuvAda kiyA gayA hai, jisameM pratyeka kaDavaka kA zIrSaka dekara viSaya ko spaSTa kiyA gayA hai| __ aMta meM pariziSTa ke antargata viziSTa dhArmika zabdAvalI evaM nAmAnukramaNikA ko prastuta kiyA hai, jisase vidvAn evaM anusaMdhAnakartA ko zabda dekhane meM suvidhA ho aura vaha AsAnI se use dekha skeN| una zabdoM ke antargata dhArmika zabdAvalI, AbhUSaNoM ke nAma, jAnavaroM ke nAma, zarIra ke aMgoM ke nAma, phaloM ke nAma, vAdyayaMtra, upakaraNa vizeSa, astroM ke nAma, jAti vizeSa nAma, pAtroM ke nAma, nagara evaM kSetroM ke nAma, SaTRtu nAma evaM rAjya aMga ke nAma alaga-alaga sambandhita zIrSakoM meM diye haiN| ___ sabase aMta meM bhUmikA aura pATha-sampAdana meM sahAyaka granthoM kI sandarbha graMtha-sUcI dI hai, jise akArAdi krama se liyA hai evaM isameM mUla graMtha, AlocanAtmaka grantha, koSa grantha, granthabhaNDAroM kI grantha-sUcI evaM patra-patrikAoM ko alaga-alaga aMkita kiyA gayA hai| isa saMpAdana ke preraNA pradAtA, jainadarzana evaM prAkRta bhASA ke talasparzI vidvAna DaoN. jinendra jaina, saha-AcArya, prAkRta evaM jainAgama vibhAga jinhoMne mujhe isa mahattvapUrNa kArya ko karane kA Atma-vizvAsa, utsAha pradAna kiyA hai, maiM Apake prati hRdaya se atyanta AbhAra prakaTa karatA huuN| varaMgacariu graMtha ke sampAdana evaM adhyayana kI guNavattA ko dekhakara prabaMdhakAriNI kameTI, zrI kSetra mahAvIrajI evaM apabhraMza sAhitya akAdamI, jayapura ne svayaMbhU puraskAra - 2009 se mujhe sammAnita kiyA hai, ataeva maiM prabaMdhakAriNI kameTI evaM apabhraMza sAhitya akAdamI kA AbhArI huuN| pro. phUlacandra premI, pro. sudIpajI pro. zrIyAMsa siMghaI, pro. jagatarAma bhaTTAcArya, guruNAm guru pro. satyaraMjana banarjI, pro. kamalacanda sogAnI, pro. rAjArAmajI evaM pro. premasumana jaina se mile nirantara zodhakArya karate rahane kI preraNA tathA viSaya evaM bhASAgata sujhAvoM ne isa racanA ko sugama evaM gauravamaya banAyA hai, ataH Apa sabhI kA hRdaya se AbhAra vyakta karatA huuN| - DaoN. sumata kumAra jaina
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcyavidyAnurAgyAMzanam apabhraMza bhASA meM viracita paMDita tejapAla kRta varaMgacariu graMtha kA vihaMgAvalokana kiyaa| apabhraMza kAvya paraMparA meM isa carita kAvya kA mahattvapUrNa sthAna hai| kAvyatva ke sabhI guNa prakRta graMtha meM saMprApya haiN| apabhraMza bhASA sAhitya meM carita kAvya paraMparA ko samunnata karane meM varaMgacariu kA apratima yogadAna hai| apabhraMza bhASA meM likhita varaMgacariu ko prathama bAra vidvAna lekhaka DaoN. sumata jaina ne vidhivat saMpAdita karake hiMdI anuvAda bhI prastuta kiyA hai| yaha graMtha apabhraMza bhASA premiyoM ke lie atyupayogI siddha hogA, anuvAda hone se hiMdI bhASI bhI isa graMtha se lAbhAnvita hoNge| sAtha-sAtha dhArmika AsthAvAna zrAvaka-zrAvikAyeM evaM mumukSu varga prathamAnuyoga ke graMtha ke rUpa meM varaMgacariu kA svAdhyAya kara tattvajJAna meM abhivRddhi kara zuddha Atmatattva kI ora agrasara hoNge| __ DaoN. jaina kA yaha zlAghanIya kArya prAcya vidyA jagata meM preraNAdAyI hai| pAMDulipi kA saMpAdana evaM anuvAda zrama evaM samayasAdhya hotA hai| jJAnI hone para bhI hara koI isa kArya ko karane meM bhayAkrAnta rahatA hai, kiMtu Apane dhairyapUrvaka yaha kArya karake zrutasevA kA stutya kArya kiyA hai| ___ - DaoN. dharmendrakumAra jaina prAkRta-vikAsa adhikArI, prAkRta adhyayana-zodha-kendra, rASTriya saMskRta saMsthAna, jayapura zubhAnuzaMsanam DaoN. sumatakumAra jaina dvArA saMpAdita varaMgacariu kI TaMkita prati kA AdyopAMta adhyayana kiyaa| isake saMpAdana kA kArya prazaMsanIya hai| saMpAdana meM jisa pATha ko inhoMne grahaNa kiyA hai, vaha merI dRSTi meM ucita hai| mUla pATha kA hiMdI anuvAda kara sone meM suhAgA DAlane kA kArya kiyA hai| hiMdI anuvAda sarala aura subodha hai| apabhraMza bhASA se anajAna vyakti bhI varaMgacariu kA rasAsvAdana kara sakatA hai| isa graMtha kI bhUmikA pUrva pIThikA ke rUpa meM sahAyaka banatI dRSTigocara hotI hai| bhUmikA ko vistArita kara DaoN. jaina ne isameM anya atyaMta upayogI jAnane yogya viSayoM kI jAnakArI upalabdha karavA dI hai, isake lie bhI ve dhanyavAda ke pAtra haiN| yaha racanA apabhraMza bhASA ke jijJAsuoM ke atirikta na kevala zrAvaka-zrAvikAoM ke lie bahu upayogI hai, balki zramaNa-zramaNiyoM ke lie bhii| isakI guNavattA ko dRSTi meM rakhate hue merI kAmanA hai ki DaoN. jaina ise prakAzita karavAne kA prayatna kreN| isakI prakAzita prati dekhakara hameM bahuta prasannatA hogii| __- DaoN. sudarzana mizra pUrva prAcArya, dIpana caudharI mahAvidyAlaya, gAjIpura, bihAra
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 viSayAnukramaNikA viSaya vastu pRSTha saMkhyA prastAvanA 1-84 1. apabhraMza bhASA evaM sAhitya kI paraMparA (i) bhASA vikAsa kI avicchinna dhArA (ii) bhASA parivAra vibhAjana (ii) apabhraMza bhASA evaM usakA saMkSipta itihAsa paricaya (iv) apabhraMza sAhitya (v) varaMgacariu kA mahattva 2. varaMgacariu : eka paricaya (i) prati paricaya (ii) graMtha evaM graMthakAra paricaya (iii) kathA vikAsa evaM varaMgacariu kI mUlakathA (iv) varaMgacariu kI paramparA (v) samakAlIna racanAkAra (vi) bhASA (vii) chaMda, alaMkAra evaM rasavivecana (viii) cAritrika vikAsa (ix) prakRti citraNa (x) dhArmika vikAsa varaMgacariu mUlapATha hindI anuvAda sahita pariziSTa 212 ka. viziSTa dhArmika zabdAvalI 212 kha. nAmAnukramaNikA sandarbha graMtha-sUcI 85 230 237
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ prastAvanA 1. apabhraMza bhASA aura sAhitya kI paramparA (i) bhASA vikAsa kI avicchinna dhArA bhASA aura vicAra kA aTUTa sambandha hai| manuSya ke mastiSka meM jaba vicAra uThe hoMge, tabhI bhASA bhI AyI hogii| pANini ne batAyA hai- AtmA buddhi ke dvArA arthoM ko samajhakara bolane kI icchA se mana ko prerita karatI hai| mana zarIra kI agni zakti para jora DAlatA hai aura vaha zakti vAyu ko prerita karatI hai, jisase zabda vAk kI utpatti hotI hai| vastutaH bhASA bahatA jala pravAha hai jisakI zabdAvalI nirantara parivartita hotI rahatI hai| vyavahAra ke anusAra bhASA parivartana athavA vikAsa kI prakriyA nirantara calatI rahatI hai| vaidika saMskRta, laukika saMskRta, pAlI, prAkRta, apabhraMza tathA Adhunika bhAratIya Arya bhASAe~ Adi ke krama se hamArI vartamAna bhASAoM kA vikAsa huaa| inameM prAkRta, apabhraMza aura Adhunika Arya bhASAoM ke vibhinna kSetrIya rUpa prApta hote haiN| laukika saMskRta ke sAtha prAkRta bhASAe~-zaurasenI, mAgadhI, ardhamAgadhI, mahArASTrI, paizAcI evaM apabhraMza kA vikAsa huaa| apabhraMza ke laukika rUpoM se vibhinna Adhunika Arya bhASAe~ vikasita huiiN| parivartanazIlatA prakRti kA niyama hai aura bhASA bhI isa niyama kA apavAda nahIM hai| jisa prakAra pRthvI kA hI nahIM, kintu candramA para ke kaMkara-patthara lAkara unake vizleSaNa se vaijJAnika unake nirmANa kI prAcInatA kA patA lagAte haiM, usI prakAra bhASA vaijJAnikoM ne kucha aise tattva aura niyama pakar3a liye jinake dvArA ve kisI bhASA ke gaThana, usakI prAcInatA, anya bhASAoM se sambandha tathA vistAra Adi kA patA lagA lete haiN| abhI taka yaha jJAta nahIM ho sakA hai ki manuSya ne bolanA kaba se prAraMbha kiyaa| kintu yaha siddha hai ki bhASA ke nirmANa meM prakRti kA yogadAna kevala itanA hI hai ki manuSya ke kaNTha va mukha ke anya avayavoM kI racanA aisI hai ki unake sahayoga se vaha asaMkhya prakAra kI dhvaniyAM utpanna kara sakatA hai| basa, isa prakAra kI zakti ko prApta karake manuSya ne nAnA vastuoM ke nAmoM 1. AtmA buddhayA sametyArthAna mano yuGkte vivkssyaa| manaH kAyAgnimAhanti sa prerayati mArutam / / pANini zikSA, zloka-6, caukhambA prakAzana, saMskaraNa, 1948 2. jasaharacariu, saMpAdaka hIrAlAla jaina, prastAvanA, pR. 29
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2 varaMgacariu ke uccAraNa kiye, vividha kriyAoM va ghaTanAoM ko alaga dhvaniyoM dvArA prakaTa kiyA aura phira apane aMtaraMga bhAvoM va vicAroM ko kaha sunAne kI vidhi prApta kara lI / isa prakAra bhASA kA nirmANa manuSya ke apane prayatna dvArA siddha huA / yaha bhASA-nirmANa kI prakriyA bhinna-bhinna sthAnoM para vividha prakAra se vikasita huI / saikar3oM nahIM, sahasroM jana-samudAya meM jo boliyAM bolI jAtI haiM, unake maulika tattvoM kA tulanAtmaka adhyayana karake bhASA vaijJAnikoM ne aneka bhASA parivAroM kA patA lagAyA hai, jaise- bhAropIya bhASA parivAra, sAmI, hAmI, maMgolI, nipAda va dravir3a Adi / ' (ii) bhASA parivAra vibhAjana macandra zAstrI ke anusAra vidvAnoM ne sthUla rUpa se saMsAra kI bhASAoM ko bAraha parivAroM meM bAMTA hai| yadyapi vizva meM do-DhAI sau parivAra kI bhASAe~ vidyamAna haiM lekina prAkRta bhASA ke sthAna ke nirdhAraNa ke lie bAraha prakAra ke parivAra hI apekSita haiM, jinameM prathama bhAropIya bhASA parivAra hai, jise 8 upabhASA parivAroM meM bAMTA gayA hai| ina ATha upa parivAroM meM bhI prAkRta kA sambandha pAMcaveM upabhASA parivAra - bhArata IrAnI yA Arya bhASA parivAra se hai, jisake tIna zAkhA parivAra haiM - 1. IrAnI zAkhA parivAra, 2. darada zAkhA parivAra, 3. bhAratIya Arya zAkhA parivAra | 2 bhAropIya parivAra apane vistAra, bolane vAloM kI saMkhyA, saMskRti, prAcInatA va sAhitya Adi dRSTiyoM se vizeSa mahattvapUrNa hai / bhArata kI AryabhASA kA prAcInatama svarUpa vedoM meM prApta hotA hai aura use vedAnuyAyiyoM dvArA divya anAdi pravRtta va apauruSeya mAnA gayA hai, kintu bhASA zAstriyoM ne aba yaha siddha kiyA hai ki vaidika bhASA kA vaha rUpa tIna-cAra sahasra varSoM se adhika prAcIna nahIM hai| usase purAne zabda rUpa usa kAla ke milate haiM, jaba bhAratIya aura IrAnI jana-samAja pRthak nahIM hue the aura vaha sammilita samudAya eka-sI bolI bolatA thA / yaha bAta vaidika aura prAcIna IrAnI arthAt pahalavI tathA parasiyoM ke prAcIna dharma grantha avestA kI bhASAoM ke milAna se spaSTa ho jAtA hai| yahI nahIM, pazcima eziyA ke bhinna-bhinna bhAgoM se kucha aise lekha bhI milate haiM, jinase patA calatA hai ki usa kAla meM apane Aja ke aneka supracalita nAmoM va zabdoM kA hinda-IrAnI samAja kaisA uccAraNa karatA thaa| jina devoM ko hama sUrya, indra aura varuNa kahate haiM, unheM Aja se cAra hajAra varSa pUrva ke Arya loga 'surias', intara aura 'uruvana' kahate the| hamAre Aja ke eka, tIna, pAMca aura sAta usa kAla ke kramazaH aika, tera, paMja aura sata haiN| ina zabdoM meM hameM saMskRta se bhinna prAkRta bhASA kI pravRttiyAM spaSTa dikhAI detI haiM / ' "DaoN. hIrAlAla jaina ke anusAra bhAropIya bhASA kI isa hinda - IrAnI zAkhA ke prAyaH sAtha hI yA kucha Age-pIche hittI aura tukhArI nAma kI zAkhAe~ pRthak huIM va tatpazcAt grIka Adi` 1. jasaharacariu, saMpAdaka hIrAlAla jaina, prastAvanA, pR. 29 2. prAkRta bhASA aura sAhitya kA AlocanAtmaka itihAsa, pR. 2 3. jasaharacariu, prastAvanA, pR. 30
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 3 I yUropIya zAkhAe~ / ina zAkhAoM kA hinda-IrAnI zAkhA se mukhya bheda yaha hai ki Adima bhAropIya bhASA meM 'ka' varga kI jo kaNThya, kaNThatAlavya aura kaNThoSThya - ye tIna zreNiyAM thI, unameM se kaNTha tAlavya zreNI kA hinda-IrAnI va usI ke samAna slAvI, rUsI Adi meM USmIkaraNa ho gayA arthAt kya, gya Adi kA uccAraNa s hone lagA aura isa prakAra ve 'kentum' aura 'satam' vargoM meM vibhAjita ho gyii| udAharaNArtha, jisa bhAropIya mUla bhASA kA svarUpa usakI ukta zAkhAoM ke tulanAtmaka adhyayana se nizcita kiyA gayA hai, usameM 'sau' ke lie zabda thA "kyaMtom", jisakA rUpAntaraNa 'kentum' varga kI laiTina zAkhA meM kentum, grIka meM hekton tathA tokhArI meM kaMtu huA / parantu 'satam' vargIya rUsI meM stau slAva meM sUto, avestA meM savaam tathA vaidika meM zatam ho gyaa| isa ka aura sa kI paraspara mUla ekatva ke marma ko samajhe jAne para aMgrejI ke 'kAmana' aura 'kameTI' tathA hindI ke samAja evaM samiti jaise zabdoM ke rUpa aura artha meM koI bheda evaM unake paitRka ekatva meM sandeha nahIM rahatA / bhAropIya 'kva' yUropIya bhASAoM meM 'Q' varNa ke rUpa meM avatarita - huA, kintu kinhIM sthitiyoM meM vaha aMgrejI meM 'vha' (Whe) ke rUpa meM pAyA jAtA hai| jaise who, what, where aadi| vaha bhAratIya AryabhASA meM kahIM ka hI rahA, jaise kaH, kim, kva, Adi aura kahIM ca meM parivartita huA, jaise Quarterim catvAdi, Quit cyuta, Quiet zAMta / yadi hama ina aura aise hI anya aneka varNa parAvartana va uccAraNa bheda ke niyamoM ko samajha leM to yUropIya aura bhAratIya AryabhASAoM meM camatkArika samAnatva va ekatva dikhAI dene lagatA hai / taba taru aura tree ( TrI), phulla aura phlAvara, zaila aura hila, zAlA aura haoNla Adi meM to koI bheda rahatA hI nahIM, kintu AI aura ahaM, dAu aura tvaM, hI zI aura iT evaM saH, sA va idaM, daiTa va disa tathA tat aura etad kI viSamatA bhI dUra hotI hai / Ram's mother aura rAmasya mAtA meM to koI bheda hai hI nahIM / "" jaba hinda - IrAnI zAkhA do meM vibhAjita hokara apanA alaga-alaga vikAsa karane lagI taba vaidika aura avaidika bhASAoM meM bhI antara par3a gyaa| isa antara meM pradhAnatA hai IrAnI meM sa kA ha uccAraNa, jaise asura - ahura, sapta- hapta, sindhu - hindu Adi / aura dUsare usakI varga viralatA kI prakRti jisase usake zabdoM va padoM meM saMyukta varNoM kA evaM saMdhi kA abhAva pAyA jAtA hai| yaha vizeSatA prAkRta se mela khAtI hai | 2 vaidika meM varNa-saMgaThana, saMdhi, saMyukta vyaMjana prayoga tathA vibhakti bAhulya kA udaya huA / ka varga kI tIna zreNiyAM TUTakara eka hI raha gayIM tathA cavarga aura Tavarga kA samAveza nayA huA / USmIkaraNa ke vistAra se za aura Sa varNa bhI naye A gye| isa prakAra vaidika bhASA kA bhAropIya bhASA parivAra meM apanA eka viziSTa sthAna hai / vANI aura artha kA tAdAtmya hai| netronmIlana kAla se hI kisI-na-kisI rUpa meM vANI kI sattA rahatI hai| abhivyaMjanA kA mAdhyama vANI hai aura yahI kAraNa hai ki sAhitya meM zabda aura artha kA samanvita sAhacarya rahatA hai / " I 1. DaoN. hIrAlAla jaina, jasaharacariu, prastAvanA, pR. 30, 2. vahI, prastAvanA, pR. 30 3. (ka) sahitayoH zabdArthayoH bhAvaH sAhityam - saMskRta AlocanA (lakhanaU, 1957), pR. 54 (kha) zabdArthayoryathAvat sahabhAvena vidyAsAhityavidyA, kAvyamImAMsA, adhyAya-2, bihAra rASTrabhASA pariSad, prathama saMskaraNa, pR. 12
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu ___ bhAratIya vAGmaya kA uSAkAla, vaidika kAla meM una RSiyoM kI vANI se prArambha hotA hai, jinhoMne uSA sundarI ke lAvaNya ko parakhA aura sarAhA thaa| prakRti kI komala aura raudra donoM hI taraha kI zaktiyoM ne kautUhala aura Azcarya se jana-mana ko bhara diyA thaa| ataH uSAkAla ke RSiyoM ne AzA-nirAzA, harSa-viSAda evaM sukha-duHkha saMbaMdhI udgAroM ko alaMkRta vANI ke veSTana meM AveSTita kara prakaTa kiyA aura isa prakAra bhAratIya sAhitya kI prathama rekhA aMkita huii| isa sAhitya kI bhASA chAndasa thii| para itanA satya hai ki Rgveda aura atharvaveda ina donoM kI chAndasa bhASA meM paryApta antara hai| kucha vidvAnoM kA abhimata hai ki Rgveda kI bhASA brAhmaNoM kI saMskRta meM DhAlI huI eka sunizcita paramparA sammata hai, kintu atharvaveda kI bhASA janabhASA hai|' ataeva spaSTa hai ki AryabhASA aura Arya sAhitya para dravir3a aura muNDA varga kI bhASA aura sAhitya kA prabhAva paryApta rUpa meM par3A hai| atharvaveda isI prabhAva ko spaSTa rUpa meM abhivyakta kara rahA hai|' ___ pratyeka deza aura jAti ke mUla saMskAra, usakI apanI bhASA, sAhitya tathA saMskRti meM nihita rahate haiN| jAtIya jIvana, loka paramparA evaM sAmAjika nIti-rItiyoM ke adhyayana se hameM unakI pUrI jAnakArI milatI hai| ataeva bhASA aura sAhitya kA pratyeka aMga loka-mAnasa kI abhivyakti kA hI lipibaddha svara hotA hai| maukhika rUpa meM Aja bhI hameM guNADhya kI bRhatkathA tathA prAkRta aura apabhraMza meM likhita kathAe~, sUktiyAM, subhASita evaM anya uktiyAM hI gAMvoM meM pracalita sunAI detI haiN| vastutaH yuga-yugoM se sAhityika tathA sAmAjika paramparA paraspara vicAroM kA vinimaya karatI AyI hai| isIlie paramparA meM kevala itihAsa tathA paurANikatA kA lekhA-jokhA na hokara lokajIvana meM parivyApta yathArtha aura Adarza rUpa-kurUpa, nIti aura upadeza tathA vRtti evaM rIti kA bhI samAhAra ho jAtA hai|' __ bhAratIya bhASA kA bikharAva vaidika kAla meM hI prArambha ho gayA thaa| Rgveda ke vAksUkta tathA atharvaveda ke pRthvIsUkta meM spaSTa kahA gayA hai ki loga deza ke nAnA kSetroM meM bhinna-bhinna prakAra kI boliyAM bolate haiN| azoka ke zilAlekhoM se bhI pramANita hotA hai ki eka hI prAkRta bhASA uttara-pazcima aura pUrva ke pradezoM meM bhinna-bhinna prakAra se bolI samajhI jAtI thii| sAhitya ke pramANAnusAra prAkRta bhASA ko vizeSa protsAhana taba milA, jaba I.pU. chaThI sadI meM mahAvIra aura buddha jaise mahApuruSoM ke avatAra hue aura unhoMne apane-apane dharma sambandhI upadezoM ke lie usa samaya apanI vihArabhUmi meM pracalita janabhASA ko apanAyA aura apane ziSyoM ko bhI Adeza diyA ki ve usI bhASA meM unake upadezoM kI grantha racanA kreN| yaha bhASA magadha deza kI hone se 'mAgadhI' tathA 1. prAkRta bhASA-prabodha paNDita, banArasa, san 1954, pR0 13-14, 2. bhAratIya AryabhASA aura hindI-sunIti kumAra caTarjI, prathama saMskaraNa, pR. 63, 3. bhavisayattakahA tathA apabhraMza kathAkAvya, devendra kumAra zAstrI, a. 1, pR. 15, 4.NAyakumAracariu, kavipuSpadaMta, hIrAlAla jaina, prastAvanA, pR. 22, 23
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu usakI sImA se lage hue zUrasenAdi pradezoM ke sImAvartI kSetroM meM pracalita boliyoM se bhI prabhAvita hone ke kAraNa arddhamAgadhI khlaayii| durbhAgyataH jisa rUpa meM ukta upadezoM kI jo prathama grantha racanA huI hogI, vaha rUpa hameM aba upalabdha nahIM hai| buddha ke upadezoM para AdhArita pAli-sAhitya kA vartamAna svarUpa use buddha se sadiyoM pazcAt laMkA meM prApta huA thaa| mahAvIra ke upadezoM para AdhArita 'dvAdazAMga' Agama Aja jisa rUpa meM upalabdha hai, vaha rUpa I. pAMcavIM sadI meM huI vallabhIpura vAcanA kA hai| __prAkRta bhASA kA jo svarUpa prApta hotA hai, vaha prAkRta kA Adima kAla tathA hinda Arya bhASA kA dvitIya yA madhyama stara mAnA jAtA hai| yaha madhyama stara apane Adi rUpa meM yadyapi vyAkaraNa kI dRSTi se saMskRta bhASA kI apekSA bahuta bhinna aura sugama hai, tathApi usameM saMskRta kI dhvaniyAM bahuta kucha samAna pAyI jAtI haiN| yaha stara hameM I. kI dvitIya-tRtIya sadI taka race gaye graMthoM, jaise-pAlitripiTaka, azvaghoSa ke nATaka tathA rAjA azoka, khAravela, AMdhranarezoM ke zilAlekhoM meM prApta hotA hai|' jaba madhyayugIna bhASA kA dvitIya stara prArambha huA, taba isakI krAntikAlIna paristhiti mahAkavi bhAsa ke nATakoM meM dekhI jA sakatI hai| isakA vizeSa lakSaNa yaha hai ki zabdoM ke ka, ga, ta, da Adi alpaprANa vargoM kA lopa hokara unake sthAna meM mAtra a, i Adi svara zuddha athavA uccAraNa saukarya hetu ya se mizrita pAye jAte haiM tathA kha, gha, tha, dha Adi mahAprANoM ke sthAna meM 'ha' kA Adeza kara diyA jAtA hai| isa pravRtti se prabhAvita vaha samasta prAkRta sAhitya hai jo vizeSa rUpa se tIsarI-cauthI sadI se lekara chaThI-sAtavIM sadI taka racA gyaa| yaha madhya vyaMjanoM ke lopa kI prakriyA mahArASTrI prAkRta kA vizeSa lakSaNa hai aura usakI pratinidhi racanAe~ kAlidAsakRta nATakoM ke prAkRta aMza, setubaMdha, gAthAsaptazatI, gauDavaho Adi haiN| hinda Arya bhASA ke madhyakAla ke tRtIya stara kI pratinidhitva karane vAlI apabhraMza bhASA aura usakA sAhitya hai| (ii) apabhraMza bhASA evaM usakA saMkSipta aitihAsika paricaya bhArata vibhinna bhASAoM kA deza hai| yahAM ati prAcIna kAla se hI sAMskRtika abhivyakti ke lie loka-bhASA meM sAhitya likhA jAtA rahA hai| apabhraMza apane samaya kI viziSTa lokabhASA ke rUpa meM arthAt apabhraMza bhASA hinda AryabhASA ke madhyakAla ke tRtIya stara meM eka atyanta sakSama 1. NAyakumAracariu, puSpadaMta, hIrAlAla jaina, prastAvanA, pR. 23, 2. NAyakumAracariu, prastAvanA, pR. 23
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu bhASA rahI hai, jisake mAdhyama se usa yuga meM aneka viSayoM para amUlya sAhitya kA nirmANa huaa| bhASA nadI ke pravAha kI taraha hotI hai| vaha parivartanazIla hai, yadyapi parivartana kI gati pratikSaNa hote hue bhI sAdhAraNataH itanI maMda aura dhImI hotI hai ki vaha zIghra dekhane meM nahIM A sktii| karIba 2600 varSa pahale jaba purohitoM/paMDitoM ne saMskRta mAdhyama se dharma aura darzana ke svarUpa para apanA adhikAra jamA liyA aura sAmAnya jana usase alaga hotA gayA, taba saMskRta bhASA janasAdhAraNa kI bhASA na rahakara kevala ziSTajanoM kI bhASA bana gyii| ziSTajana jo kucha bolate the, use jana-sAdhAraNa samajha nahIM pAtA thA, balki use mauna rahakara suna letA thaa| mahAvIra evaM mahAtmA buddha ne isa sthiti kA Akalana kiyA aura isIlie unhoMne apane upadezoM kA mAdhyama jana-sAdhAraNa kI bhASA prAkRta evaM pAli (janabolI) ko banAyA, jisase jana-sAdhAraNa upadeza ko bhalIbhAMti grahaNa kara skeN| jaina sAdhu aura gRhastha-donoM ne mahAvIra kI isa nIti ko cAlU rkhaa| unhoMne samaya ke sAtha janabhASA meM Aye parivartanoM ke anusAra apane vicAroM ke prakaTIkaraNa meM bhI parivartana kiyaa| unhoMne kisI vizeSa bhASA ko svAmitva pradAna nahIM kiyA, balki unhoMne zrotA ke stara aura usakI bhASA ke mAdhyama se hI apane upadezoM/AdarzoM kA pracAra-prasAra jArI rkhaa| yahI kAraNa hai ki vibhinna kAloM meM pracalita jana-bhASAoM meM likhita jitanA sAhitya Aja prApta hai, unameM se adhikAMza kA nirmANa jainoM dvArA huA hai| isI krama meM apabhraMza bhASA 6vIM I. se 17vIM I. taka apane caramotkarSa para rahI hai arthAt jaba 'prAkRta' sAhitya kI bhASA bana gaI taba jana- sAdhAraNa kI bhASA ke rUpa meM usakA uttaradAyitva apabhraMza ne nibhaayaa| . apabhraMza saMskRta bhASA kA tatsama zabda hai, jisakA artha bhraSTa, cyuta, skhalita, vikRta athavA azuddha hai| prAcIna saMskRta graMthoM meM apabhraMza aura apabhraSTa nAma milate haiN| prAkRta apabhraMza kozoM meM isakI artha sImA kA vistAra lagabhaga samAna rUpa meM milatA hai| apabhraMza zabda kI aneka koSagraMthoM meM vyAkhyA prApta hotI hai, jo isaprakAra hai 1. zabda kalpadruma-apabhraMzaH-apa + bhraMza + ghaJ : grAmya bhaassaa| apabhASA tatparyAyaH apazabda ityamaraH / ptnm| adhaH patanam / dhvNsH| adhogatiH / 2. zabdArtha cintAmaNi ke anusAra-apabhraMza-pu. : apazabde / azAstrazabde asaMskRta zabde graamybhaassaayaam| saMskRtAdapabhraMzyati / bhraMzuH adhaH ptne| 3. vaijayanti koza'-apabhraMzo'pazabde syAt bhASAbhedaprapAtayoH / apadezastu lakSe syAnnimitta byaajyorpi| 4. amarakoza-apabhraMzo'pazabdaH syAt / 1. (ka) vaijayanti koza, pR. 265 (kha) apabhraMza bhASA aura vyAkaraNa, adhyAya-1, pR. 3
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 5. vAcaspatya, saMskRtAbhidhAna' meM apabhraMza-apa + bhraMz + ghaJ, aparakSaNe adhHptne| apabhraMzati svbhaavaatprcyvte| apa+bhraMza-kartari ac / sAdhu zabdasya zakti vaikalyaprayuktAnyathoccAraNa yukte| apazabde ta eva zaktivaiphalya pramAdAlasatAdibhiH anyathoccaritAH zabdA apazabdA itIritAH / apazabda apvaipriityte| 6. 'saMskRta hindI koza' (vAmana zivarAma ApTe)-(apa + bhraMz + ghaJ) 1. nIce giranA, patana-atyArUDhirbhavati mahatAmapyapabhraMzaniSThA-zaku. 4 aMka 2. bhraSTa zabdaH bhraSTAcAra ataH azuddha zabda cAhe vaha vyAkaraNa ke niyamoM ke viparIta ho aura cAhe vaha aise artha meM prayukta huA ho jo saMskRta na ho| 3. bhraSTabhASA (kAvya meM) gar3ariyoM Adi dvArA prayukta prAkRta bolI kA nimnatama rUpa (zAstra meM) saMskRta se bhinna koI bhI bhASA-AbhIrAdigiraH kAvyaSvapabhraMza iti smRtA, zAstreka sNskRtaadnypbhrNshtyoditm-kaavyaadrsh| vizvaprakAza' (koza)-apabhraMzo'pazabde syAdbhASAbhedAvapAtayoH / medinI' (koza)-apabhraMzastu patane bhaassaabhedaapshbdyoH| anekArthasaMgrahaHapabhraMzo bhASAbhedApazabdayoH / vizvalocana -apabhraMzo duSpatane bhASAbhedApazabdayoH / zabdaratana samanvaya koza-apabhraMzo'pazabde syAbhASAbhedAvapAtayoH / hindI vizvakoza meM apabhraMza (saM.pu.) apabhraMza-ghaJ / 1. girAva, galAva, 2. bhASA vizeSa, 3. bigar3A huaa| hindI zabda sAgara-apabhraMza-saMjJA pu. (sa) nIce giranA, patana, bigAr3a, zabda kA vikRta rUpa, prAkRta bhASAoM kA paravartI rUpa, jisase uttarabhArata kI Adhunika Arya bhASAoM kI utpatti kI jAtI hai| prAcIna saMskRta graMthoM meM apabhraMza aura apabhraSTa donoM nAma milate haiN| prAkRta aura apabhraMza kI racanAoM meM apabhraMza ke lie avahaMsa, avabhaMsa, avahattha, avahaTa, avahaTTa, avahaTha, avahaTTa kA prayoga kiyA gayA hai| maithila kokila mahAkavi vidyApati ne apabhraMza ko avahaTTa kI saMjJA dI-"desila vaAnA saba jana mitttthaa| teM tesana jaMpaoM avhtttthaa|" paumacariu meM mahAkavi svayambhU atyanta garmIle, svAbhimAna dIpta, svara meM apanI dezI bhASA 1. vAcaspatya, saMskRtAbhidhAna, jilda-1, 2. vAmana zivarAma ApTe, saMskRta hindI koza, pR. 57, 3. vizvaprakAza, 30.37, 4. medinI 30.31, 5. anekArtha saMgraha-4, pR. 323, 6. vizvalocana, caturtha, pR. 38
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu apabhraMza ko 'sAmaNNAbhAsA' (sA.bhA.) aura gAmillabhASA (grAmyabhASA) kahate haiM sAmaNNa bhAsa chuDu saavddu| chuDu Agama-juti kA vi ghaDau / chuDu hontu suhaasiy-vynnaaii| gAmillabhAsa prihrnnaaii||1.3.10-11 / / ukta sabhI apabhraMza mUlaka zabdoM ke artha samAna haiM aura bhASA ke lie 'apabhraMza' saMjJA sarvasvIkRta hai| tiraskAra sUcaka yaha nAma saMskRta ke AcAryoM ne isa bhASA ko diyA hai| saMskRta zabda ke 'sAdhu' rUpoM ke atirikta loka tathA sAhitya meM pracalita bhinna zabda rUpoM ko mahAbhASyakAra pataMjali ne 'apazabda' yA apabhraMza saMjJA dI aura maharSi pradatta isa saMjJA ko binA Apatti ke sabhI ne svIkAra kara liyaa| zrI rAmacandra zukla ke anusAra-prAkRta se bigar3akara jo rUpa bolacAla kI bhASA ne grahaNa kiyA vaha bhI Age calakara kacha parAnA par3a gayA aura kAvya racanA ke lie rUr3ha ho gyaa| apabhraMza nAma usI samaya se claa| jaba taka bhASA bolacAla meM thI, taba taka vaha bhASA yA dezabhASA kahalAtI rhii| jaba vaha bhI sAhitya kI bhASA ho gayI, taba usake lie apabhraMza zabda kA vyavahAra hone lgaa| isI prakAra kA ullekha yahAM bhI prApta hotA hai| vahAM kahA hai ki apabhraMza eka bhraSTa bhASA hai| vastutaH apabhraMza vaha bhASA hai, jisakI zabdAvalI evaM vAkyavinyAsa saMskRta zabdAnuzAsana ke niyamoM aura upaniyamoM se anuzAsita nahIM hai, jo zabdAvalI dezI bhASAoM meM pracalita hai tathA saMskRta ke zabdoM ke yathArtha uccArita na hone se kucha vikRta rUpa meM uccArita hai, vaha zabdAvalI apabhraMza bhASA ke antargata AtI hai| devendrakumAra zAstrI ne apanA maMtavya prastuta karate hue kahA hai ki apabhraMza ke lie vyAkaraNa kA sabase pahalA prayoga hai-apazabda / amarakoza meM apabhraMza kA artha 'apazabda' hai| isase atirikta lagabhaga sabhI kozoM meM apazabda tathA bhASA vizeSa pAyA jAtA hai| isa taraha kahA jA sakatA hai ki apabhraMza zabda kA artha bigar3A huA zabda athavA bigar3e hue zabdoM vAlI bhASA hai|' - rAmagopAla zarmA ke anusAra apabhraMza zabda bhraMz dhAtu meM 'apa' upasarga lagane se banA hai| siddhAnta kaumudI meM 'bhraMzu-adhaHpatane' kahakara bhraMzu zabda kI jo vyAkhyA kI gaI hai vaha apa upasarga lagA dene se adhika sArthaka ho jAtI hai| saMskRta meM apabhraMza zabda kA prayoga 'apazabda' artha meM kiyA gayA hai to isakA mApa kyA hai? taba kahA jA sakatA hai ki nizcita rUpa se jo zabda vyAkaraNa ke niyamoM ke anusAra hai vaha zuddha hai evaM jo anurUpa nahIM hai, use apabhraMza, apazabda yA apabhraSTa kahA jA sakatA hai| ___ ataH 'apabhraMza' saMskRta bhASA kA tatsama zabda hai| apabhraMza' zabda 'bhraMza' dhAtu meM 'apa' upasarga aura ghaJ pratyaya ke yoga se niSpanna huA hai| ataH apabhraMza kA zAbdika artha hai-cyuta, bhraSTa, skhalita, patita, azuddha, aura vikRt| DaoN. nAmavarasiMha ke zabdoM meM bhASA ke sAmAnya mAnadaNDa se jo zabdarUpa cyuta hoM, ve apabhraMza haiN| 1. devendra zAstrI, bhavisayattakahA tathA apabhraMza kathAkAvya, pra. 15-16, 2. rAmagopAla zarmA, apabhraMza bhASA, kAvya va sAhitya, pR. 3
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu apabhraMza bhASA kA sabase prAcIna evaM prathama ullekha maharSi pataMjali (dvitIya zatAbdI) ke mahAbhASya' meM milatA hai| usameM unhoMne likhA hai-apazabdoM kA upadeza bahuta vistRta yA vyApaka hai; kyoMki eka-eka zabda ke aneka apabhraMza haiN| jaise-eka hI gau zabda ke gAvI, goNI, gotA, gopotalikA Adi bahuta se apabhraMza hote haiN| ataeva apabhraMza vaha bhASA hai, jisameM prAkRta kI tulanA meM apekSAkRta adhika dezI zabda upalabdha haiM tathA vAkya racanA evaM anya kaI dRSTiyoM se saralIkaraNa tathA dezIkaraNa kI pravRtti adhikatara prApta hotI hai aura jisakI zabdarAzi pANinI ke vyAkaraNa se siddha nahIM hai| dUsarA ullekha 'vAkyapadIya' grantha ke kartA bhartRhari ne saMgrahakAra 'vyADi' nAmaka AcArya ke mata kA ullekha karate hue kiyA hai / arthAt saMgrahakAra vyADi 'apabhraMza' zabda se bhalIbhAMti paricita the| ___apabhraMza kA tIsarA ullekha hameM bharatamuni (dvitIya zatAbdI) ke nATyazAstra meM milatA hai| yadyapi apabhraMza bhASA kA pratyakSa ullekha na karake parokSa rUpa meM saMskRta evaM prAkRta ke sAtha-sAtha dezabhASA' kA ullekha kiyA hai tathA isI deza-bhASA meM zabara, AbhIra, cANDAla, dravir3a, oDra tathA anya vanacaroM kI vibhASAoM kI bhI ginatI kI hai| ataH bharatamuni kA ukta ullekha apabhraMza kI sUcanA detA hai kyoMki Age calakara vividha dezoM meM vividha prakAra kI bhASAoM ke prayoga kiye jAne kA unhoMne ullekha kiyA hai| bharatamuni ne Age bhASAoM kI vyavasthA kA ullekha karate hue batalAyA hai ki himavata, sindhusauvIra tathA anya dezoM ke Azrita logoM meM nitya hI ukAra bahulA bhASA kA prayoga hotA thaa| ukAra bahula zabda apabhraMza kI hI sarvavidita pravRtti hai| isake adhyayana se apabhraMza tathA usakA prayoga karane vAle sthAnoM kI sUcanA mila jAtI hai| ukta kathanoM se yaha spaSTa ho jAtA hai ki nATyakAra ke samaya himAlaya se sindhu taka ke dezoM meM jo bolI pracalita thI, usameM ukAra kA prayoga vizeSa rUpa se hotA hai| samasta prAkRta bhASAoM meM apabhraMza hI eka aisI bhASA hai, jisameM "kartA aura karma kI vibhakti meM u hone se ukAra kA bAhulya pAyA jAtA hai| isase spaSTa rUpa se kahA jA sakatA hai ki apabhraMza bhASA kA prathama 1. griiyaanpshbdopdeshH| ekaikasya zabdasya bhvo'pbhrNshaaH| tadyathA gaurityasya zabdasya gAvI-gauNI-gotA-gopotalikA ityevamAdayo'pabhraMzAH, pataMjalImahAbhASya / / 1.1.1 / / 2. zabda saMskArahIno yo gauriti pryuyuksste| tamapabhraMzamicchanti vishissttaarthniveshinm| vArtika-zabda prakRtirapabhraMzaH iti saMgrahakAro nAprakRtirapabhraMzaH svatantrataH kshcidvidhte| sarvasyaiva hi sAdhurevApabhraMzasya prkRtiH| prasiddhestu rUDhatAmApadyamAnA svAtantryameva kecidapabhraMzA lbhnte| tatra gauriti prayoktavye azaktyA pramAdAdibhirvAgAvyAdayastatprakRtayopabhraMzAH pryujynte| -vAkyapadIyama prathamakAMDa 148 (kArikA 148 vArtika) 3. evamettatu vijJeyaM prAkRtaM saMskRtaM tthaa| ata UrdhvaM pravakSyAmi dezabhASA viklpnm|| nATyazA.18/22-23, pR. 216, caukhambA prakAzana, 1929 4. zakArAbhIra cANDAla zavaradramilAndhrajAH / hInAvanecaraNAM ca vibhASA nATake smRtAH / / nA.zA. 17/50, bar3audA 1926 5. himavatsindhusauvIrAn ye dezAH samAzritAH / ukArabahulAM tajjJasteSu bhASAM prayojayet / nATyazAstra 17-62 6. jaina grantha prazasti saMgraha, pR. 4 (prastAvanA)
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 varaMgacariu kSetra himAlaya se sindhu taka bhArata kA pazcimottara pradeza hI hai, parantu bharatamuni ke samaya vahAM apabhraMza eka prakAra kI bolI hI thI, jise vibhASA kahA gayA hai| usane taba taka sAhityika rUpa dhAraNa nahIM kara pAyA thA aura na vaha apabhraMza vizeSa rUpa se prasiddhi ko pA sakI thI, kintu isameM saMdeha nahIM honA cAhie ki isa bhASA ne paravartI kAla meM bar3I unnati kI hai aura usane itanA adhika vikAsa pAyA ki vikrama kI 6vIM - 7vIM zatAbdI se kucha samaya pUrva usameM gadya-padya meM racanA hone lagI thI / kavi bhAmaha (chaThI zatAbdI kA antima caraNa) ne apane kAvyAlaMkAra meM saMskRta, prAkRta kI racanAoM ke sAtha apabhraMza kI gadya-padyamaya racanA kA bhI ullekha kiyA hai|' ataH yahAM hama kaha sakate haiM ki chaThI zatAbdI ke aMtima caraNa meM apabhraMza kA astitva kAvya rUpa meM hone lagA thA, jisakA nizcaya bhAmaha ke ullekha se bhI ho jAtA hai / mahAkavi daNDI (7vIM sadI) ne bhI saMskRtetara zabdoM ko apabhraMza evaM kAvyoM meM abhIrAdi kI bhASA ko bhI apabhraMza mAnA hai|' isake sAtha hI mahAkavi ne samasta upalabdha sAhitya ko saMskRta, prAkRta, apabhraMza evaM mizra nAmaka cAra bhedoM meM vibhakta kara' bhAmaha dvArA apabhraMza ko kAvya ke rUpa meM hI mahattA kA samarthana kiyA hai| unhoMne apabhraMza kAvyoM meM prayukta hone vAle osarAdi chandoM kA nirdeza karake apabhraMza sAhitya ke samRddhatA kI sUcanA bhI dI hai| ukta kathana ke niSkarSa meM hama kaha sakate haiM ki daNDI ke samaya taka granthakAra saMskRta ke atirikta anya samasta bhASAoM ko apabhraMza kahate the, jisakI paramparA kA ullekha pataMjali apane mahAbhASya meM kiyA hai evaM jina bhASAoM ne usa samaya taka apabhraMza ke nAma se kAvya kSetra meM praveza prApta kara liyA thA, ve saba bhASAe~ AbhIrAdi jAtiyoM kI boliyAM thii| nATyakAra bharatamuni ne abhIroM kI bolI ko 'zAbarI' batalAyA hai|' isa prakAra aisA pratIta hotA hai ki abhI kI zakti kA .loka meM jaise-jaise vikAsa hotA gayA, vaise-vaise hI unakI saMskRti meM bhI cetanA kA jAgaraNa hotA gayA aura phalataH unakI kAvya kalA kI abhivyakti kA mAdhyama bana gaI / jaba koI bhI bolI vyAkaraNa evaM sAhitya ke niyamoM meM Abaddha ho jAtI hai, taba vaha kAvyabhASA kA rUpa grahaNa kara letI hai / usakA yaha rUpa pariniSThita kahalAtA hai aura vaha kAvya ke ramya kalevara meM suzobhita hone lagatA hai| apabhraMza bhASA kI bhI yahI sthiti hai / saurASTra deza se prApta hone vAle valabhI ke rAjA guhasena ko saMskRta, prAkRta evaM apabhraMza rUpa bhASAtraya meM prabandha racanA karane meM nipuNa batalAyA gayA hai / 1. zabdArthau sahitau kAvyaM gadyaM padyaM ca tad dvidhA / saMskRtaM prAkRtaM cAnyadapabhraMzaH iti tridhA / / kAvyAlaMkA (136) 2. abhIrAdigiraH kAvyeSvapabhraMza iti smRtAH / zAstre tu saMskRtAdanyadapabhraMza tayoditam / / kAvyAdarza 1 / 36 3. tadetad vAGmayaM bhUyaH saMskRtaM prAkRtaM tathA / apabhraMzazca mizraM cetyAhurAryAzcaturvidham / / kAvyAdarza 1 / 32 4. saMskRtaM sargabandhAdi prAkRtaM skandhakAdi yat / osarAdirapabhraMzo nATakAdi tu mizrakam / / kAvyAdarza 1 / 37 5. abhIroktiH zAbarI syaat...........|| nATyazAlA 18-44 6. saMskRtaprAkRtApabhraMzabhASAtraya pratibaddha prabandha racanA nipuNAntaH karaNaH / iNDiyana eNTIkverI, saMskaraNa-akTU, san 1881, pR. 284
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 11 isa taraha apabhraMza kA uttarotara vikAsa hotA rahA aura vikrama kI 8vIM zatAbdI meM Ate-Ate to apabhraMza kA kAvyarUpa bahuta prasiddha aura lokaraMjaka ho cukA thA / vikrama kI 8vIM zatAbdI ke vidvAn udyotanasUri ne apanI kuvalayamAlA meM saMskRta, prAkRta aura apabhraMza kI tulanA karate hue saMskRta kI apekSA apabhraMza kI mahattA kA ullekha kiyA hai| kuvalayamAlA' meM ullikhita aMza isa prakAra hai - aneka 'pada- samAsa, nipAta, upasarga, vibhakti evaM liMga inakI durUhatA ke kAraNa saMskRta durjana vyaktiyoM ke samAna viSama hai / samasta kalA-kalApoM kI mAlArUpI jalakalloloM se vyApta, lokavRtAntarUpI mahAsAgara se mahApuruSoM dvArA niSkAsita, amRta binduoM se yukta tathA yathAkramAnusAra varNoM aura padoM se saMghaTita vividha racanAoM ke yogya tathA sajjanoM kI madhura vANI ke samAna hI sukha dene vAlI 'prAkRta hotI hai| saMskRta - prAkRta mizrita zuddha - azuddha pada, sama-viSama taraMga lIlA yukta, varSAkAla ke nava meghoM dvArA pravAhita jalapUroM se yukta; parvatIya nadI tathA praNaya kupita praNayinI ke samullApoM sama hI apabhraMza rasa madhura hotI hai| isI taraha svayaMbhU ne apabhraMza meM kAvya racanA kI tulanA eka nadI se kI hai, jo saMskRta aura prAkRta donoM taToM kI taraha manohara hai| 2 9vIM sadI ke kavi rudraTa ne kAvyAlaMkAra meM kAvya ke gadya-padya meM vibhAjana ke bAda bhASA ke AdhAra para use chaha bhAgoM meM vibhakta kiyA hai aura deza-bheda se apabhraMza ke bahuta bheda hone kI sUcanA bhI dI hai|' spaSTa hai ki kavi rudraTa anya sAhityika prAkRtoM ke samAna hI apabhraMza ko bhI gaurava pradAna karate haiM / rudraTa ke ukta kathana kI puSTi vikrama kI 11vIM zatAbdI ke vidvAn nami sAdhu ne apanI TIkA meM kI hai| anya ke dvArA apabhraMza ke tIna bheda mAne haiM- upanAgara, AbhIra aura grAmya / para isake bhedoM kA nirAkaraNa karane hetu rudraTa ne bhUribheda' batalAte hue usake aneka bhedoM ko kahA hai, kyoMki deza vizeSatA se bhASA meM bhI vizeSatA hotI hai| 'sAtha hI prAkRta ko hI apabhraMza mAnA hai|' dasavIM zatAbdI ke mahAkavi rAjazekhara ne kAvyamImAMsA' meM kAvya-puruSa kA kathana karate hue saMskRta ko mukha, prAkRta ko bAhu, apabhraMza ko jaghana (madhya bhAga), paizAcI ko paira aura mizra ko urasthala batAyA hai|' isI vicAra ke rAjA kI rAjyasabhA meM saMskRta kavi kA uttara, prAkRta kavi kA pUrva, apabhraMza kavi kA pazcima aura paizAcI kavi kA dakSiNa meM baiThane kA vidhAna batalAyA hai / " 1. are kayarIe ........ ..samullAva sarisa maNoharaM / kuvalayamAlAkahA- DaoN. e. ena. upAdhye (bhAratIya vidyA bhavana, bambaI, 1959, pR. 71, paMkti 1-8 paryanta) 2. jaina grantha prazasti saMgraha - paM. paramAnaMda jaina zAstrI, pR. 6 (prastAvanA) sakkaya-pAyaya- puliNAMlaMkiya desI bhAsA ubhaya tddujjl| kavi dukkara- ghaNa sadda- silAyala / / svayambhU pa.ca. jUna 1963 vIra sevA maMdira, dariyAgaMja, dillI 3. bhASA bheda nimittaH SoDhA bhedo'sya saMbhavati / prAkRtasaMskRtamAgadhapizAcabhASAzca zaurasenI ca / / kAvyAlaMkAra 2, 11-12 4. prAkRtamevApabhraMzaH sa cAnyairUpanAgarAbhIragrAmyAvabhedena tridhoktastannirAsArthamuktaM bhUribheda iti / kuto dezavizeSAt / tasya ca lakSaNaM lokAdeva samyagavaseyam / / kAvyAlaMkAra TIkA 2.12 5. zabdArtho te zarIraM, saMskRtaM mukhaM prAkRtaM bAhuH / jaghanamapabhraMzaH paizAcaM pAdau uro mizrama / / kAvyamImAMsA a. 3, pR. 14 6. madhyesabhaM raajaasnm| tasya cottarataH saMskRtakavayo nivizeran / ... pUrveNa prAkRtAH kavayaH / pazcimenApabhraMzinaH...dakSiNato, bhUtabhASAkavayaH / / kAvya mImAMsA a. 10
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ 12 varaMgacariu kavi ne anya sthala para bhASAoM kA kSetra pratipAdita karate hue-saurASTra aura travaNa deza ko apabhraMza bhASAbhASI prakaTa kiyA hai| sAtha hI apabhraMza bhASA ke kSetra kA nirdeza karate hue marU (mAravAr3a), Takka (Thakka), paMjAba kA eka bhAga bhAdAnaka-paMjAba ke selama jile bhadrAvatI dezoM meM apabhraMza ke prayoga hone kA saMketa kiyA hai| mahAkavi puSpadaMta (I.saM. 965) ne bhI apane mahApurANa meM saMskRta aura prAkRta bhASA ke sAtha apabhraMza kA bhI ullekha kiyA hai| usa kAla meM saMskRta, prAkRtAdi ke sAtha apabhraMza kA bhI jJAna rAjakumAriyoM ko karAyA jAtA thaa| amaracandra (13vIM sadI) ne apabhraMza kI gaNanA prasiddha 6 bhASAoM meM kI hai| ___apabhraMza se saMbaMdhita uparyukta ullekhoM kA adhyayana karake hameM jJAta hotA hai ki prArambha meM (dvitIya zatAbdI taka) apabhraMza kA artha bigar3A huA rUpa arthAt apANinIya zabda, apabhraSTa evaM vikRta yA azuddha zabda mAtra saMjJA prApta thii| kintu chaThI-sAtavIM zatAbdI meM apabhraMza kA prayoga sAhityika bhASA ke rUpa meM pracalita ho gayA thA evaM unakA svataMtra rUpa bhI vikasita hone lagA thA evaM vaha daNDI tathA bhAmaha jaise sAhityikoM ke dvArA samarthana pA cukI thii| isaprakAra vaha 8vIM zatAbdI meM sarvasAdhAraNa ke bolacAla kI bhASA mAne jAne lagI aura usakA vistAra saurASTra se magadha taka ho gyaa| 11vIM se 13vIM zatAbdI taka ke kaviyoM ne apabhraMza ko saMskRta prAkRtAdi ke samAna hI sAhityika bhASA maanaa| isa taraha apabhraMza bhASA eka samRddha bhASA bana cukI thii| yadyapi sAhitya racanA to Age 16-17vIM zatAbdI taka hotI rahI hai| (iv) apabhraMza sAhitya 1. kAla vibhAjana apabhraMza sAhitya kA vibhAjana atyanta kaThina hai, phira bhI adhyayana kI suvidhA ke lie apabhraMza sAhitya ke sampUrNa vikAsa krama ko DaoN. zivasahAya pAThaka ne tIna kAla khaMDoM meM vibhAjita kiyA hai 1. AdikAla-(I. san ke Asa-pAsa se 550 I. taka), 2. madhyakAla-(550 I. se 1200 I. taka) aura 3. madhyottara kAla (1200 I. se 1700 I. tk)| ukta vibhAjana adhyayana kI dRSTi se kiyA gayA hai1. saurASTra trAvaNAzca ye paThantyArpita sauSThavam / apabhraMzavadaMzAni te saMskRta vcaaNsypi|| kAvya mImAMsA, a. 7 2. sApabhraMza prayogaH sakalamarubhuvaSTakka bhaadaankaashc| kAvyamImAMsA, a. 10 3. sakkau pAyau puNa avahaMsau, vittau uppAiu spsNsu||mhaapuraann 5-18-6 4. saMskRtaM prAkRtaM caiva zaurasenI ca maagdhii| paizAcikI cApabhraMzaM SaDbhASAH parikIrtitAH / / kAvyakalpatA vRtti, pR. 608 (jaina graMtha prazasti saMgraha, pR. 7) 5. abhIrI bhASApabhraMzasthA kathitA kvacinmAgadhyAmapi dRzyate, kAvyAlaMkAra TIkA, 2/12, pR. 15 6. apabhraMza bhASA aura vyAkaraNa, pR. 45-47
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 1. AdikAla (I. san ke Asa-pAsa se 550 I. taka) yaha vaha yuga hai, jisameM prAkRta se pRthak apabhraMza kA vikAsa hone lgaa| isa yuga meM apabhraMza zabda evaM bhASA viSayaka pataMjali evaM vyADi ke ullekha milate haiN| bharatamuni kI 'ukAra-bahulA', 'abhIrokti' kA ullekha milatA hai| bhASA kI dRSTi se DaoN. caTarjI kA kathana bahuta hI mahattvapUrNa hai| unakA kahanA hai-IsA kI prathama zatAbdI ke madhya meM Arambha huI apabhraMza bhASA kI paramparA turkI, IrAnI vijaya ke samaya bhI barAbara cala rahI thii| apabhraMza kI 'ukAra bahulA' vizeSatA IsA kI tRtIya zatAbdI meM hI pazcimottarI prAkRta meM dRSTigocara hotI hai|' zUdraka kRta mRcchakaTika meM bhI apabhraMza ke ullekha prApta hote haiM, jahAM DhakkI ko apabhraMza kA eka rUpa hI mAnA gayA hai| mRcchakaTika meM mAthura nAmaka pAtra dvArA DhakkI kA prayoga kiyA gayA hai| vikramorvazIya ke padyoM meM bhI apabhraMza kA prayoga kiyA gayA hai| dharasena dvitIya ke abhilekha se bhI jJAta hotA hai ki apabhraMza, bhASA ke pada para pratiSThita thii| chaThI zatAbdI ke bhAmaha ke ullekha se yaha bAta aura bhI spaSTa ho jAtI hai| vastutaH 550 I. ke bAda apabhraMza ko saMskRta, prAkRta kI hI bhAMti kAvya kI bhASA mAna liyA gyaa| kahA jA sakatA hai ki kisI bhI bolI ko kAvya-bhASA banane ke lie do-tIna sau varSa laga sakate haiM aura yadi yaha mAna liyA jAye ki apabhraMza jana bolI ke rUpa meM IsvI san ke Asa-pAsa thI to yaha mAnane meM koI Apatti nahIM honI caahie| 2. madhyakAla (550I. se 1200I. taka) madhyakAla apabhraMza kI kAvya-svarUpa kA pramukha kAla rahA hai| isa kAla meM apabhraMza jana bolI se uThakara apabhraMza bhASA ke pada para AsIna huI evaM apabhraMza bhASA kA samyak vikAsa huaa| yahI apabhraMza kA madhyakAla paM. rAhula sAMskRtyAyana ne bhI mAnA hai, jo ucita jAna par3atA hai| kyoMki vANabhaTTa ne bhASAkavi IzAna kA ullekha kiyA hai, jo prAkRta kavi se bhinna hai| chaThI sadI ke pUrva apabhraMza kAvya racane kA anumAna isalie bhI kiyA jA sakatA hai ki bharatamuni ne vibhASA ke rUpa meM jina boliyoM kA ullekha kiyA hai abhinavagupta ne unakI puSTi karate hue grAmINajanoM kI boliyoM ko apabhraMza kahA hai| ukta kathanoM ke AdhAra para yaha kahA jA sakatA hai ki chaThI zatAbdI ke lagabhaga nizcaya rUpa se apabhraMza bhASA meM kAvya racanA hone lagI thii| isa yuga meM eka se eka zreSTha kavi apanI racanAoM ke dvArA apabhraMza bhASA kA zrRMgAra karate rhe| apabhraMza meM eka ora loka jIvana kI jIvantatA thI, tAjagI thI to dUsarI ora prabandhocita abhijAtya bhii| use rAjadarabAroM meM bhI gauravapUrNa pada prApta thaa| yahI yuga apabhraMza kAvya-racanA meM sarvapramukha hai| isa kAla meM apabhraMza ke aneka prabandhakAvya likhe gye| prabandha kAvyoM kI saMkhyA 1. caTarjI, DaoN. sunIti kumAra bhAratIya AryabhASA aura hindI, pR. 117 (1957), 2. sAMskRtyAyana, hindI kAvyadhArA, pR. 472 3. apabhraMza bhASA aura vyAkaraNa, pR. 46
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ 14 varaMgacariu apabhraMza meM sabase adhika hai| sabhI prabandhakAvya saMdhiyoM meM nibaddha haiM aura saMdhiyA~ kar3avakabaddha haiM / prabaMdha kAvyoM kI yaha vizeSa zailI bhAratIya sAhitya ko apabhraMza sAhitya kI dena hai| lokajIvana aura lokazailI ke vividha rUpa apabhraMza kAvya meM dekhe jA sakate haiN| isa yuga meM paurANika mahAkAvya, kathAkovya, caritakAvya, premAkhyAnakakAvya, khaNDakAvya, gItikAvya, muktaka kAvya Adi kAvya vidhAoM meM pracura racanAe~ milatI haiN| isa kAla meM jaina muniyoM aura kaviyoM kI racanAeM bhI apabhraMza meM milatI haiN| sAtavIM-AThavIM zatAbdI se hI apabhraMza meM racita siddha sAhitya bhI milatA hai| dasavIM-gyArahavIM zatAbdI ke zilAlekhoM meM bhI apabhraMza kI racanAeM milatI haiN| mahArAja bhoja ke zilAlekha dhAra meM vidyamAna haiN| bhojakRta 'sarasvatI kaNThAbharaNa' meM apabhraMza ke aneka padya prApta hote haiN| 3. madhyottarakAla (1200 I. se 1700 I. taka ) yaha yuga AcArya hemacandra se kavi bhagavatIdAsa taka kA kahA jA sakatA hai| isa kAla meM pariniSThita apabhraMza kI pravRtti balavatI rahI / 2. apabhraMza ke bheda apabhraMza bhAratavarSa ke vizAla bhUbhAga kI bhASA rahI hai| usameM sthAna bheda se vividhatA A gii| isa ora aneka vidvAnoM kA dhyAna gayA thaa| unhoMne apabhraMza ke aneka bhedoM kI carcA kI haiviSNu dharmottara purANa' meM deza bheda se apabhraMza ke ananta bhedoM kI ora iMgita kiyA hai, rudraTa ne bhI aneka bhedoM kI bAta kahI thii| namisAdhu ke anusAra apabhraMza ke tIna bheda mAne gaye haiM-1. upanAgara, 2. AbhIra aura 3. grAmya / ina bhedoM ke mUla meM unhoMne lokabhASA ko mAnA hai| apabhraMza ke ina tIna bhedoM meM bharatamuni aura AcArya daNDI dvArA pratipAdita abhIrokti yA abhIrAdigiraH ko bhI apabhraMza kA eka bheda mAnA hai| bharatamuni ke kAla meM 'himavat sindhu sauvIra' meM bolI jAne vAlI ukAra bahulA bolI sudUra pUrva magadha taka pahuMcakara mAgadhI meM parilakSita huii| ise nami sAdhu ne bhI lakSita kiyA thA / "abhIribhASApabhraMzasthAkathitA kvacinmAgadhyAmapi dRzyate" (kAvyAlaMkAra 2/13) / prAkRta lakSaNa meM apabhraMza bhASA kA ullekha karate hue usakI vyAkaraNika pravRttiyoM kA bhI nirdeza kiyA hai-'lopo'pabhraMze'dhorephasya'' arthAt apabhraMza meM adhorepha kA lopa nahIM hotA hai / vAgbhaTTa ne bhI "apabhraMzastumacchuddhaM tattadezeSu bhASitam" kahakara apabhraMza deza bheda ke kAraNa aneka rUpatA kA ullekha kiyA hai| 1. viSNudharmottarapurANa, 3 / 3. 2. bhUri bhedo deza vizeSAdapabhraMzaH, rUdraTakAvyAlaMkAra, 2/12 3. sa cAnyairUpanAgarAbhIragrAmyatva bhedena tridhoktastannirAsArthayuktaM, vahI 2 / 12 (nami sAdhu kI TIkA ) 4. apabhraMza bhASA aura vyAkaraNa, pR. 47, 5. prAkRta lakSaNa, caNDakRta 3 / 3
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu udyotanasUri ne dezI bhASA apabhraMza kI aThAraha vibhASAoM kA sodArahaNa ullekha kiyA hai| ye aThAraha vibhASAe~ isa prakAra haiM-gorala, madhyadeza, magadha, antarveda, kIra, Takka, sindha, marU, gurjara, lATa, mAlava, karNATaka, tamila, kosala, mahArASTra, Andhra, khasa, pArasa aura vavvara / ' prAkRtAnuzAsana (12vIM sadI) meM apabhraMza ko ziSToM ke prayoga se jAnane kI salAha dete hue apabhraMza ke tIna bhedoM kA ullekha kiyA hai-1. nAgaraka, 2. vAcaDa, 3. upnaagrk| sAtha hI paMcAladikoM ko sUkSmAntara aura lokagamya batAkara vaidarbhI, lATI, laTThI, kaikayI, gaur3I Adi kI bhedaka vizeSatAoM kA bhI saMkSepa meM ullekha kiyA hai| isI prakAra Takka, vavvara, kuntala, pANDi, siMghalAdi bhASAoM kI ora bhI iMgita kiyA hai|' rAmazarmA tarkavAgIza ne 'prAkRtakalpatarU' ke dvitIya stavaka meM nAgara apabhraMza ke aneka niyamoM ko batAyA hai| sAtha hI tRtIya stavaka meM sindhudeza meM prasiddha vrAcaDa apabhraMza kA ullekha kiyA hai| unhoMne upanAgara meM nAgara aura vAcaDa ko mizra rUpa svIkAra kiyA hai| TakkI ko bhI unhoMne ina tInoM kA mizraNa mAnA hai| unhoMne inhIM tInoM kA 20 bhedoM meM bhI ullekha kiyA hai, jo isa prakAra haiM-pAMcAlikA, mAgadhI, vaidarbhikA, lATI, oDrI, kaikeyika, gauDI, kauntalI, pANDI, saiMhalI, kaliMgajA, prAcyA, AbhIrikA, karNATikA, madhyadezyA, gaurjarI, drAvir3I, pAzcAtyajA, vaitAlikI aura kAMcI aura unhoMne yaha bhI kaha diyA ki isake bheda ati durvikalpa haiN|' mArkaNDeya ke anusAra 'prAkRta sarvasva' meM apabhraMza ke 27 bhedoM ko ginAyA hai-vAcaDa, lATa, vaidarbha, upanAgara, nAgara, vArbara, Avantya, mAgadha, pAMcAla, Takka, mAlava, kaikaya, gaur3a, auDra, vaivapAzcAtya, pANDya, kauntala, saiMhala, kaliMga, prAcya, kArNATa, kAMcaya, drAvir3a, gaurjara, AbhIra, madhyadezIya aura vaitAla / mArkaNDeya dvArA namisAdhu se bhinna tIna mukhya bhedoM kA ullekha kiyA gayA hai-'nAgarovAcaDazcopanAgarazceti trayaH / ___ ukta vargIkaraNa meM namisAdhu evaM mArkaNDeya kA vargIkaraNa vicAraNIya hai| namisAdhu kA upa -nAgara se tAtparya vahI hai jo mArkaNDeya kA nAgara apabhraMza se hai| sAmAnyataH yaha pariniSThita apabhraMza hai, kintu namisAdhu ne upanAgara kA lakSaNa batAte hue eka sthAna para "abhUto'pikvApyadhorephaH kriyate" kA vidhAna kiyA hai aura udAharaNa svarUpa "vAcAlau vacavacakrAra vakrUkhItyAdi" ko rakhA hai| mArkaNDeya ne nAgara apabhraMza ke lie tIna pAda (17, 18 aura 19) vAcaDa ke lie 11 sUtra aura upanAgara ke lie kevala eka sUtra kA vidhAna kiyA hai|' vAcaDa ko mArkaNDeya ne sindhudezodbhava kahA hai tathA upanAgara ko nAgara aura vAcaDa kA sNkr|" 1. kuvalayamAlA kA sAMskRtika adhyayana, premasumanajI, pR. 256 2. (ka) puruSottama, prAkRtAnuzAsana, 18/1-13, 18/16-23 (kha) apabhraMza bhASA aura vyAkaraNa, pR. 48 3. parApyabhraMzabhidAsti tattadezIya bhASApada smpryogaat| na sA vizeSAdiha sampradiSTA bhedo yadasyAmatirvikalpaH / / prAkRtakalpataru, 3/3/13 4. prAkRta sarvasva, 4 aura 10, 5. apabhraMza bhASA aura vyAkaraNa, pR. 49. 6. hindI ke vikAsa meM apabhraMza kA yoga, pR. 50
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16 varaMgacariu hemacandra ke samaya taka apabhraMza ne pUrNa pariniSThita yA pariSkRta svarUpa prApta kara liyA thA' aura isa taraha ise sabhyoM kI bhASA bhI svIkRta kara liyA gayA thaa| 3. Adhunika vargIkaraNa Adhunika yuga meM apabhraMza kA vargIkaraNa kSetrIya AdhAroM para bhI kiyA gayA hai| sara giyarsana ke anusAra sindhu nadI ke nicale pradeza kI apabhraMza, vAcaDa thii| narmadA ke dakSiNa meM araba sAgara se ur3IsA taka, vaidarbha yA dAkSiNAtya apabhraMza se saMbaMdhita aneka vibhASAe~ rahI hoNgiiN| dAkSiNAtya ke pUrva meM baMgAla kI khAr3I taka auDra athavA autkala apabhraMza kA kSetra thaa| auDra ke uttara meM choTA nAgapura tathA bihAra ke adhikAMza bhAga, pUrvI uttarapradeza ke Adhe bhAga, banArasa tathA magadha taka apabhraMza kA prasAra thaa| yaha mukhya apabhraMza thii| magadha ke pUrva meM gauDa yA prAcya apabhraMza kA kSetra thaa| pUrvI va pazcimI prAkRtoM ke bIca meM eka madhyavartI prAkRta bhI thii| isakA nAma arddhamAgadhI thaa| isase vikasita apabhraMza kI vartamAna pratinidhi bhASA avadha, baghelakhaMDa tathA chattIsagar3ha meM bolI jAtI hai| bhItarI upazAkhA kI bhASAoM kI AdhArabhUta bhASA nAgara apabhraMza thii| yaha gujarAta aura usake nikaTavartI pradezoM kI bhASA thii| madhya doAba meM zaurasenI apabhraMza kA prasAra thaa| uttarI madhya paMjAba meM Takka, dakSiNI paMjAba meM upanAgara, avantI pradeza meM Avantya, gujarAta meM gaurjara kA pracAra-prasAra thaa| . DaoN. yakobI ne 'sanatkumAracarita' kI bhUmikA meM apabhraMza ke cAra bheda kiye haiM-uttarI, pUrvI, dakSiNI aura pshcimii| isa vibhAjana kA bhASA-vaijJAnika AdhAra nahIM hai| ataH DaoN. tagAre' isa vibhAjana ko upayukta na mAnakara isakA khaNDana karate haiM aura isa bhASA kA vibhAjana tIna prakAra se karate haiM-pUrvI apabhraMza, pazcimI apabhraMza evaM dakSiNI apbhrNsh| pUrvI apabhraMza ke aMtargata saraha Adi ke dohAkoza evaM caryApadoM kI bhASA AtI hai| dakSiNI apabhraMza meM puSpadaMta kA mahApurANa, NAyakumAracariu tathA muni kanakAmara ke karakaMDucariu kI bhASA hai| pazcimI apabhraMza kI racanAoM meM kAlidAsa, joindu, dhanapAla kI racanAe~. tathA hemacandra ke vyAkaraNa ke dohe haiN| 4. apabhraMza bhASA kA sAhityika vargIkaraNa evaM saMkSipta paricaya ___apabhraMza kAvya sAhitya meM jIvana aura jagata kI aneka bhAvanAoM aura vicAroM kI vANI milatI hai| yadi eka ora isameM jaina muniyoM ke ciMtana kI cintAmaNI hai to dUsarI ora bauddha siddha kI sahaja sAdhanA kI siddhi bhI hai| yadi eka ora dhArmika AdarzoM kA vyAkhyAna hai to dUsarI ora loka-jIvana se utpanna hone vAle aihika rasa kA rAga-raMjita anukathana bhI hai| yadi yaha sAhitya nAnA zalAkA puruSoM ke udAtta jIvana carita se sampanna hai to sAmAnya vaNika putroM ke sukha-duHkha kI kahAnI se paripUrNa bhI hai|' 1. tagAre, hisTaoNrikala gremara oNpha apabhraMza, pR. 32. apabhraMza bhASA aura vyAkaraNa-pR. 49-50 sara jArja giyarsana, bhArata kA bhASA sarvekSaNa, pR. 245-249 3. tagAre, hisTaoNrikala grAmara oNpha apabhraMza, pR. 16 4. hindI ke vikAsa meM apabhraMza kA yoga, pR. 179
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 17 nizcita rUpa se apabhraMza kA sAhitya saMkhyA meM kama hone para bhI guNa aura aitihAsika mahattva kI dRSTi se bhAratIya sAhitya kI amUlya nidhi hai| isa samasta sAhitya kA adhyayana karane ke lie usakA vargIkaraNa Avazyaka hai| viSaya-vistAra kI dRSTi se sampUrNa apabhraMza sAhitya ko cAra bhAgoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai 1. jaina apabhraMza sAhitya, 2. bauddha siddha apabhraMza sAhitya, 3. zaiva apabhraMza sAhitya, 4. aihikatAparaka apabhraMza saahity| 1. jaina apabhraMza sAhitya __jaina apabhraMza sAhitya kI dhArA hameM 7vIM I. se solahavIM-satrahavIM sadI taka prApta hotI hai| dharma aura sAhitya kA adbhuta mizraNa jaina kaviyoM ne kiyA hai| jisa samaya jainakavi kAvya-rasa kI ora jhukatA hai to usakI kRti sarasa kAvya kA rUpa dhAraNa karatI hai aura jaba dharmopadeza kA prasaMga AtA hai to vaha upadezAtmaka kRti bana jAtI hai|' __prAkRta kI taraha isameM bhI muktaka aura prabandha do taraha kI racanAe~ milatI hai| muktaka-kAvya kI eka upazAkhA 'rahasyavAdI dhArA' kahI jA sakatI hai, jisake antargata mahAkavi joindu kA paramAtmaprakAza evaM yogasAra, muni rAmasiMha kA pAhur3adohA aura suprabhAvAcArya kA vairAgyasAra isa dhArA ke mahattvapUrNa kavi evaM unakI racanAeM haiM, inakA vivecana isaprakAra kiyA jA sakatA hai paramAtma prakAza-yaha kRti AcArya joindu (yogIndra) dvArA racita hai| ye adhyAtma sAdhanA meM lavalIna jaina sAdhu the| isalie inheM adhyAtmavAdI kahA jAtA hai| ye bahuta hI udAra, komala, niHspRha evaM nirbhIka saMta the| inake milate-julate aneka nAma prApta hote haiM-jogicandra, yogIndradeva evaM yogiindraacaary| yogIndra prathama vyakti haiM, jinhoMne dohA-chanda meM zuddha adhyAtmaparaka racanAe~ lokabhASA meM prastuta kI haiN| vastutaH kavi kA mukhya uddezya adhyAtma viSayaka tathyoM kI abhivyakti rahA hai| inake vicAra vedAnta ke nikaTa hai| inhoMne bAhyADambaroM kA virodha kiyA hai| adhyAtmavAdI kavi joindudeva ne svayaM apane saMbaMdha meM koI sUcanA nahIM dI hai| DaoN. e.ena. upAdhye jI ke anusAra (paramAtmaprakAza kI bhUmikA) inakA samaya 6vIM zatAbdI anumAnita hai| bhaTTa prabhAkara inake pradhAna ziSya the| inhIM ke zaMkA-samAdhAna ke hetu do pramukha kRtiyoM kI racanA kI-paramAtmaprakAza evaM yogsaar| yaha kRti 337 chaMdoM meM racita kavi kI pradhAna kRti hai| isameM adhyAtma aura tattvajJAna ke vividha viSaya yojanAnusAra varNita haiN| bhaTTa prabhAkara ke zaMkA samAdhAna kA kramabaddha DhaMga se dArzanika viSayoM kI aisI carcA kI hai, jo mAnava jIvana ko udvelita karane meM sakSama hai| yaha grantha do adhikAroM meM vibhakta hai-prathama adhikAra meM AtmA-paramAtmA kA svarUpa, dravya, guNa, paryAya, karma, nizcaya, samyagdRSTi, mithyAtva Adi tathA dvitIya adhikAra meM mokSa kA svarUpa, 1. apabhraMza : eka paricaya, kamalacaMda sogAnI, pR. 7-8
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ 18 varaMgacariu mokSa - phala, mokSa-mArga, abheda ratnatraya, samabhAva, pApa-puNya kI samAnatA, zuddhopayoga aura paramasamAdhi kA varNana kiyA hai| yogasAra-yaha yogIndra deva kI dvitIya mahattvapUrNa racanA hai| isa grantha kI racanA kA prayojana sAMsArika mAyA se trasta aura mokSa ke lie utsuka prANiyoM kI AtmA ko jAgRta karane ke lie unhoMne isa grantha kI racanA kI hai| isameM kula 108 chanda haiM / pAhur3adohA - pAhur3a kA artha upahAra hotA hai| isa prakAra isa grantha kA artha huA dohoM kA uphaar| yaha adhyAtmavAdI kavi rAmasiMha dvArA viracita ekamAtra kRti hai / isa kRti meM AdhyAtmikatA kI pradhAnatA hai / isakA samaya 10vIM zatAbdI ke nikaTa mAnA jAtA hai, kyoMki pAhur3adohA ke udAharaNa AcArya hemacandra ne diye haiM / ataH vaha hemacandra ke pUrvavartI siddha hote haiN| muktaka kAvya kI dUsarI upazAkhA upadezAtmaka dhArA hai| devasena, jinadattasUri aura mahezvarasUri isa dhArA ke pramukha kavi haiM, jinakI nimnalikhita racanAeM haiM I sAvayadhamma dohA - yaha digambara AcArya devasena dvArA racita eka saMgraha kRti hai, jisameM zrAvaka-gRhasthoM ke naitika upadeza diye haiN| ye bar3e hI caritravAna, saMyamI, mitabhASI, lokahitakAma aura udAra vyakti the| cintanazIlatA unakI prakRti thI / ve saMskRta, prAkRta evaM apabhraMza ke viziSTa vidvAn the| inhoMne tIna bhASAoM meM graMthoM kI racanA kI hai| saMskRta meM AlApaddhati, prAkRta meM darzanasAra, tattvasAra, ArAdhanAsAra aura bhAva-saMgraha evaM apabhraMza bhASA meM sAvayadhammadohA kI racanA hai| inakA samaya 10vIM zatAbdI anumAnita hai| jaina apabhraMza sAhitya meM prabandha kAvya paryApta mAtrA meM likhe gaye haiN| isake aMtargata pramukha kavi - mahAkavi svayaMbhU, puSpadaMta, padmakIrti, dhavala, dhanapAla, hariSeNa, vIrakavi, nayanandi, kanakAmara, raidhU, AcArya hemacandra, zrIcanda, devasenagaNi, haribhadra, lakkhaNa, lakkhamadeva, jayamitrahala aura harideva Adi isa dhArA ke pramukha kavi nakSatra haiM / paumacariu-yaha svayaMbhU kI sarvazreSTha racanA hai| apabhraMza sAhitya kI paramparA meM svayaMbhU ko sarvazreSTha kavi ke rUpa meM mAnA gayA hai| inheM apabhraMza kA bAlmIki kahA gayA hai aura bhArata ke darjana amara kaviyoM meM eka mAnA gayA hai| rAhulajI ke anusAra inheM apabhraMza kA sabase bar3A kavi ghoSita kiyA gayA hai| inakA samaya 793I. ke Asa-pAsa hai / ' apane granthoM meM sarvatra apanA nAma svayaMbhU diyA hai| inake pitA kA nAma mArutadeva tathA mAtA kA nAma padminI thaa| paumacariu meM inake zarIra ke aMgoM kA varNana karate hue likhA hai"aitaNueNa paIharagate chivvaraNAse pavirala daMte" / 1/3 arthAt kavi sthUlakAya caur3I nAka vAlA evaM virala dAMtoM se yukta thaa| inakI do patniyAM amRtAmbA evaM AdityAmbA evaM putra tribhuvana, jisane pitA ke apUrNa granthoM ko pUrNa kiyA thA aura svayaM bhI kucha saMdhiyAM jodd'iiN| unakI tIsarI patnI kA bhI anumAna kiyA 1. jaina grantha prazasti saMgraha, pR. 46
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 19 jAtA hai, jisase tribhuvana kA janma huA thaa| kavi ne apane do AzrayadAtA kA ullekha kiyA hai-prathama dhanaMjaya evaM dvitIya dhavala haiN| 'paumacariu' kI racanA dhanaMjaya ke Azraya meM aura 'riTThaNemicariu' kA praNayana dhavala ke saMrakSaNa meM huA thaa| vidvAnoM ke anusAra inakI sAhitya sAdhanA kA kendra 'karnATaka' prAnta ko mAnA gayA hai| isa kathana ke pIche yaha tarka hai ki unhoMne (mahAkavi svayaMbhU) apanI kRti 'riTThaNemicariu' meM pANDavoM, dropadI evaM kuntI kI tulanA godAvarI nadI ke sAta-mukhoM se kI hai| kavi godAvarI nadI kA varNana pratyakSadarzI kI bhAMti karatA hai| jisase vidvAnoM kA abhimata hai ki aisI kalpanA evaM varNana koI dakSiNAtya hI kara sakatA hai| __ inhoMne ina granthoM kA praNayana kiyA hai-1. paumacariu, 2. riTThaNemicariu (harivaMzapurANa), 3. svayaMbhUchanda, 4. pNcmiicriu| paumacariu eka vizAla prabaMdha kAvya hai| isameM pAMca kANDa evaM 90 saMdhiyAM haiN| pAMca kANDa isa prakAra haiM-1. vidyAdhara kANDa, 2. ayodhyA kANDa, 3. sundara kANDa, 4. yuddha kANDa, aura 5. uttarakANDa / paumacariu carita pradhAna zailI kA kAvya hai| purANakAvyoM kI vizeSatA ke anusAra yaha caritakAvya praznottara ke rUpa meM varNita hai| jahAM magadharAjazreNika rAmakathA ke sambandha meM utpanna bhrama ko gautama svAmI ke sAmane prazna ke rUpa meM rakhatA hai aura ve uttara meM kathA prArambha kara dete haiN| kathA kA prArambha ayodhyAkANDa se hotA hai| vibhISaNa ko mahaMta sAgarabuddhi se yaha sUcanA milatI hai ki rAma-rAvaNa kA vadha krege| isakI pratikriyA meM vaha dazaratha aura janaka ke vadha kA asaphala prayatna karatA hai| kathA jainadharma ke anukUla Age bar3hatI hai| isake sabhI pramukha pAtra jainadharma meM dIkSita haiN| riTThaNemicariu (harivaMzapurANa) yaha purANakAvya paumacariu se bhI vizAlakAvya hai, jisakA varNana 112 saMdhiyoM meM prApta hotA hai| isameM jaina-paramparA ke bAisaveM tIrthaMkara ariSTanemi (neminAtha) tathA kRSNa evaM kaurava-pANDavoM kI kathA varNita hai| sampUrNa kathA ko cAra kANDoM meM vibhAjita kara purANa kAvya kI vizeSatA anusAra praznottara meM kahI gaI hai| vaha cAra kAMDa isa prakAra haiM-1. jAdava kAMDa, 2. kuru kAMDa, 3. yuddha kAMDa aura 4. uttrkaaNdd| __grantha kA Arambha kavi ne Atma-nivedana aura viSaya kI mahattA kA pratipAdana karate hue kiyA hai| kathA kA AdhAra kucha parivartanoM ke sAtha mahAbhArata aura harivaMzapurANa ko bhI banAyA gayA hai| svayaMbhU chanda-yaha svayaMbhU kI chanda viSayaka mahattvapUrNa kRti hai| yaha apabhraMza ko bahuta hI mahattvapUrNa dena hai| yaha grantha pro. velaMkara dvArA sampAdita hokara prakAzita ho cukA hai| isameM prAkRta aura apabhraMza ke chandoM kA aneka kaviyoM kI kRtiyoM ke udAharaNa ke sAtha vivecana kiyA gayA hai| ____ukta tIna kRtiyoM ke atirikta svayaMbhU kI do anya kRtiyoM ke ullekha bhI prApta hote haiM-paMcamIcariu evaM koI vyAkaraNa grnth| yadyapi ye graMtha anupalabdha haiM, kintu paMcamIcariu kI aMtima prazasti meM inakA saMketa isaprakAra prApta hotA hai
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu cahamuha-sayaMbhuvANa vaNNiyatthaM acakkhamANeNa / tihuyaNa-sayaMbhu- raiyaM paMcamicariyaM mahacchariyaM / tAvacciya sacchaMdo bhamai avabmasa- macca-mAyaMgo / jAvaNa sayaMbhuvAyaraNa aMkuzo paDai / / sacchadda-viyaDa-dATho chaMdAlaMkAra - Nahara duppikko / vAyaraNa kesaraDaDho sayaMbhu- paMcANaNo jayau / / ( paumacariu kI prAraMbhika prazasti) mahApurANa-yaha mahAkavi puSpadaMta kI vizAla kRti hai / yaha kavi apabhraMza ke dvitIya mahAna kavi haiN| unakA bhASA para asAdhAraNa adhikAra thA / ve jainadharma ke bar3e zraddhAlu aura kAvyakalA se bhavyoM ke citta ko anuraMjita evaM mugdha karane vAle the tathA prAkRta, saMskRta aura apabhraMza bhASA ke mahApaMDita the| ye kAzyapa gotrotpanna brAhmaNa the tathA inake pitA kA nAma kezavabhaTTa evaM mAtA kA nAma mugdhA devI thaa| kavi pahale zaiva the, parantu bAda meM kisI digambara vidvAn ke sAnnidhya meM jaina dharma kA pAlana karane lage the| ve svAbhimAnI, dhanahIna tathA durbala zarIra ke vyakti the| svayaM kavi ne apane ko abhimAna meru, abhimAnacihna, kAvyaratnAkara, kavikulatilaka, sarasvatInilaya evaM kavipisalla (kavipizAca ) Adi upAdhiyoM se vibhUSita kiyA hai| inake do AzrayadAtA kA ullekha prApta hotA hai - prathama bharata evaM dvitIya unakA putra nanna; kyoMki inhoMne bharata+- ke anurodha para vizAla grantha mahApurANa kA praNayana kiyA thA evaM punaH bharata ke putra nanna ke saMrakSaNa meM 'NAyakumAra cariu' aura 'jasaharacariu' kI racanA kI thii| bharata evaM nanna donoM hI mAnyakheTa aura rASTrakUTavaMzI rAjA kRSNarAja ke amAtya the| mahApurANa kA racanAkAla 965I hai| ataH mahAkavi puSpadaMta kA samaya 10vIM zatAbdI siddha hotA hai| inakI tIna pramukha racanAe~ haiM - 1. trisaTThimahApurisaguNAlaMkAra athavA mahApurANa, 2. NAyakumAracariu, aura 3. jasaharacariu / mahApurANa do khaMDoM meM vibhAjita hai - AdipurANa evaM uttarapurANa / AdipurANa meM 37 saMdhiyAM haiM, jinameM Adi brahmA RSabhadeva kA carita varNita hai aura uttarapurANa kI 65 saMdhiyoM meM avaziSTa 23 tIrthaMkaroM, 12 cakravartiyoM, navanArAyaNa, navapratinArAyaNa Adi 63 zalAkA puruSoM kA kathAnaka hai| kula saMdhiyAM 102 haiM, jinakI anumAnita zloka saMkhyA bIsa hajAra hai / kavi ne yaha grantha zaka saMvat 887 vi.saM. 1022 meM samApta kiyA thA / isakA sampAdana DaoN. pI.ela. vaidya ne kiyA hai| 20 1. kasaNasarIre suDDhakuruve muddhAevigabbha saMbhUve / kAsava gatte kesava putte kaikuli tilayaM sarasai NilaeM / / mahApurANa 38/4/2-4 2. taM NisuNevi bharahe vuttu tAva, bho kaikula tilaya vimukkagAva / mahA. 1/8/1
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 21 NAyakumAra cariu-yaha mahAkavi puSpadaMta kI dvitIya racanA hai| yaha eka khaNDakAvya hai, jisameM paMcamIvrata ke phala ko vyakta karane ke lie eka sundara kathAnaka diyA huA hai| kathA nau saMdhiyoM meM varNita hai| isameM nAgakumAra ke caritra kA acchA citraNa kiyA gayA hai, jisameM nAgakumAra ke aneka vivAhoM kA varNana, usakA saundarya varNana, rUpavarNana, jalakrIr3A, premajanita harSaviSAda, IrSyA-dveSa Adi prasaMgoM ke varNana bar3e hI kAvyAtmaka haiN| yaha racanA bar3I sundara, sarasa aura cittAkarSaka hai| isa grantha kA sampAdana DaoN. hIrAlAla jaina jI ne kiyA hai| ___jasaharacariu-yaha bhI eka khaNDakAvya hai| jo puSpadaMta dvArA racita hai| isa grantha kI racanA kA mukhya uddezya hiMsAvRtti kA nivAraNa aura ahiMsA kA prasAraNa hai| isa uddezya ko saphala karane ke lie hI yazodhara ke carita kI kathA kahI gaI hai| isameM mAtra cAra saMdhiyAM haiN| __ bhavisayattakahA-yaha kavi dhanapAla kI ekamAtra kRti hai| dhanapAla digambara jaina mata ke anuyAyI evaM dhakkar3a vaizya the| dhanapAla kA vizeSa paricaya prApta nahIM hotA hai| lekina unake pitA ke nAma mAesara (mAtezvara) evaM mAtA kA nAma dhaNasiri (dhanazrI) thA, jisakI puSTi grantha kI prazasti ke anta se hotI hai dhakkar3a vaNivaMse mAesaraho smutmvinn| dhaNasiriho vi suteNa virahau sarasai sNbhvinn|| bha.ka. 1/9 unakA sthitikAla vivAdAspada hai| vidvAnoM ne bhASA ke AdhAra para dhanapAla kA samaya 10vIM zatAbdI mAnA hai| DaoN. guNe ne isa tathya kI puSTi ke lie do kAraNa diye haiM-prathama bhASA ke rUpa meM tathA dUsarA vyAkaraNa ke vicAra se| inakI bhASA meM zaithilya evaM anekarUpatA ke darzana hote haiN| isase anumAna kiyA jAtA hai ki isakI racanA taba huI hogI, jaba apabhraMza bolacAla kI bhASA thii| hemacandra kA samaya 12vIM sadI hai| taba taka apabhraMza rUr3ha ho cukI thii| harmana yAkobI kA bhI yahI mata hai ki dhanapAla kA samaya 10vIM sadI hai evaM isakA AdhAra bhASA ko hI mAnA hai| pro. bhAyANI ke anusAra bhI dhanapAla 'paumacariu' se prabhAvita the| vizeSataH 'bhAvisayattakahA' ke Adima kaDavakoM meM yaha prabhAva adhika lakSita hotA hai| isa daSTi se dhanapAla svayaMbha ke siddha hote haiN| ataH kahA jA sakatA hai ki dhanapAla kA samaya lagabhaga 10vIM zatAbdI hai| ____ 'bhavisayattakahA' kathAkAvya kI yaha vizeSatA hai ki isameM kathAnAyaka ke rUpa meM koI rAjA athavA rAjakumAra ko na lekara sAdhAraNa vaNikaputra 'bhaviSyadatta' ko liyA hai, jisase kathA meM lokacetanA kI abhivyakti hotI hai| ataH dhanapAla lokahRdaya ke kavi the| unhoMne kAvya ko mAnava hRdaya ke adhika nikaTa rakhA hai| DaoN. devendra kumAra zAstrI ke anusAra thor3I-sI atiraMjanA aura dhArmika aMza ko chor3akara unakI racanA lokadRzya ke bahuta nikaTa hai| DaoN. vinTaranitja ne 1. bhavisayattakahA 9/20, 'bhaMjavi jeNa digambari lAyau', 2. apabhraMza sAhitya : paramparA aura pravRttiyAM, pR. 29 3. apabhraMza aura avahaTTa : eka antaryAtrA, pR. 71, 4. 'mahAkavi dhanapAla kI kAvyapratimA', DaoN. yogendranAtha zarmA 'aruNa', pR. 24, jaina vidyA, aMka-4, 'mahAkavi dhanapAla vizeSAMka', jaina vidyA saMsthAna, zrI mahAvIrajI svatI
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ 22 varaMgacariu ise romAMsa kAvya kI saMjJA dI hai|' dhanapAla ne bhavisayattakahA meM vaNikaputra bhaviSyadatta kI bhAgya gAthA kA varNana kiyA hai| karakaNDacariu-yaha kRti muni kanakAmara dvArA racita hai| jaina muni paramparA meM Atma paricaya kI abhivyakti kadApi nahIM rahI hai| isI paramparA meM munizrI kanakAmara kA nAma bhI liyA jAtA hai| munizrI ne prasaMgavazAt svaviSaya meM jIvana-binduoM kA sparzamAtra kiyA hai, tathApi unakA jIvanavRtta spaSTa-sA hai| kavi ne grantha kI hara sandhi ke anta meM apanA nAma diyA hai| grantha ke aMta meM jo prazasti dI gaI hai, usase kavi kI jAti, dharma, guru Adi ke sambandha meM jAnakArI milatI hotI hai| ye maMgaladeva ke ziSya the| grantha ke Adi-anta meM kavi ne guru-vandanA kI hai|' apane paricaya meM kanakAmara ne apane ko brAhmaNavaMza meM candraRSi gotrotpanna kahA hai| kAlAntara meM kavizrI dehabhogoM se virakta hokara digambara muni bana gye| taba se unakA nAma muni kanakAmara ho gyaa| yAtrA karate hue vaha AsAisa nagarI meM pahuMcakara caritrAtmaka mahAkAvya 'karakaNDacariu' kI racanA kii| pro. hIrAlAlajI ke anusAra yaha nagara ma.pra. meM hai| pro. hIrAlAla jaina ke anusAra grantha kA samaya 1065 I. ke Asa-pAsa hai| inakI ekamAtra kRti karakaMDacariu hai, jo 10 saMdhiyoM meM vibhakta hai| isameM karakaNDu ke caritra ke mAdhyama se jaina dharma kI mahattA pradarzita kI hai| isa graMtha kA sampAdana pro. hIrAlAlajI ne kiyA hai| jammUsvAmicariu-isake racayitA vIrakavi haiN| ye apabhraMza paramparA ke eka prasiddha vyaktitva haiN| ve mAlavA deza ke antargata 'gulakheDa' nAmaka grAma ke nivAsI the| inake pitA apabhraMza ke khyAtiprApta kavi devadatta aura mAtA zrImatI saMtu thii| inakA gotra-vaMza lADa vAgaDa thaa| kavi ke tIna sahodara' (bhAI) the| unake zubha nAma isa prakAra hai-sIhalla, lakSaNAMka tathA jsii| unakI aneka patniyoM evaM eka putra hone ke bhI ullekha prApta hote haiN| ___ kavi kAvya, vyAkaraNa, tarka aura chandazAstra ke pAragAmI vidvAn the| sAtha hI jaina vidyA evaM jainetara vidyA meM apane puruSArtha se nipuNatA prApta kI thii| Apane anuyoga anuzIlana meM apane puruSArtha kA upayoga lgaayaa| Apa dravyAnuyoga, caraNAnuyoga, karaNAnuyoga Adi viSayoM ke vijJa bana gye| sAtha hI jainetara vidyA evaM graMthIya jJAna kA arjana bhI kiyaa| Apane bAlmIki rAmAyaNa, mahAbhArata, zivapurANa, viSNupurANa, bharatanATyazAstra, setubaMdha Adi kA vidhipUrvaka svAdhyAya kiyaa| isa prakAra vIrakavi kAvya, vyAkaraNa ke sAtha-sAtha jaina vidyA evaM jainettara vidyA meM siddhahasta vidvAn the| 1. hisTrI oNpha iNDiyana liTarecara, bhAga-3, pR. 533, 2. karakaMDacariu 1/2/11, 10/2813, 3. jassa ya pasaNNavayaNA lahuNo sumai sahoyarA tiNNi / sIhalla, lakkhaNaMkA jasai nAme tti vikkhaayaa||7 / / (prazasti jambU, ca.) 4. "jaMbUsvAmIcariu ke yazasvI mahAkavi vIra kA vyaktitva"-DaoN. mahendra sAgara pracaMDiyA, jaina vidyA-5-6, pR. 10, "vIra kavi vizeSAMka", jaina vidyA saMsthAna, zrI mahAvIrajI
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu ____ inakA racanAkAla mAgha zukla pakSa dazamI vi.saM. 1076 hai|' kavi ke pitA devadatta bhI kavi the, jinhoMne paddhaDiyAbandha meM 'varAMgacarita' nAmaka kAvya kI racanA kI thii| ApakI ekamAtra kRti 'jambUsvAmicariu' hai, jisameM jambUsvAmI kA carita varNita hai| yaha 11 saMdhiyoM meM vibhAjita hai| isakI racanA karane meM kavi ko eka varSa kA samaya lagA thaa| paumasiricariu-kavi dhAhila ne 'paumasiricariu' (padmacarita) nAmaka dhArmika kAvya kI racanA kI hai| inakA upanAma 'divyadRSTi' hai| inake jIvana, samaya tathA janmasthAna ke sambandha meM saba kucha ajJAta hai| grantha kI aMtima prazasti se ye zizupAlavadha ke racayitA mahAkavi mAgha ke vaMzaja siddha hote haiM, jinakA samaya 8vIM sadI hai| yadi kavi dhAhila mAgha kI cauthI yA pAMcavIM pIr3hI meM utpanna hue ho to inakA samaya 10vIM zatAbdI hogaa| 'paumasiricariu' kA hastalekha vi.saM. 1191 kA prApta huA hai, jisake AdhAra para tathA bhASA evaM zailI kI dRSTi se dhAhila kA sthitikAla 10vIM sadI ke hI Asa-pAsa siddha hotA hai| kavi ne paumasiricariu meM padmazrI ke pUrva janmoM kI kathA varNita kI hai| yaha vikaTa sthiti meM bhI dharmarata dikhAI gaI hai| phalataH use mokSa kI prApti hotI hai| isameM kavi ne padmazrI ke saundarya, prema-prasaMga, pariNaya, milana Adi kA aihikatAparaka varNana kiyA hai, sAtha hI sUryAsta, candrodaya Adi kA bhI mohaka citra upasthita kara unheM kathA prasaMga se sambaddha kara diyaa| sudaMsaNacariu-mahAkavi nayanandi ne dhArAnagarI meM sudaMsaNacariu kI racanA kI thii| mahAkavi apabhraMza ke prakANDa vidvAn evaM utkRSTa koTi ke kavi mAne jAte haiN| kavi ne apane guru kA nAma mANikyanaMdI diyA hai| kavi kAvya zAstra meM niSNAta the, sAtha hI saMskRta, prAkRta aura apabhraMza bhASA ke viziSTa vidvAn the| inhoMne sudaMsaNacariu kI pratyeka sandhi ke aMtima ghattA meM apanA nAma diyA hai| sudaMsaNacariu meM kavi ne sudarzana ke caritra kA varNana kiyA hai| isakA samaya 11vIM zatAbdI hai evaM eka anya racanA sakalavidhividhAna bhI hai| sirivAlacariu-paM. kavi naresana ne sirivAlacariu meM caMpAnagarI ke rAjA zrIpAla aura unakI dharmapatnI mainA sundarI kA caritra-citraNa kiyA hai| dvitIya racanA 'jiNarattivihANa' arthAt 'jinarAtrikathA' hai, jise vardhamAna kathA bhI kahA jAtA hai| jisa vrata se rAtri meM bhagavAna mahAvIra ne avinAzI pada prApta kiyA, isI vrata kI kathA 'zivarAtri ke DhaMga para racI gii| usa rAtri meM janatA ko icchAoM para niyaMtraNa rakhate hue Atma-zodhana kA prayatna karanA caahie| ukta kRti 'sirivAlacariu' kA sampAdana DaoN. devendra kumAra jaina ne kiyA hai, jisakA 1. varisANa sayacaukke sattarajutte jinneNdviirss| NivvANA uvavaNNo vikkama kAlassa uppttii||1|| vikkama Niva kAlAu chAhattara dasa saesu vrisaannN| mAhammi suddhayakkhe dasammI divasammi sNtmmi||2|| (jambUsvAmicariu, aMtima prazasti)
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ 24 varaMgacariu prakAzana 1974 meM bhAratIya jJAnapITha prakAzana se huA hai| isakA racanAkAla 15vIM aura 16vIM sadI ke madhya mAnA jA sakatA hai| varaMgacariu-jaina prabaMdhakAvya paramparA meM varaMgacariu kA bhI viziSTa sthAna hai| paM. tejapAla dvArA racita varaMgacariu eka caritakAvya hai, jisameM kumAra varAMga ke janma se lekara aMtima sallekhanA taka varNana kiyA gayA hai| isakA cAra saMdhiyoM meM vibhAjana kiyA gayA hai, kula 83 kaDavaka haiN| isakA samaya vi.saM. 1507 hai| 2. bauddhoM kI apabhraMza racanAe~ ___ apabhraMza sAhitya kI muktaka kAvya paramparA meM bauddha siddhoM kI apabhraMza racanAe~ bhI AtI haiN| ina racanAoM ke racayitA bauddha siddha haiM, jinhoMne aneka dohe aura gItoM kI racanA kii| paM. rAhulajI kI hindI kAvyadhArA meM siddhoM ke aneka dohoM aura gItoM kA saMgraha diyA huA hai| - inakI racanAe~ do rUpoM meM milatI haiM-1. dharma ke siddhAntoM kA vivecana aura 2. upadeza tathA khnnddn-mnnddn| ina racanAoM se patA calatA hai ki siddhoM kA AvirbhAva ke kAraNa bauddha-sAdhanA ke aneka naye rUpa prakaTa hue| yaha pratipAdana nimna prakAra se jAnA jA sakatA hai| ____bauddha dharma mukhya do dhArAoM meM vibhakta hai-hInayAna aura mhaayaan| hInayAna aura mahAyAna meM eka mukhya bheda nirvANa-svarUpa ke viSaya meM hai| mahAyAna ke ciMtaka nAgArjuna ne nirvANa ko zUnya kahA aura lokamaMgala ke lie cittavRtti kI prApti ko 'bodhisattva' / ' bauddhadharma kI mahAyAna zAkhA kA pravartana vajayAna, maMtrayAna, kAlacakrayAna, sahajayAna tathA taMtrayAna Adi ke rUpa meM huaa| zUnya ke sUkSma vicAra ko samajhanA durUha thaa| dharmaguruoM ne zUnya ke lie nirAlA zabda kA aviSkAra kiyaa| bodhisattva isI nirAtmA meM lIna hokara mahAsukha meM DUbA rahatA hai| isa prakAra mahAsukha ke pariNAmasvarUpa arthAt mahAyAna se vajrayAna kI utpatti huii| dhIre-dhIre vajrayAna kI isa dhArA meM anAcAra vyApta ho gyaa| isameM se hI eka zAkhA sahajayAna ke nAma se prasiddha huI, jo isake sAdhaka hue, vahI siddha khlaae|' siddhoM kI kula saMkhyA 84 hai, jinameM pramukha sarahapA aura kaNhapA kA paricaya isaprakAra hai 1. sarahapA-sarahapA janmanA brAhmaNa the, jinhoMne bhikSu vRtti apanA lI thii| vaha janma se hI veda-vedAMgoM ke jJAtA the, madhyapradeza meM jAkara inhoMne tripiTakoM kA adhyayana kiyA, bauddhadharma meM dIkSA lI aura nAlandA meM Akara AcArya rUpa meM rahane lage the| inakA nAma sarahapA rakhane kA kAraNa yaha thA ki vaha vajrayAna se vizeSa prabhAvita hue aura eka sara (bANa) banAne vAlI kanyA kI 1. apabhraMza : eka paricaya, pR. 23, 2. vahI, pR. 23
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu mahAmudrA (joginI) banAkara jaMgala meM rahane lage / 25 rAhulajI ne inakA kAla baMgAla meM pAlavaMzIya rAjA gopAla dharmapAla 750-806 I. kA samakAlIna batAte hue 760I. mAnA hai| paM. haraprasAda zAstrI ke anusAra inake kaI nAma milate haiM- sarovraja, padmavraja, rAhulabhadra aadi| inake pradhAna ziSya zabarapA the evaM yaha udAramanA vyakti the| inake pramukha graMtha isa prakAra haiM- 1. kAyAkoSa, 2. amRtavajragItI, 3. cittakoSa-aja-vajragIti, 4. DAkinI-guhya-vajragIti, 5. dohAkoSa upadezagIti, 6. dohakoSa, 7. tattvopadeza-zikharadohAkoSa, 8. bhAvanAphala-dRSTicaryA dohA koSa, 9. basantatilaka dohAkoSa, 10. mahAmudropadeza dohAkoSa, 11. sarahapAda gItikA / ' 2. kaNhapA - kaNhapA kA janma karnATaka prAnta meM huA thA / inake zarIra kA raMga kAlA hone ke kAraNa inakA nAma kRSNapAda kahA jAtA hai| rAhulajI inheM brAhmaNa jAti meM utpanna aura devapAla kA samakAlIna mAnate haiM / inakA samaya 806-849 I. mAnA jAtA hai / isaprakAra inakA kAla 840 I. mAnA hai| inake guru kA nAma jAlandhara pAda thA aura somapurI bihAra meM bahuta dinoM taka inakA nivAsa rhaa| inakI nimna kRttiyAM prApta hotI haiM- 1. gItikA, 2. mahAhuMThana, 3. basaMta tilaka, 4. asambandha dRSTi, 5 vajragIti aura 6. dohAkoSa / caurAsI siddhoM kI racanAoM meM prAyaH milatA-julatA pratipAdana prApta hotA hai / avidyA se mukta hokara apane hI antas meM rahane vAle sahajAnanda kI upalabdhi inakA parama lakSya hai| anya mArgoM ko Ter3hA batAkara sahaja mArga ko sIdhA kahA gayA hai aura guru kI AvazyakatA ko anivArya batAyA gayA hai| ina siddhoM kI racanAoM meM chandoM kI vividhatA nahIM ke barAbara hai / dharmagItoM meM geya pada hai aura 'dohAkoza' kA pradhAna chanda 'dohA' hai| kucha soraThe va anya chanda bhI haiN| siddhoM kI bhASA ke do rUpa haiM-pUrvI apabhraMza aura zaurasenI apabhraMza / inakA samaya samvat 800 se 1000 taka hai / 1 3. zaiva apabhraMza sAhitya kazmIrI zaiva saMpradAya kI kucha racanAe~ aMzataH apabhraMza meM milatI haiM, jinakA paricaya isaprakAra hai taMtrasAra - isa paramparA meM abhinava gupta kA 'taMtrasAra' pramukha hai, jisameM vyakti ko parama ziva mAnakara, isameM zaivamata kA vivecana kiyA gayA hai| yaha graMtha saMskRta meM likhA gayA hai, parantu isake adhyayana ke anta meM prAkRta, apabhraMza meM sampUrNa adhyAya kA sAra diyA gayA hai| isakA racanAkAla 1. hindI kAvyadhArA, pR. 2-3
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ 26 varaMgacariu 1014 I. ke AsapAsa hai / dvitIya bhaTTa vAmadeva mAhezvarAcArya kI racanA 'janma-maraNa vicAra' hai, jisameM paramaziva kI zakti aura usake prasAra kA vivecana hai| isameM eka dohA apabhraMza meM hai / isakA racanAkAla 11vIM zatAbdI kA uttarArddha hai| tRtIya zitikaNThAcArya kI kRti mahAnayaprakAza (15vIM sadI) meM apabhraMza ke 94 padya haiN| yadyapi ukta zaiva sampradAya kI racanAoM meM sAhityikatA kA abhAva hai, lekina bhASA aura bhAvadhArA kI dRSTi se inakA vizeSa mahattva hai| 4. aihikatAparaka apabhraMza sAhitya apabhraMza bhASA kA kucha sAhitya aisA bhI prApta hotA hai, jisameM dharma vizeSa kA varNana nahIM hai, isI sAhitya kA nAma aihikatAparaka apabhraMza sAhitya hai / isakA vargIkaraNa do prakAra se kiyA jA sakatA hai - 1. vaha padya jo alaMkAra, chanda aura vyAkaraNa kI pustakoM meM uddhRta haiM evaM 2. prabandhAtmaka racanAe~ / prathama varga ke antargata mahAkavi kAlidAsa ke 'vikramorvazIya' ke caturtha aMka ke apabhraMza-padya haiM, jo prakRti varNana Adi ke dRSTi se atyanta sundara evaM sajIva hai| vaiyAkaraNoM meM sarvaprathama caNDa ne apabhraMza ke do dohe uddhRta kiye haiN| Anandavardhana ke dhvanyAloka meM eka dohA, bhoja ke sarasvatI-kaMThAbharaNa meM 18 apabhraMza padya, rudraTa ke kAvya alaMkAra meM apabhraMza ke kucha dohe, hemacandra ke apabhraMza vyAkaraNa meM uddhRta dohe, prAkRta paiMgalam, merutuMgAcArya dvArA racita prabandha cintAmaNi, rAjazekhara sUrikRta prabaMdhakoSa Adi meM bhI apabhraMza ke dohe milate haiN| ukta racanAe~ zRMgAra, prema, vairAgya, nIti evaM sUkti Adi kI vividhatA evaM alaMkArika chaTA se paripUrNa haiM / aihikatAparaka apabhraMza sAhitya ke dvitIya varga prabandhAtmaka kAvya meM granthoM kI saMkhyA kama hai| inameM eka hI racanA kA ullekha prApta hotA hai - abdula rahamAna kA sandezarAsaka / sandezarAsaka - yaha kavi abdula rahamAna kI prasiddha kRti hai| apabhraMza kAvyadhArA meM sandezarAsaka kI racanA bahuta hI mahattvapUrNa hai / sandezarAsaka eka sundara premakAvya hai| sandezarAsaka meM 223 chanda haiN| yaha eka khaNDakAvya hai, jo tIna prakramoM meM vibhAjita hai / prathama prakrama meM teIsa (23) chaMdoM meM maMgalAcaraNa, kaviparicaya, grantha racanA aura Atma-nivedana hai| vAstavika kathA dvitIya prakrama se prAraMbha hotI hai| "isakI marmasparzitA kI tulanA saMskRta meM meghadUta, apabhraMza meM maMjurAsa, 'DholAmArurA dUhA' tathA bIsaladevarAso jaise kucha kAvyagraMthoM se hI kI jA sakatI hai / " " isa kAvya meM rAjasthAna kI eka virahiNI nAyikA ke apane priya pati ke viraha meM vyathita hone kI kathA hai| isameM viraha kA bahuta hI rasapUrNa varNana kiyA gayA hai| 1. apabhraMza aura avahaTTa : eka antaryAtrA, pR. 104
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ 27 varaMgacariu (v) varaMgacariu kA mahattva - apabhraMza bhASA meM anavarata kAvya sAhitya likhA jAtA rahA hai| apabhraMza prAkRta kA bigar3A huA rUpa hai arthAt jaba prAkRta ne mUla svarUpa ko chor3a diyA athavA prAkRta meM vaikalpika prayogoM kA pracalana atyadhika bar3ha gayA, taba usa bhASA ko apabhraMza nAma diyA gyaa| isa bhASA meM kathA tathA cAritra pradhAna kAvyoM kA sRjana sarvAdhika mAtrA meM huA hai, sAtha hI purANa evaM adhyAtmaparaka granthoM kA bhI praNayana kiyA gyaa| jaina sAhitya kI samRddhatA kA aMdAjA isI se lagAyA jA sakatA hai ki Aja jitanA sAhitya prakAzita hokara hamAre sAmane upalabdha hai, usase kaI gunA adhika sAhitya pANDulipiyoM ke rUpa meM granthabhaNDAroM meM saMgrahIta hai| Aja AvazyakatA hai yathAnusAra unakA sampAdana karake samAja ke samakSa vilupta jJAna rAzi ko ujAgara kiyA jaae| Agama sAhitya ke atirikta saikar3oM grantha jo Aja dharma, darzana, adhyAtma, AcAra evaM nIti Adi vividha vidhAoM kA jJAnavardhana kara rahe haiM, usase bhI adhika sAmagrI srota kathA, prakaraNa, vyAkhyA, saiddhAntika vivecanoM se sambandhita vidhAoM kA jJAna karAne meM samartha kahI jA sakatI haiN| pANDulipiyoM kA saMrakSaNa karane vAle granthabhaMDAra hamArI sAMskRtika dharohara ke kendra haiN| prAkRta kI paravartI paramparA meM apabhraMza bhASA meM jo sAhitya Aja aprakAzita hai, unameM se pandrahavIM zatAbdI ke racanAkAra "paM. tejapAla kI kRti varAMgacariu" ke pATha-sampAdana kA apanA vizeSa mahattva hai| pATha sampAdana kA yaha kArya maulika hai| yaha grantha sampAdita hokara prakAza meM aayaa| yaha sabase upayogI bAta hai kyoMki Aja granthabhaNDAroM meM na jAne kitane graMtha par3e hue haiM, jo jIrNa-zIrNa ho rahe haiM aura naSTa hokara dhUla bana jAte haiM, unakA koI upayoga nahIM ho paataa| yaha grantha kisI kI bATa johate rahate haiM ki koI Ae aura mujhe prakAza meM lAye / isa prakAra yaha grantha prakAza meM AyA aura samAja ke samakSa prastuta huA, yaha prathama upayogitA hai| dUsarI bAta isa zodhapUrNa prastAvanA ke kAraNa samAja eka navIna kRti se paricita hogA, jo samAja ke lie sAhityika avadAna kahA jA sakatA hai| tIsarI bAta zodhArthI evaM vidvat varga ke lie yaha sandarbha (References) ke lie upayogI hogaa| cauthI bAta grantha meM tatkAlIna sAmagrI bhI prApta hotI hai, jisameM usa samaya kI saMskRti ke bAre meM patA calatA hai, jisake kAraNa eka nayA zodha kA Topic bhI banAyA jA sakatA hai, jisameM usake Arthika, rAjanItika evaM dhArmika pakSa ko lekara, sAtha hI bhASA-vaijJAnika adhyayana Adi ko lekara eka nayA zodha-prabaMdha likhA jA sakatA hai|
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ 28 varaMgacariu 2. varaMgacariu : eka paricaya I. prati paricaya varaMgacariu kI kula milAkara 3 hastalikhita pratiyA~ prApta huIM, jo karaulI (savAI mAdhopura), ajamera evaM nAgaura ke jaina zAstra bhaNDAroM meM vidyamAna haiN| unheM kramazaH K, A, tathA N, saMjJA dI gaI hai| tInoM pratiyAM pUrNa haiM, mAtra karaulI (savAI mAdhopura) prati meM prazasti nahIM dI gaI hai| zeSa pratiyoM meM dIrgha prazasti prApta huI hai, jinakA paricaya isa prakAra hai___K, prati karaulI (savAI mAdhopura) paMcAyatI di. jaina maMdira se prApta huI, jisameM 56 patra haiN| yaha pUrNa prati hai| isakA AkAra 11x4.5 hai| isa prati kI likhAvaTa gaharI evaM moTI hai| isameM pahale peja meM 9 paMktiyA~ haiM isake alAvA anya pratyeka peja meM 10 paMktiyAM haiN| kula 1109 paMktiyAM hai| isameM racayitA kA nAma tejapAla evaM unake guru vizAlakIrti kA nAma prArambha meM evaM pratyeka saMdhi ke aMta meM prApta huA hai| samaya kA ullekha nahIM hai| prazasti bhI prApta nahIM hotI hai| yaha prati karaulI ke parama mitra anupama caturvedI (MSW-Student) ke mAdhyama se prApta huii| prati kA Arambha isaprakAra hai - ___nama zrI vItarAgAya / AcArya zrI visAlakIrti gurubhyonamaH / / paNavivi jiNaIsaho. ............. ............|| isakA anta isaprakAra hai - ghattA - jo NarUdaya vaMtau Nimmalacittau Nivbu ji jiNu aaraahi| jo appau sAi vi kevalu pAyavi mutti ramaNi sosAhai / / K, prati kI vizeSatAeM - 1. saMyukta 'Na' bIca meM hI eka bArIka Ar3I rekhA khIMcakara darzAyA gayA hai| 2. pUrNa prati meM cAhe 'cha' saMyukta avasthA meM yA ekatva rUpa meM sarvadA eka hI banAvaTa (cha) darzAyI gaI hai| 3. saMyukta 'kkha' evaM 'gga' kI banAvaTa 'raka' evaM 'gra' ke rUpa meM pAI jAtI hai|
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 4. Adi meM sarvadA NakAra kA hI prayoga huA hai I 5. azuddha varNoM / akSaroM evaM mAtrAoM ko kAlI syAhI se moTI paMkti khIMcakara miTAyA gayA hai| 6. anAvazyaka anusvAra kI pravRtti adhika hai / 7. du aura hu meM antara pakar3anA kaThina pratIta hotA hai| 8. bhUla se chUTe hue padoM athavA varNoM ko haMsa pada dekara unheM bagala, Upara yA nIce arthAt yadi akSara nIce kI ora ho to nIce kI ora hI diyA gayA hai sAtha hI cinha evaM paMkti saM. dekara likhA gayA hai / artha spaSTa karane ke lie kahIM kahIM zabdoM kA artha bhI diyA gayA hai, jahAM barAbara ( = ) kA cihna lagAyA gayA hai| 9. 'Sa' isa AkRti ko kha par3hA jAtA hai lekina kahIM-kahIM lipikAra kI galatI se 'sa' ke lie 'Sa' kA prayoga huA hai, yathA- suSeNa / 29 . A, prati : * A, prati ajamera sthita bhaTTAraka harSakIrti zAstrabhaNDAra se prApta huii| yaha prati jIrNa avasthA meM hai, kintu pUrNa prati hai| isameM 56 patra hai / isakA AkAra 11 x 5 hai| isakA bhaNDAraNa kramAMka - " 1100 evaM graMtha kramAMka - 104 hai| isameM pratyeka peja meM 10 paMktiyAM evaM 35 akSara haiN|" pratilipi kAla vi. saM. 1607 diyA huA hai| isameM dIrgha prazasti prApta hotI hai, jisameM racayitA ke parivAra, gotra evaM guru paramparA kA ullekha hai / prati kA Arambha isa prakAra hai : OM namo vItarAgAya / paNavivi jiNaIsaho jiyavammIsaho kevalaNANapayAsaho / suranarakheyaravuhaNuya paya payarUha vasukammari viNAsaho / / cha / / anta meM prazasti hai : saMvat 1607 varSe vaizAkhavadi dina amarasara zubhasthAne / rAya zrI sUyamallavijayarAjye / / zrI mUlasaMghe naMdyAmnAye / blaatkaargnne| srsvtiigcche| zrI kundakuMdAcAryAnvaye / / bhaTTAraka zrI jinacaMdra | tatpaTTa...zrI prbhaacNdr| maMDaNa zrI ratnakIrti tat ziSya siddhAMtadharmmAmRta payodharAn maMDalAcArya zrI bhuvanakIrti tadAmnAye khaMDelavAlavaMze / sAvaDagotre / sA sUMpa tasyabhAryA rUhai / tasya putrAcatvAraH / prathama putra saMghabhAradhuraMdhara sA. raNamalla / dvi. putra sA. vallAlu / tri putra sA. Isara / catu putra sAhapolhaNa / / eteSAM madhye sA. raNamalla / tasyabhAryA rayaNAde / / tat putrAtriya / prathama putra sA. tAlhU dvitIya putra sA. dharamA / tri putra sA. maThU / sA tAlhU bhA. kelUM tasya putra triya / prathama putra bhRNAM
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu (mRnnaa)| tri. pu. sA. shriivNt| tasyabhAryA surupde|| etAn madhye guruvAryA dhairyagAMbhIrya / cAturyAdi guNagaNavi nirmita zarIra zRMgArahAreNa sA. tejapAla tenedaM zAstraM kRtaM pazcAt likhAppi | maMDalAcArya zrI bhuvnkiirti| tat ziSya AcArya zrI vizAlakIrti tasmai sdpaatraayprdttN| shubhNbhvtu| jJAnvAna jnyaandaanen| nirbhayodAnataH / annadAnAt sukhInityaM / nirtyAdhibheSajAt bhavet / / 2 ||shrii|||| lekhaka pAvakayo zubhaM bhvtu| A prati kI vizeSatAeM - 1. isa prati meM nakAra ke sthAna para nakAra evaM NakAra donoM ke prayoga milate hai| yathA - nAri, nAriyala aadi| 2. isa prati meM bhI 'kkha' kI banAvaTa 'raka' evaM 'gga' kI 'gra' ke rUpa meM pAI jAtI hai| 3. isa prati meM saMyukta 'cha' banAvaTa 7 yaha hai, lekina ekatva yA Adi meM 2 isa rUpa meM pAyA jAtA hai| 4. dIrgha UkAra kI banAvaTa 'a' rUpa meM prApta hotI hai| jaise-koahalu, pATha honA cAhie thA, kintu hai - 'kouuhlu|| 5. bhUlavaza chUTe hue padoM athavA vargoM ko haMsapada dekara unheM hA~siye meM likhA gayA hai tathA vahAM sandarbha sUcaka paMkti-saMkhyA aMkita kara dI gaI hai| yadi chUTA huA vaha aMza Upara kI ora kA hai to vaha UparI hA~siye meM aura yadi nIce kI ora kA hai to nIce kI ora vahIM para paMkti saMkhyA bhI de dI gayI hai| hA~siye meM aMkita paMkti ke sAtha (+) kA cihna bhI aMkita kara diyA gayA hai| kahIM-kahIM dezI zabda evaM anya zabdoM ke artha bhI =) kA cihna aMkita kara sUcita kiyA hai| 6. prati meM akSaroM kI likhAvaTa 'saghana' hai aura kahIM-kahIM akSara ko par3hane meM A~khoM para bahuta jora denA par3atA hai| N, prati - N, prati bhaTTAraka munIndrakIrti di. jaina sarasvatIbhavana, nAgaura (rAja.) se prApta huii| isameM 56 patra haiM evaM prati pUrNa hai| isakA AkAra 11 x 4.5 hai| isakA graMtha kramAMka-441 hai| graMtha bhaNDAra kI graMtha-sUcI se jJAta huA hai ki vi. saM. 2008 vIra saM. 2478 graMtha bhaNDAra meM satIzacandra pATanI ko yaha prati bheMTa kI thii| isameM dIrgha prazasti bhI prApta hotI hai| lipikAla vi. saM. 1607, jyeSTha zukla 3 somavAra ko lipi kI hai| isameM akSara spaSTa dikhAI dete haiN|) yaha prati prAkRta manISI prophesara prema sumana jI ke sahayoga se prApta huI thii|
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ N, prati kA prArambha isa prakAra hai varaMgacariu UM namo vItarAgAya / / / / paNavivijiNaIsaho..... / / aMta meM dIrgha prazasti hai, jo isa prakAra hai : iti varAMgacaritrasamAptaH / / / / zubhaM bhavatu / / zrI zaka (chama) saMvatsare asmina zrI nRpa vikramAdityagatAbdAtuH / / saMvat 1607 varSe jyeSTha mAse zukla pakSe tRtIyA tithau somavAsare / / 31 zrI jina caityAlayAdi virAjamAne / dharAtala vikhyAte / malikapurazubhasthAne ajJAyatimaradina karavi dhuri janazaraNa sajjanAnaMde / nRpavaralakSmI ballabhe rAja zrI yogA / zrI mUla saMghe naMdyAmnAye balAtkAragaNe srsvtiigcche| zrI kundakundAcAryAnvaye / ubhaya bhASA pravINa bhaTTAraka zrI padmanaMdi devaan| tatpaTTe siddhAMta jala samudra viveka kalA karmAlajIvikAzanamArttaka bhaTTAraka zrI zubhacaMdra devAn / tatpaTTe vidyApradhAnacArU cAritroddhahanabhaTTAraka zrI jinacaMdra devAn / tatpaTTe vAdIbhavubhavidAraNaikakezaribhaTTAraka zrI prabhAcaMdradevAn / tadvitIyaziSyadurddharapaMcamahAvrata dhAraNaika pracaMDa zrImat maMDalAcArya zrI ratnakIrti / tacchiSyapaMcAcAracaraNa caturAn te bhedAbheda ratnatraya aaraadhkaan| smarasAraNaM viddharaiNaka mRgeMdAn / zrImat maMDalAcArya zrI bhuvanakIrtistadAmnAye / khaMDelavAlavaMze / pATanIgotre / jinapUjApuraMdarAmaMghahI / / nAlhA tasya bhAryA zIlatoyataraMgiNI sAdhvIgAU tasya putratrayaH prathama putra zIlavratAvagAr3ha paripAlana zrImatsudarzanAvatAra / saM. chAju / sAppU / tasyabhAryA zIlAlaMkAradhariNIcauzari / tasya putradvaya / prathama putra gaNapati / tasyabhAryAdviya prathamabhAryAguNasiri tasya putra taalhuu| tasyabhAryA tlhsiri| gaNapatidvitIyabhAryA siMgArade / saM. chAjU / sAjU / dvitIya putra vimalA tasyabhAryA vimalAde / nAlhA / dvitIyaH putra saMghabhAradhuraMdhara saM. gurA / tasyabhAryAgaurAde tasya putratraya / prathama putra pareSAM tasyabhAryA kelU dvitIyaputra nAthU tasyabhAryA nshsiri| tRtIya putra jAtaH / nAlhA | tritiya putra / AhArAbhayabhaiSajya / zAstradAnavitaraNakalpavRkSAn / saM. dharmmAtasyabhAryA dviya I masIlAdi aneka guNAlaMkRtA / sAdhvI dharmazrI / tasya putra chItara / tasyabhAryA chAilade / saM. dharmmA tasya dvitIya bhAryA gurU padanatA jinadharmmaprabhAvikA / satImatillikA sAdhvI / lADI tasya putra trayaH prathama putra tejapAla tasya bhAryA tejalade tasya putra jiNadAsa / lADI dvitIya putra soDhA / tasyabhAryA suhaDAde / lADI tritIya putra lUNA / saM. dharmmA / / tasyabhAryAzIlAlaMkAra dhAriNI / lADI tayA idaM varAMga caritraM likhAvitaM / I I zrImanmaMDalAcArya zrI bhuvanakIrti tacchiSya AcArya jayakIrti tasmai pAtrAya pradattaM / zubhaM bhvtu| jJAna vA jJAnadAnena nirbhayobhayadAnataH / annadAnAt sukhInityaM / nirvyAdhiH bheSajAt bhavet / athA yA cajjinasyadharmmAya lokasthiti dayAparaH / yAvansuranadIvAhaH / tAvannaMdatupustakaM / / / / kalyANamastu
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ 32 varaMgacariu mAMgalyaM bhavatu |ch| samasta kSemamastu ||th|| N, prati kI vizeSatAeM :- yaha prati A, prati se kaoNpI kI gaI ho aisA pratIta hotA hai| 1. isa prati meM 'e' kI mAtrA hamezA akSara ke Upara na hokara Age hotI hai| isa pravRti kI bahulatA hai| jaise - khei/kaah| prati prazastiyoM kI pramANikA : ___A, K, N, pratiyoM tathA unakI prazastiyoM meM mUlasaMgha, balAtkAragaNa ke jina bhaTTArakoM evaM munirAjoM tathA khaMDelavAlAnvaya meM pATanI, sAvaDa evaM sAha gotroM meM unake zraddhAlu zrAvakoM tathA pratilekhana sthAnoM ke nAma Aye haiN| unakA aitihAsika pariprekSya kyA hai, isa para carcA karanA ucita hogaa| digambara jaina saMgha ke itihAsa meM balAtkAragaNa kA atyadhika mahattvapUrNa sthAna hai aura jaina sAhitya kI surakSA evaM saMvardhana meM isa gaNa ke bhaTTArakoM, muniyoM tathA zraddhAlu-zrAvakoM kA abhUtapUrva evaM anupama yogadAna rahA hai| kevala sAhitya hI nahIM, jaina dharma sampradAya aura jainatIrthoM va maMdiroM kI surakSA, pracAra-prasAra aura nirmANa meM bhI sadaiva hI isa saMgha kA bahuta bar3A hAtha rahA hai| ___ yadyapi isa gaNa kA udbhava AcArya kuMdakuMdAcArya se mAnA jAtA hai aura tadanusAra isake sAtha kuMdakuMdAcAryAnvaya, naMdyAmnAya, sarasvatIgaccha Adi pada bhI jur3e rahate haiM, parantu isa gaNa kA prathama ullekha AcArya zrIcandra ne kiyA hai, jo dhArAnagarI ke nivAsI the aura jinhoMne samvat 1070, 1080 se 1087 meM kramazaH purANasAra, uttarapurANa evaM padmacarita kI racanA kI thii| yahIM se isa gaNa kI aitihAsika paramparA cAlU hotI hai aura vikrama kI 15vIM zatI taka jAtI hai| dakSiNa meM isa gaNa kI kAraMjA evaM lAtUra zAkhAeM vi. kI. 16vIM zatI se prArambha hokara vartamAna taka cala rahI hai| ___balAtkAra kI uttarazAkhA maMDapadurga (mAMDavagar3ha rAjasthAna) meM bhaTTAraka basaMtakIrti ke dvArA saM. 1264 meM prArambha huI tathA vizAlakIrti, zubhakIrti, dharmacaMdra, ratnakIrti evaM prabhAcaMdra bhaTTAraka se hotI huI bhaTTAraka padmanaMdI (saM. 1385-1450) taka Akara unake bAda dillI jayapura IDara evaM sUrata ina tIna pramukha zAkhAoM meM vibhakta ho gyii| dillI jayapura zAkhA meM se do aura upazAkhAeM nikliiN| nAgaura zAkhA evaM attershaakhaa| aTerazAkhA meM se sonAgira prazAkhA, IDarazAkhA se bhAnapura upazAkhA aura sUratazAkhA se jerahaTa upazAkhA bnii| ina sabakA dIrghakAlIna itihAsa hai aura inameM se bahuta se bhaTTAraka pITha Aja bhI vidyamAna haiN| isa prakAra hama dekhate haiM ki balAtkAragaNa kI zAkhA, upazAkhA aura prazAkhAeM sampUrNa uttarabhArata meM vyApta thiiN| dillI, jayapura, hariyANA meM Aja kA kurukSetra tathA uttarapradeza meM meraTha va AgarA ke saMbhAga ina samasta pradezoM meM balAtkAragaNa ke bhaTTArakoM, muniyoM tathA bhakta zrAvakoM dvArA niraMtara dharma va sAhitya kI surakSA aura saMvardhana kA
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 33 kArya sampanna kiyA jAtA rahA hai| ukta bhaTTAraka paramparA ke bhaTTAraka vizAlakIrti, bhaTTAraka bhuvanakIrti, bhaTTAraka ratnakIrti evaM bhaTTAraka vipulakIrti ko paM. tejapAla ne apane graMtha varaMgacariu kI caturtha saMdhi ke 23veM kaDavaka meM guru ke rUpa meM smaraNa kiyA hai / 'pATha - sampAdana' paddhati 1. sAmAnya siddhAMta ke rUpa meM A, K, aura N, pratiyoM meM pAThoM kI prAmANikatA ko dhyAna meM rakhakara ina pratiyoM ke pAThoM ko hI mUla meM svIkAra kiyA gayA hai / parantu arthaaucitya tathA vyAkaraNa evaM chaMdazuddhi kI dRSTi se jahAM kahIM bhI AvazyakatA mahasUsa huI vahAM para tInoM pratiyoM (A, K,N,) meM se mAtra A, prati kA pATha mUla pATha meM liyA hai, kvacit anya pratiyoM ke pATha ko bhI svIkAra kiyA hai| merA kahane kA abhiprAya yaha hai ki A, .ko Adarza prati ke rUpa meM rakhA hai evaM anya pratiyoM kA milAna kiyA hai / yadyapi A, prati meM bhI yadi artha-aucitya, vyAkaraNa evaM chaMda zuddhi kI apekSA pATha zuddha nahIM huA to anya pratiyoM ke pATha ko bhI mUla pATha meM svIkRta kiyA hai| aise samasta sthaloM meM yaha pATha parivartana kahIM bhI eka akSara, ekamAtrA athavA eka anusvAra se adhika nahIM kiyA / 2. na aura Na ke prayoga ke sambandha meM yaha praNAlI apanAyI hai ki jahAM kahIM cAhe Adi meM sampUrNa sthAnoM para 'Na' pATha ko hI grahaNa kiyaa| jaise - nAri, nAriyala prApta zabdoM ko ra evaM NAriyala pATha hI rakhA hai| madhyavartI 'na' ko kahIM-kahIM 'na' rUpa meM hI grahaNa kiyA hai / - ginhi (2/12) 3. sabhI pratiyoM meM lagabhaga sarvatra 'ba' ke sthAna va kA prayoga milatA hai| isa sambandha meM maiMne mUla saMskRta zabda ke anusAra, yathA-sthAna ba, va donoM kA prayoga kiyA hai| 4. 'hauM' pATha pratiyoM meM kahIM 'hau', 'haMu' evaM 'hauM' prApta hotA hai / maiMne sarvatra (sampUrNa prati meM) 'hauM' pATha ko grahaNa kiyA hai, jo ki pUrNa prAmANika evaM zuddha hai / 5. sabhI pratiyoM meM prApta tahi, kahiM, jahi Adi pATha ko yathAnusAra rakhA hai| 6. pratiyoM meM likhAvaTa sambandhI bhUla prAyaH prApta hotI hai| jaise - K, prati meM 'cha' kI banAvaTa sarvatra 'cha' rUpa meM hI prApta hotI hai, cAhe saMyukta akSara ho athavA nahIM ho, vahAM yathAyogya pATha ko liyA hai| isI taraha 'eppiNu' pratyaya meM kahIM 'epiNu' pATha prApta huA aura kahIM 'eppiNu' pATha to sarvatra pAThAntara lekara 'eppiNu' pATha ko mUlapATha meM rakhA hai| 7. saMyukta akSara ke pUrva yadi dIrgha mAtrA kA akSara vidyamAna rahatA hai, to usako hrasva kara diyA gayA hai-- 'hrasva saMyoge 84 / 1 ( siddhahema zabdAnuzAsana), yathA - sAppurisaha (dvitIya saMdhi, kaDavaka-2) ke sthAna para sappurisaha pATha liyA hai|
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu II. grantha evaM graMthakAra paricaya 1. graMtha paricaya apabhraMza bhASA meM racita varaMgacariu eka caritakAvya hai, jisameM kumAra varAMga kA janma se lekara aMtima sallekhanA taka varNana kiyA gayA hai| isakA cAra saMdhiyoM meM vibhAjana kiyA gayA hai| kula 83 kaDavaka haiN| isakA samaya vi.saM. 1507 hai / isa grantha kI eka vizeSatA hai ki kavi ke lie 'vara' zabda bahuta hI priya rahA hai, isIlie unhoMne sampUrNa grantha meM aneka bAra 'vara' lagAkara aneka zabda diye haiN| eka vizeSatA yaha bhI hai ki kavi ne chaha (6) saMkhyA kI jagaha 'riu' zabda diyA hai, jo jyotiSa kA zabda hai arthAt jyotiSa meM riu kA artha chaha hotA hai| isI taraha randhra zabda ko 9 saMkhyA ke lie prayoga kiyA hai| 2. graMthakAra paricaya 34 prAcIna kaviyoM dvArA apanI racanAoM meM svayaM kA vyaktika vRtAnta denA bahuta kama pAyA jAtA hai| saMskRta kAvyoM meM isakA prAraMbha bANabhaTTa ne kiyaa| ve sAtavIM sadI ke prArambhika arddhabhAga meM samrATa harSavardhana (606-640 I.) ke samakAlIna the aura unhoMne apanI donoM racanAoM - 'kAdambarI' aura harSacarita meM apane viSaya meM bhI bahuta kucha likhA hai / ' isI taraha apabhraMza ke sarvaprAcIna jJAta kavi svayaMbhUkRta "paumacariu" tathA "riTThaNemicariu" ina donoM mahAkAvyoM meM unake kartA ke sambandha meM bhI bahuta kucha vaiyaktika varNana pAyA jAtA hai| mahAkavi puSpadaMta kI abhI taka tIna racanAe~ prApta huI hai - mahApurANa, NAyakumAracariu tathA sahacariu ina tInoM meM kavi ne apane vaMza, mAtA-pitA tathA svayaM kA bahuta kucha vRttAnta de diyA hai| isI paramparA meM paM. tejapAla kA nAma bhI liyA jA sakatA hai| - paM. tejapAla vyaktitva evaM kRtitva paMDita tejapAla rAjasthAna ke prasiddha kavi evaM mUrdhanya vidvAn the / apabhraMza bhASA meM kAvya - nibaddha karane kI ora inakI vizeSa ruci thii| ye mUlasaMgha ke bhaTTAraka ratnakIrti, bhuvanakIrti, dharmakIrti evaM vizAlakIrti kI AmnAya ke the / prati ke prArambha meM guru vizAlakIrti ko namaskAra kiyA hai| kavi ne apanA paricaya dete hue likhA hai ki vAsavapura nAmaka gAMva meM "varasAvaDaha" vaMza meM jAlhava nAma ke eka sAhU the| unake putra kA nAma sujaDa sAhU thaa| ve 1. jasaharacariu, puSyadaMta kRta, prastAvanA, pR. 20 saMzodhita sampAdana - DaoN. hIrAlAla jaina, bhA.jJA., dillI, 1944
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu ____35 dayAvanta aura jinadharma meM anurakta the| unake cAra putra the-raNamalla, vallAla, IsarU aura polhnn| ye cAroM hI bhAI khaNDelavAla jAti ke siramaura yA kula ke bhUSaNa the| raNamala sAhU ke putra tAlhupa sAhU hue evaM inakA putra tejapAla thaa| paM. tejapAla kA paricaya unakI svayaM apanI kRti varaMga cariu meM diyA hai, jahAM likhA hai mahuNAma pasiddhau teyapAlu, mai gamiu NiratthausayalakAla / ' sAtha hI pratyeka saMdhi ke aMta meM bhI paricaya prApta hotA hai, jahAM likhA hai"iyaM vrNgcriye| paMDiyasiri teyapAla virie| muNi suvisAla kitti supsaae|" varaMgacariu kI caturtha saMdhi ke kaDavaka naM. 23 meM kavi ne apane parivAra evaM guruparamparA kA paricaya diyA hai viulakitti muNivarahu pasAyaM, raiyau jiNabhattiya aNurAyaM / mUlasaMgha-guNagaNapariyariyau, rayaNakitti huyau aayriyu| bhuvaNakitti taho sIsu vi jAyau, khama-damavaMtu vi muNi vikkhaayu| tAsu pahi saMpaya vi NivihiTThau, dhammakItti muNivarU vi gritttthu| taho gura hoi vimala guNadhArau, muNisuvisAlakitti tvsaar| so amhahaM guru jahi mahu diNNiya, pAimakaraNabuddhi mai gihiya / sarapiyavAsaupura supasiddhau, dhaNa-kaNa-kaMcaNa-riddhi samiddhau / varasAvauhaM vaMsu garuyArau, jAlhau NAma sAhu vnnisaaru| tAsu puttu sUjau dayavaMtau, jiNa dhammANuratta sohNtu| tAsu putra jahi kula uddhariyau, raNamalaNAmu muNahu gunnbhriyu| taho lahuyau vallAlu vi huMtau, jiNakallANai jatta kunnNtu| puNu taho lahuyau IsarU jAyau, saMpai acchai dygunnsaaru| polhaNu NAmu cautthu pasiddhau, NiyapuNNeNa dvvu-vhulddhu| iya cattArivi vaMdhava jAyA; varakhaMDillavAla vikkhaayaa| raNamaNa NaMdaNu tAlhuya huMtau, tAsu putta hauM kaiguNa juttau / teyapAla mahu NAmu pasiddhau, jiNavara bhattivi buhaguNa lddhu| ghattA - kammakkhayakAraNu, malaavahAraNu, haruhabhatti mai riyu| jo paDhai paDhAvai, NiyamaNi bhAvai, yehu cariu tui sahiyau / / 24 / / 1. varaMgacariu, kaDavaka 2
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36 varaMgacarita kavi sundara, subhaga aura medhAvI hone ke sAtha hI jinadeva kA bhakta bhI thaa| usane grantha nirmANa ke sAtha saMskRti ke utthApaka pratiSThA Adi kAryoM meM bhI anurAga pradarzita kiyA thaa| kavi se grantha racanAoM ke lie vibhinna logoM ne prArthanA kI aura isI prArthanA ke AdhAra para kavi ne racanAeM likhI haiN| sthiti kAla/racanAkAla kavi tejapAla kI racanAoM meM samaya kA ullekha prApta hai| ataeva samaya ke saMbaMdha meM vivAda nahIM hai| kavi ne bhaTTAraka paramparA meM ratnakIrti, bhuvanakIrti, dharmakIrti evaM vizAlakIrti kA ullekha kiyA hai, jinakA samaya 15-16vIM sadI mAnA jAtA hai| ataH kavi kA kAla bhI yahI siddha hotA hai| kavi ne vi.saM. 1507 vaizAkha zuklA saptamI ke dina varaMgacariu ko samApta kiyA thaa| saMbhavaNAhacariu kI racanA thIlhA ke anurodha se vi.saM. 1500 ke lagabhaga sampanna huii| 'pAsapurANa' ko muni padmanandi ke ziSya zivanandi bhaTTAraka ke saMketa se racA hai| kavi ne isa grantha ko vi.saM. 1515 meM kArtika kRSNA paMcamI ke dina samApta kiyA thaa|' ataeva kavi kA sthitikAla vikrama kI 15vIM sadI nizcita hotA hai| tejapAla kI aba taka tIna kRtiyAM upalabdha ho cukI haiM, jinake nAma-varaMgacariu, saMbhavaNAhacariu aura pAsapurANa yA pAsaNAhacariu hai| 1. saMbhavaNAhacariu-saMbhavaNAhacariu ke racane kI preraNA bhadAnaka deza ke zrI prabhanagara meM dAUdazAha ke rAjyakAla meM thIlhA se prApta huI thii| zrI prabhanagara ke agravAlavaMzIya mittala gotrIya sAhU lakSmaNadeva ke caturtha putra kA nAma thIlhA thA, jisakI mAtA kA nAma mahAdevI aura prathama dharmapatnI kA nAma kolhAhI thA aura dUsarI patnI kA nAma asAhI thA, jisase tribhuvanapAla aura raNamala nAma ke putra utpanna hue| sAhu thIlhA pAMca bhAI the, jinake nAma khiusI, holU, divasI, mallidAsa aura kuMthadAsa thaa| ye sabhI vyakti dharmaniSTha, nItivAna aura nyAyapAlaka the| ___ lakSmaNadeva ke pitAmaha sAhU holU ne jinabimba pratiSThA karAyI thii| unhIM ke vaMzaja thIlhA ke anurodha se kavi tejapAla ne saMbhavaNAhacariu kI racanA kii| isa carita grantha kI 6 saMdhiyoM meM 170 kar3avaka haiN| yaha kRti aprakAzita hai| isameM tRtIya tIrthaMkara saMbhavanAtha kA jIvana caritra gumphita hai| kathAvastu paurANika hai| mahApurANoM ke atirikta saMbhavanAtha kA jIvana bahuta kama likhA gayA hai| isalie kavi ne saMbhavanAtha para kAvya racanA karake ullekhanIya kArya kiyA hai| racanA surucipUrNa evaM atyanta sundara bhASA meM nibaddha hai| kavi ne avasara milane para varNanoM ko adhika jIvanta banAyA hai| saMdhi vAkya meM batAyA hai 1: tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA, pR. 210
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ 37 varaMgacariu iya saMbhavajiNacarie sAvaNayAravihANaphalANusarie kai teyapAlavaNNide sajjaNasaMdohamaNi-aNumaNNide sirimahAbhava thIlhAsavaNabhUsaNo saMbhavajiNaNivvANa gamaNo NAma chaTTho pariccheo smtto|| sandhi 6 / / kavi ne nagara varNana meM bhI paTutA dikhalAI hai| vaha deza, nagara kA sajIva citraNa karatA haiiha itthu dIvi bhArahi pasiddha, NAmeNa siripahu siri-samiddha / dugguvi surammu jaNa jaNiya-rAu, parihA pariyariyau dIhakAu / goura sira kalasAiya payaMgu, NANA lacchie aliMgi paMgu / jahiM jaNa tayaNANaMdirAI, munni-ynn-gunn-mNddiymNdiraaii| sohaMti gauravarakai-maNaharAiM, maNi jaDiyakimADaiM suNdraaii| jahiM vasahiM mahAyaNa cuya pamAya, para-ramaNi-parammuha mukkamAya / jahiM samaya karaDi ghaDa ghaDa haDaMti, paDisadeM disi vidisA kuddNti| jahiM pavaNa gamaNa dhAviya turaMga, NaM vAri-rAsi bhNgur-trNg| jo bhUsiu Netta suhAvaNehi; sarayavva dhavala gohnngnnehi| suramaNa vi samIhahiM jahiM sajammu, melleviNa saggAlau surammu / / kAlakramAnusAra dUsarI racanA kA nAma 'varaMgacariu' hai| isameM cAra saMdhiyAM haiM, jinameM 22veM tIrthaMkara yaduvaMzI neminAtha ke zAsanakAla meM utpanna hue puNyapuruSa varAMga kA jIvanavRtta prastuta kiyA gayA hai| tIsarI racanA kA nAma pAsaNAhacariu hai| yaha eka khaNDakAvya hai, jo paddhaDiyA chanda meM likhA gayA hai| yaha racanA bhaTTAraka harSakIrti-bhaNDAra ajamera meM surakSita hai| kavi ne yaduvaMzI sAhU zivadAsa ke putra bhUghali sAhu kI preraNA se racA hai| ye muni padmanandi ke ziSya 'zivanandi bhaTTAraka' kI amnAya ke the tathA jinadharmarata, zrAvaka dharmapratipAlaka, dayAvanta aura caturvidha saMgha ke saMpoSaka the| muni padamanandi ne zivanandi ko dIkSA dI thii| dIkSA se pUrva inakA nAma surajana sAhu thaa| surajana sAhu saMsAra se virakta aura nirantara dvAdaza bhAvanAoM ke cintana meM saMlagna rahate the| prazasti meM sAhu surajana ke parivAra kA bhI paricaya AyA hai| isa prakAra kavi tejapAla ne caritakAvyoM kI racanA dvArA apabhraMza sAhitya kI samRddhi pradAna kI hai|
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ 38 varaMgacariu III. kathA-vikAsa evaM varaMgacariu kI mUla kathA 1. kathAvikAsa vizva ke sarvotkRSTa kAvya kI jananI kahAnI hI hai| kathA ke prati mAnava mAtra kA sahaja AkarSaNa rahA hai| phalataH jIvana kA koI bhI aisA kSetra nahIM hai, jisameM kahAnI kI madhurimA abhivyaMjita na huI ho| satya to yaha hai ki mAnava apane janma ke sAtha kathA ko lAyA hai aura vaha apanI jindagI ko, kahAnI kahatA huA, samApta karatA hai| mAnava vikAsa kI paramparA meM eka aisA bhI caraNa thA, jaba manuSya vanoM meM hI rahakara pazu-pakSiyoM ke sAhacarya se apanI nIrasa jIvana yAtrA ko sarasa banAtA thaa| taba hare-bhare per3a use chAyA dete the, gaganacArI vihaga madhura gIta sunAkara thakAna miTAte the aura pazu apanI ullAsabharI krIr3AoM se usakA manoraMjana karate the| isI sAnnidhya ne mAnava ko pazu-pakSiyoM kA mitra banAyA aura kaI yugoM ke bIta jAne para bhI Aja kA iMsAna inheM bhUla nahIM pAyA hai| susaMskRta hone para mAnava ne apane isa sneha ko sabala banAne ke lie prAkRtika suSamA ko kahAnI-sAhitya meM eka viziSTa upakaraNa ke rUpa meM mAnya kiyA hai|' hamAre prAcInatama sAhitya meM kathA ke tattva jIvita haiN| Rgveda meM stuti ke rUpa meM prApta AkhyAna, brAhmaNa granthoM meM zatapatha brAhmaNa kI pururavA aura urvazI kI kathA, upaniSad yuga kA yamIyAjJavalkya saMvAda tathA satyakAma-jAvAla, rAmAyaNa aura mahAbhArata ke AkhyAna Adi isake sabala pramANa haiN| isa prakAra kathAsAhitya kI eka prAcIna paramparA hai| kathAsAhitya kI paramparA meM vizeSa rUpa se ullekhanIya kathAgrantha haiM-paMcataMtra, hitopadeza, baitAla paMcaviMzatikA, siMhAsanadvAtriMzikA, zukasaptati, vRhatkathAmaMjarI, kathAsaritsAgara, AkhyAnaminI, jAtaka kathAe~ aadi| kathA sAhitya-saritA kI dhArA ke vega ko tIvra banAne meM jaina kathAoM kA viziSTa yogadAna rahA hai| jainoM ke mUla AgamoM meM dvAdazAMgI pradhAna hai| unameM nAyadhammakahA, uvAsagadasAo, antagaDa, anuttaraupapAtika, vipAkasUtra Adi samagra rUpa meM kathAtmaka hai| taraMgavatI, samarAiccakahA tathA kuvalayamAlA Adi anekAneka svataMtra kathA grantha vizva kI sarvottama kathA vibhUti haiN| yadi adhyayana vidhivat tathA itihAsa-krama se isa sAhitya kA kiyA jAe to kaI navIna tathya prakAza meM AyeMge aura jaina kathA sAhitya kI prAcInatA vaidika kathAoM se bhI adhika purAnI lakSita hogii|' 1. jaina kathAoM kA sAMskRtika adhyayana, granthakartA zrIcanda jaina, rozanalAla jaina eNDa sansa, cainasukhadAsa mArga, jayapura-3, pRA 2. vahI, pR. 28 3. vahI, pR. 28
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 39 DaoN. vasudeva zaraNa agravAla 'lokakathAeM aura unakA saMgraha kArya' zIrSaka nibandha meM likhate haiM- 'bauddhoM ne prAcIna jAtakoM kI zailI ke atirikta avadAna nAmaka naye kathA-sAhitya kI racanA kI, jisake kaI saMgraha (avadAna zataka divyAvadAna Adi) upalabdha haiM, kintu isa kSetra meM jaisA kArya jaina lekhakoM ne kiyA vaha vistAra, vividhatA aura bahubhASAoM ke mAdhyama kI dRSTi se bhAratIya sAhitya meM advitIya hai / vikrama samvat ke Arambha se lekara unnasavIM sadI taka jaina - sAhitya meM kathA graMthoM kI avicchinna dhArA pAyI jAtI hai / ' jainasAhitya meM lokakathAoM kA khulakara svAgata huaa| bhAratIya lokamAnasa para madhyakAlIna sAhitya kI jo chApa abhI taka surakSita hai usameM jaina kahAnI sAhitya kA paryApta aMza hai / sadayavaccha sAvaliMga kI kahAnI kA jAyasI ne padmAvata meM aura usase bhI pahile abdula rahamAna ne saMdezarAsaka meM ullekha kiyA hai / yaha kahAnI vihAra se rAjasthAna aura viMdhyapradeza ke gAMva-gAMva meM janatA ke kaMTha - kaMTha meM basI hai| kitane hI granthoM meM aMkita yaha kahAnI jaina - sAhitya kA bhI aMga hai / 2 jainakathAoM ko vidvAn lekhakoM ne saMskRta, prAkRta, apabhraMza Adi kaI bhASAoM meM likhakara eka ora bhASA ko samRddhi pradAna kI hai to dUsarI ora janatA kI bhAvanA ko bhI pariSkRta kiyA hai| janapadIya boliyoM meM bhI jaina lekhakoM ne kathAsAhitya ko paryApta mAtrA meM likhA hai / ina kathAoM meM jaina-saMskRti tathA sabhyatA vividha rUpa meM mukharita huI hai / " DaoN. yAdava ke matAnusAra kathAsAhitya kI dRSTi se jaina sAhitya bauddha sAhitya kI apekSA adhika saphala hai| jaina kahAniyoM meM tIrthaMkaroM, zramaNoM evaM zalAkA-puruSoM kI jIvanagAthAeM mukhya haiM jinameM jaina dharma ke siddhAntoM kA spaSTIkaraNa hotA calatA hai| inameM dhArmika dRSTi ko puSTa karane ke lie jaina kahAnIkAra sAdhAraNa kahAnI kI samApti kara kevalI (mukti ke adhikarmA sAdhu) ke dvArA sukha-duHkha kI vyAkhyA pUrvajanma ke karma ke AdhAra para kara detA hai| prAcIna kathA sAhitya se tattva grahaNa kara lekhakoM ne saMskRta, prAkRta aura apabhraMza meM aneka kahAniyAM racI hai / apabhraMza ke paumacariu evaM bhavissayattakahA nAmaka grantha kahAnI sAhitya kI amUlyanidhi hai / apabhraMza sAhitya meM vastu, bandha aura zailI kI dRSTi se prabandhakAvya kI kaI vidhAe~ lakSita hotI haiM, jinameM kathAkAvya bhI eka anyatama vidhA hai| apabhraMzakathAkAvyoM meM niyojita kathAvastu lokakathAoM ke sAMce meM kinhIM prabandharUr3hiyoM tatha kathAbhiprAyoM ke sAtha varNita milatI hai| kucha kathAe~ janazruti ke rUpa meM pracalita hone para vrata mahAtmya tathA anuSThAnoM se sambaddha hokara kAvyabandha kA aMga hI nahIM, prANa bana gayI hai / 1. jaina kathAoM kA sAMskRtika adhyayana, pR. 29 2. vahI, pR. 293. vahI, pR. 294. vahI, pR. 305. vahI, bhUmikA, pR.6
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ 40 varaMgacariu 2. varaMgacariu kI mUla kathA prathama saMdhi-paMcaparameSThI kA maMgalAcaraNa meM stavana karake sajjana-durjana ke guNoM ko kahakara pazcAt varAMga kI kathA kA prAraMbha hotA hai| vinIta deza meM ramyA nadI ke taTa para kaMtapura nAmaka nagara thaa| usameM bhojavaMza kA rAjA dharmasena rAjya karatA thA, usakI guNavatI (guNadevI) nAma kI sundara aura rUpavatI paTarAnI thii| samaya pAkara unakA eka putra huA, jisakA nAma varAMga rakhA gyaa| jaba vaha bAlaka candramA kI kalA kI taraha vRddhiMgata ho rahA thaa| usI samaya dUsarI patnI mRgasenA ke yahAM suSeNa nAmaka putra kA janma hotA hai| jaba kumAra varAMga yuvA ho gayA taba usakA vivAha lalitapura ke rAjA devasena kI putrI sunandA, sAtha hI viMdhyapura ke rAjA mahendradatta kI putrI aMgavatI, siMhapura ke rAjA dviSantapa kI putrI yazomatI, iSTapurI ke rAjA sanatkumAra kI putrI vasundharA, malayadeza ke adhipati makaradhvaja kI putrI anantasenA, cakrapura ke rAjA samudradatta kI putrI priyadattA, girivraja nagara ke rAjA bAjAyudha kI putrI sukezI, zrI kauzalapurI ke rAjA sumitrasiMha kI putrI vizvasenA, varAMgadeza ke rAjA vinayandhara kI putrI priyakAriNI aura vyApArI kI putrI dhanadattA ke sAtha hotA hai| varAMga inake sAtha sAMsArika sukha kA upabhoga karatA hai| eka dina ariSTanemI (nemInAtha) ke pradhAna gaNadhara varadatta kaMtapura meM aaye| rAjA dharmasena muni vandanA ko gyaa| rAjA ke prazna karane para unhoMne AcArAdi, samyagdarzana kI prAthamikatA Adi kA upadeza diyaa| varAMga ke pUchane para unhoMne samyaktva aura mithyAtva kA vivecana kiyaa| upadeza se prabhAvita ho varAMga ne aNuvrata dhAraNa kiye aura unakI bhAvanAoM kA abhyAsa kiyA tathA rAjya saMcAlana aura astra-zastra ke saMcAlana meM dakSatA prApta kii| rAjA dharmasena varAMga ke zreSTha guNoM kI prazaMsA sunakara prabhAvita huA aura tIna sau putroM ke rahate hue varAMga ko yuvarAja pada para abhiSikta kara diyaa| varAMga ke yuvarAja pada para AsIna hone para usakI sautelI mAM mRgasenA aura sautelA bhAI suSeNa ko IrSyA huI ora maMtrI subuddhi se milakara unhoMne SaDyantra kiyaa| mantrI ne eka suzikSita ghor3A varAMga ko diyA jo Upara se sIdhA aura sAdhAraNa dikhatA thA lekina andara kuTila thaa| varAMga ke usa para baiThate hI vaha havA se bAteM karane lgaa| vaha nadI, sarovara, vana aura aTavI ko pAra karatA huA Age bar3hatA hai aura varAMga ko kueM meM girA detA hai| ___ varAMga saMyogavaza kueM se bAhara nikalatA hai aura bhUkha-pyAsa se pIr3ita ho Age bar3hane para kahIM to siMha kI bhayaMkara dahAr3a sunAI detI hai, kahIM kilakArI bhayaMkara zabda sunAI dete haiM, kahIM madonmatta hAthiyoM kA samUha yuddha karate hue dikhAI detA hai, kahIM varAha (jaMgalI suara) bhir3ate dikhAI dete haiM, kahIM siMha apanI krIr3A meM masta haiM aura kahIM sAMbhara (rAjasthAna kA pazu) rIjhatA
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu dikhAI detA hai, kahIM mayUra madhura zabda karate haiN| isa taraha kumAra jaMgala meM bhUlatA-bhaTakatA bhramaNa karatA hai| Age eka bAgha se hAthI kI sahAyatA dvArA apane prANoM kI rakSA karatA hai| dvitIya saMdhi-dvitIya saMdhi kA prAraMbha jinendra deva kA smaraNa pUrvaka hotA hai| jaMgala meM bhramaNa karate hue Age bar3hatA hai, jahAM eka yakSiNI ajagara se usakI rakSA karatI hai aura usake svadAra saMtoSavrata kI parIkSA kara saMtuSTa hotI hai| vana meM bhaTakate hue varAMga ko bhIla bali ke lie pakar3akara le jAte haiM, kintu sarpa dvArA daMzita bhillarAja ke putra kA viSa dUra karane se use mukti mila jAtI hai| vRkSa para rAtri vyatIta kara prAtaH sAgarabuddhi sArthapati se milatA hai| sArthapati ke sAtha calane para mArga meM bAraha hajAra savara DAkuoM ke rUpa meM milate haiN| sArthavAha kA una savara DAkuoM se yuddha hotA hai| sArthavAha kI senA yuddha se bhAgatI hai| isase sAgarabuddhi ko bahuta duHkha hotA hai| saMkaTa ke samaya varAMga ne sArthavAha se nivedana kiyA ki Apa cintA na kareM, maiM saba savaroM ko parAsta karatA huuN| kumAra ne DAkuoM ko parAsta kiyA aura sAgarabuddhi kA priya hokara sArthavAhoM kA adhipati vana lalitapura meM nivAsa karane lagA hai| tRtIya saMdhi-idhara ghor3e kA pIchA karane vAle rAjaputra, sainika aura hAthI-ghor3e lauTa Aye, varAMga kA kahIM patA na claa| isase dharmasena ke sAtha guNadevI bahuta adhika zokamagna ho jAtI hai| rAjA ne guptacaroM ko kumAra kA patA lagAne ke lie bhejaa| ve kueM meM gire hue mRta azva ko dekhakara aura kumAra ke upakaraNa ko lekara vApisa lautte| unheM khojane para bhI kumAra kA koI patA na lgaa| ataH unake antaHkaraNa meM karuNa vilApa kA samudra umar3a pdd'aa| ___ Age varAMga kI vIratA kA varNana AtA hai| mathurA ke rAjA indrasena kA putra upendrasena thaa| isa rAjA ne eka dina lalitapura meM devasena ke pAsa apanA dUta bhejA aura apratimalla nAmaka hAthI kI mAMga kii| devasena dvArA hAthI na diye jAne para ruSTa ho mathurAdhipati ne usa para AkramaNa kara diyaa| indrasena aura upendrasena donoM kI senA ne bar3I vIratA se yuddha kiyA, jisase devasena kI senA chinna-bhinna hone lgii| kumAra varAMga ne Akara devasena kI sahAyatA kI, jisase indrasena parAjita ho gyaa| lalitapura kA rAjA devasena kumAra ke bala aura parAkrama se prasanna hokara use apanI putrI suzrI sunandA aura AdhA rAjya pradAna karatA hai| caturtha saMdhi-eka dina rAjA devasena kI manoramA nAma kI putrI kumAra ke rUpa-saundarya ko dekhakara Asakta ho jAtI hai aura viraha se jalane lagatI hai| manoramA kumAra ke pAsa apanA dUta (dAsI) bhejatI hai| para durAcAra se dUra rahane vAlA kumAra inakAra kara detA hai| manoramA virahAgni se jalane lagatI hai| varAMga ke lupta ho jAne para suSeNa kaMtapura ke rAjya kArya ko samhAlatA hai| parantu vaha apanI ayogyatAoM ke kAraNa zAsana meM asaphala ho jAtA hai| usakI durbalatA aura dharmasena kI
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ 42 varaMgacariu vRddhAvasthA kA anucita lAbha uThAkara vakulAdhipati kaMtapura para AkramaNa kara detA hai| dharmasena lalitapura ke rAjA se sahAyatA mAMgatA hai| varAMga isa avasara para kaMtapura jAtA hai aura vakulAdhipati ko parAjita kara detA hai| pitA-putra kA milana hotA hai aura prajA varAMga kA svAgata karatI hai| vaha virodhiyoM ko kSamA kara rAjya zAsana prApta karatA hai aura pitA kI anumati se digvijaya karane jAtA hai aura apanA nayA rAjya sarasvatI nadI ke kinAre Antapura ko basAtA hai| jinadharma kI prabhAvanA karate hue prajJA ke jJAna aura sukha ko vardhita karatA haiN| varAMga ne Anatapura meM eka caityAlaya kA nirmANa karAyA aura vidhipUrvaka usakI pratiSThA sampanna kraaii| anupamA mahArAnI kI kukSi se putra kA janma hotA hai aura usakA nAma sugAtra rakhA jAtA hai| eka dina brahmamuhUrta meM rAjA varAMga tela samApta hote hue dIpaka ko dekhakara deha-bhogoM se virakta ho jAtA hai aura dIkSA lene kA vicAra karatA hai| parivAra ke vyaktiyoM ne use dIkSA lene se rokane kA prayatna kiyA, kintu vaha na mAnA aura varadatta munirAja ke nikaTa digambara-dIkSA dhAraNa kii| aura tapazcaraNa dvArA Atma-sAdhanA karatA huA anta meM tapazcaraNa se sarvArthasiddhi ko prApta kiyaa| usakI striyoM ne bhI dIkSA le lii| unhoMne bhI apanI zakti anusAra tapAdi kA anuSThAna kiyA aura yathAyogya gati prApta kii| varAMgacarita kI kathA kA mUlasrota jaina kathAoM kI yaha vizeSatA yA pravRtti rahI hai ki isameM Adarza ke rUpa meM tIrthaMkara Adi tresaTha zalAkA puruSoM evaM khyAta vyakti ke mAdhyama se viziSTa zailI kA pratipAdana kiyA jAtA hai| vaha zailI yaha hai ki caritanAyaka ko saMkucita pariveza se nikAlakara evaM usakI nAnA prakAra kI parIkSA kI kasauTI para kasakara, aMta meM zreSThatA sAbita karate haiN| DaoN. hIrAlAla jaina ke anusAra "caritanAyaka ko usake saMkucita pariveza se nikAlakara aura usakI nAnA kaThina paristhitiyoM meM parIkSA karAkara usake asAdhAraNa guNoM ko prakaTa karane kA acchA avasara prApta hotA hai| yahAM nAyaka ke apane nivAsa sthAna se nirvAsita kiye jAne ke hetuoM, usake sammukha Ane vAlI nAnA kaThinAiyoM, unase nipaTane ke naipuNya kI kalpanA meM tathA ina sabhI ke varNana meM sarasatA aura saundarya lAne ke kauzala meM kavi ko apanI maulikatA dikhAne kA acchA avasara prApta hotA hai| isI bIca nagaroM, parvatoM, vanoM evaM puruSa-nAriyoM ke varNana kI caturAI tathA yuddha va prema ke prasaMgoM para puruSa va nAriyoM ke bhAva vaicitrya kA citraNa karane kA kavi ko paryApta avakAza milatA hai|' varaMgacariu nAmaka apabhraMza carita kAvya meM bhI ukta prakAra kI sabhI paristhitiyAM pAyI jAtI 1. NAyakumAra cariu, puSpadaMta kRta, sampAdaka-hIrAlAla jaina, jJAnapITha prakAza, naI dillI, pratAvanA, pR. 20
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu haiM aura sabhI sthaloM para kavi kA kalpanAtmaka va bhAvAtmaka cAturya paryApta rUpa se dekhane ko milatA hai, jo isa prakAra hai varAMgacarita kAvya ke nAyaka varAMgakumAra haiM, jo eka rAjA ke putra haiM, kintu sautele bhAI suSeNa aura sautelI mAtA mRgasenA ke vidveSavaza, unake SaDyaMtra ke dvArA vaha ghara se jaMgala kI ora nirvAsita kiyA jAtA hai| pazcAt varAMga nAnA pradezoM meM bhramaNa karate haiM aura apane zaurya, naipuNya va kalAcaturyAdi dvArA aneka rAjAoM va rAjapuruSoM ko prabhAvita karate haiN| bar3e-bar3e yoddhAoM ko apanI sevA meM lete haiM tathA aneka rAjakanyAoM se vivAha karate haiN| phira punaH apane ghara para Akara jIvana ke antima caraNa meM saMsAra se virakta hokara muni dIkSA lete haiM aura aMta meM sarvArthasiddhi ko prApta karate haiN| ukta viSaya para yadi hama vicAra karate haiM to caritra kA yaha r3hAMcA spaSTa rUpa se vAlmIkikRta rAmAyaNa evaM vimalasUri kRta paumacariyaM meM pAte haiN| vahAM bhI caritanAyaka maryAdA puruSottama rAma ko rAjakumAra avasthA meM hI apane vimAtabhrAtA bharata aura vimAtA kaikeyI tathA unake bIca rAjyAbhiSeka saMbaMdhI vivAda ke nimitta se pravAsita hokara nAnA pradezoM meM (14 varSa vanavAsa) bhramaNa karanA par3atA hai aura anta meM svayaM apane prati ghora anyAyI mahAbalazAlI laMkA nareza ko parAjita kara ve apanI rAjadhAnI ko lauTate haiM, rAjyAbhiSikta hote haiM aura anta meM paramadhAma mokSa va AtmasvarUpa ko prApta karate hai| ___"varAMgacarita kI kathA kA mUlasrota jahAsiMha nandI kA varAMgacarita hai, jo saMskRta bhASA meM racita hai evaM prathama jaina mahAkAvya hai| isakA samaya lagabhaga sAtavIM zatAbdI nizcita hai| isakI vizAla viSayavastu 31 sargoM meM nibaddha haiN|" ___ rAmAyaNa ke ukta DhAMce ne parakAlavartI samasta saMskRta, prAkRta va apabhraMza kathA sAhitya ko prabhAvita kiyA hai| mahAbhArata meM pANDavoM ke pravAsa Adi kA bhI yahI DhAMcA hai| kathAsaritsAgara ke sAkSya ke anusAra usake mUla grantha guNADhyakRta bRhatkathA meM bhI yahI DhAMcA pAyA jAtA hai| vasudevahiNDI kI bhI yahI rUparekhA hai tathA samasta carita racanAeM prAyaH isI sAMce meM DhAlI gaI haiN|' NAyakumAracariu (puSpadaMtakRta) kA bhI yahI DhAMcA prApta hotA hai| 1. jaina kathAoM kA sAMskRtika adhyayana, pR. 20
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ 44 varaMgacariu IV. varaMgacariu kI paramparA caritakAvya kI paramparA prAkRta, saMskRta evaM apabhraMza sAhitya meM prApta hotI haiN| mahAbhArata, rAmAyaNa Adi graMthoM meM mahApuruSoM ke caritra varNita haiN| apabhraMza sAhitya meM caritakAvya kI eka viziSTa zailI rahI hai| caritakAvya kI paramparA meM varaMgacariu kI dIrgha paramparA prApta hotI hai, jo nimna prakAra draSTavya hai varAMgacarita kI paramparA meM sarvaprathama jaTAsiMha nandi ke saMskRta varAMgacarita kA ullekha milatA hai| isakA samaya vidvAnoM ne lagabhaga sAtavIM zatAbdI svIkAra kiyA hai| isameM rAjA varAMga kA jIvana varNita hai| yaha vizAla grantha 31 sargoM meM vibhAjita hai| ise sAtavIM zatAbdI svIkAra karane ke pIche yaha kAraNa hai ki isakI gAthAe~ jinasena ne apane harivaMza purANa (I. 783) meM ullikhita kI hai| udyotana sUri ne kuvalayamAlA meM (I. 778) eka gAthA ullikhita kI hai, tathA sAtha hI padmacarita ke kartA kA bhI ullekha kiyA hai| vaha gAthA isa prakAra hai jehiM kae ramaNijje varaMga-paumANa cariya vitthaare| kaha va Na salAhaNijje te kaiNo jddiy-rvisenno|| dvitIya varAMgacarita' kI paramparA meM kavi devadatta kA nAma prApta hotA hai jo vIrakavi ke pitA the| inakA samaya 10vIM zatAbdI hai| jambUsvAmI cariu meM aisA ullekha prApta hotA hai| iha atthi paramajiNapayasaraNu, gulakheDaviNiggau suhcrnnu| sirilADavaggu tahiM vimalajasu kaidevayattu nivvUDhakasu / bahubhAvahiM je varaMgacariu, paddhaDiyAbaMdhe uddhriyu| kaviguNarasaraMjiyaviusaha vitthAviya suddyviirkh| caccariyabaMdhivi raiu sarasu, gAijjai saMtiu tArajasu / naccijjai jiNapayasevayahiM kiu rAsau aNbaadevyhiN| sammattamahAbharadhuradharaho taho srsidevilddhvrho| nAmeNa vIru huu viNayajuu, saMtuva gabbhubbhau paDhamasuu / ghattA akhilayasara-sakkayakai kalivi Aesiu puu piyreN| pAyayapabaMdhu ballahu jaNaho viraijjau kiM iyreN| 14 / / 1. harivaMza purANa, prathama adhyAya, zloka 35 2. jambUsvAmIcariu, vIrakavikRta, sampAdana vimala prakAza jaina, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, naI dillI, 1944, saMdhi 1/14
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ 45 varaMgacariu arthAt bhagavAn mahAvIra kA bhakta, gulakheDa kA nivAsI, zubha AcaraNa vAlA zrI lADava varga gotrI, nirmalayazavAlA aura kAvyaracanArUpI kasauTI para kasA huA mahAkavi devadatta thA jisane paddhaDiyA chaMda meM nAnA bhAvoM se yukta varAMgacarita kA uddhAra kiyA tathA kAvyaguNoM va rasoM se vidvatsabhA kA manoraMjana karane vAlI suddayavIra kathA kA vistAra se varNana kiyaa| unhoMne sarasa caccariyA zailI meM zAntinAtha kA mahAn yazogAna kiyA tathA jina bhagavAn ke caraNoM kI sevikA aMbAdevI kA rAsa racA, jisakA jinabhagavAn ke caraNa-sevakoM dvArA nRtyAbhinaya bhI kiyA jAtA hai| aise samyaktvarUpI mahadbhAra kI dhurA ko dhAraNa karane vAle aura sarasvatI devI se varadAna prApta karane vAle isa (devadatta) kavi ko saMtuvA (bhA) ke garbha se vinayasampanna vIra nAma kA prathama putra utpanna huaa| putra ko askhalita svara arthAt avyAvAdha saMskRta kavi jAnakara pitA ne Adeza diyA-lokapriya prAkRta prabaMdha (zailI) meM kAvyaracanA karo, anya racanA se kyA? ||4|| ___kavi devadatta ne-1. varAMgacarita, 2. caccariyA zailI meM zAMtinAtha kA yazogAna (zAntinAtha carita), 3. sundara kAvyazailI meM suddayavIrakathA evaM 4. aMbAdevI rAsa kI racanA kI thii| durbhAgyataH ukta cAroM racanAoM kA abhI taka koI patA nahIM lekina saMbhava hai kAlAntara meM kahIM zAstrabhaNDAroM meM prApta ho jaave| paM. paramAnaMda zAstrI ne bhI anupalabdha racanAoM meM kavi devadatta dvArA racita varAMgacariu kA ullekha kiyA hai|' vIrakavi ne apane pitA devadatta ko kaviyoM kI koTi meM tRtIya sthAna rakhA hai saMte sayaMbhueve ekko ya kaitti biNNi puNu bhnniyaa| jAyammi pupphayaMte tiNNi tahA devyttmmi||1|| arthAt kavi kahatA hai ki svayaMbhUdeva ke hone para eka hI kavi thaa| puSpadaMta ke hone para do ho gaye aura devadatta ke hone para tIna ho gye| . tRtIya varAMgacarita kI racanA vardhamAna kavi ne kI hai, jisakA samaya 14vIM zatAbdI mAnA jAtA hai| DaoN. upAdhye ke anusAra 13vIM zatAbdI taka graMthakAroM ne vividha rUpa se jaTAsiMha nandi kA smaraNa kiyA, kintu isake bAda unake bAre meM mauna ho jAte haiN| AcArya ke anugAmiyoM kA zodhaka jaba kAraNa kI khoja karatA hai to use aisA saMskRta varAMgacarita milatA hai, jise racayitA svayaM 'saMkSipta saiva varNyate' kahakara prastuta karatA hai arthAt kathAvastu jyoM kI tyoM hai| kevala dhArmika vivecanoM ko laghu kara diyA gayA hai| isake racayitA mUlasaMgha balAtkAragaNa bhAratIgaccha meM utpanna varavAdidantivaJcAnana varddhamAna hai| DaoN. upAdhye ke mata se aba taka do vardhamAna prakAza meM Aye haiN| prathama hai nyAyadIpikAkAra ke dharmabhUSaNa ke guru tathA dUsare humaca zilAlekha ke racayitA vrddhmaan| donoM kA samaya 13vIM zatAbdI se pahale le jAnA azakya hai| 1. jaina graMtha prazasti saMgraha, pR. 144 2. jambUsvAmIcariu (5vIM saMdhI prathama zloka)
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu ataH yaha kahanA anucita na hogA ki varddhamAna kA varAMgacarita saralatara hone ke kAraNa pracAra meM A gayA hogA aura svAdhyAyI jaTAcArya ke mUla varAMgacarita se dUra ho gaye hoNge| 1 cauthA apabhraMza bhASA meM racita kavi paM. tejapAla viracita 'varaMgacariu' prApta hotA hai, jisameM pUrvaparamparA kA hI anukaraNa kiyA hai| isameM saMskRta varAMgacarita kI vizAla kathAvastu ko saMskRta varAMgacarita vardhamAna kavi dvArA viracita kI taraha saMkSipta viSayavastu ko paM. tejapAla ne apane varaMgacariu meM cAra saMdhiyoM meM saMjoyA hai, jo abhI taka aprakAzita thA / isake pazcAt DaoN. e. ena. upAdhye ke anusAra anya tIna varAMgacarita kA aura ullekha prApta hotA hai 46 kannar3a varAMgacarita, lAlacandakRta bhASA varAMgacarita evaM kamalanayanakRta bhASA varAMgacarita / kannar3a varAMgacarita---- isake lekhaka viSNuvarddhanapura ke nivAsI the tathA I. 1650 ke lagabhaga hue the| inhoMne apane pUrvavartI granthakAroM kA smaraNa karate hue eka varddhamAna yati kA bhI ullekha kiyA hai| ataH DaoN. upAdhye kA anumAna ThIka hI hai ki kannar3a varAMgacarita kA AdhAra varddhamAna kA saMkSipta varAMgacarita rahA hogA / lAlacandrakRta bhASA varAMgacarita' - jaTAcArya kI dharmakathA kI lokapriyatA isI se siddha ho jAtI hai ki jaba jainazAstroM ke bhASA rUpAntara kA samaya AyA to bhASA ke vidvAn varAMgacarita na bhUla ske| isake anta meM likhA hai, zrI varddhamAna kI racanA saMskRta meM hone ke kAraNa sabakI samajha meM nahIM A sakatI, ataeva usakI bhASA karanA Avazyaka thaa| isa kArya ko pANDelAlacandra ne AgarA nivAsI, vilAla gautrIya zobhAcandra kI sahAyatA se mAgha zuklA 5 zanivAra 1827 meM pUrNa kiyA hai| kamalanayanakRta bhASA varAMgacarita' - graMtha kI prazasti ke anusAra yaha kRti bhI varddhamAna ke saMskRta kAvya kA bhASAntara mAtra hai| ise mainapurI nivAsI zrI kamalanayana nAgaravAra ne saMvat 1872 meM samApta kiyA thaa| lekhaka ke pitAmaha zrI sAhau nandUrAmajI the tathA pitA haracandadAsa vaidya the| ye yaduvaMzI baDhelA the, inakA gotra kAzyapa thA / lekhaka ne apane bar3e bhAI kSitipati kA bhI ullekha kiyA hai| 1. varAMgacarita, jaTAsiMha naMdI, sampA. DaoN. e. ena. upAdhye, bhAratavarSIya digambara jana saMgha caurAsI mathurA, 1953, prastAvanA, pR. 34 2. karnATaka kavicarita, A. 2, pR. 417 3. harasukha jaina pustakAlaya saM. 1905 meM likhI gayI hastalikhita prati / anekAnta, 58 varSa, kiraNa - 2 4. (ka) zrI kAsaprasAda alIgaMja (etara, uttarapradeza) kI hastalikhita prati / (kha) varAMgacarita, jaTAsiMha naMdI, sampA. DaoN. e. ena. upAdhye, prastAvanA, pR. 34
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu V. samakAlIna racanAkAra jaina sAhitya ke itihAsa meM 15 - 16vIM zatAbdI atyanta mahattvapUrNa hai / isa samaya kathA evaM carita viSayaka kAvyoM kI racanA atyadhika mAtrA meM huI hai| paM. tejapAla ke samakAlIna racanAkAroM meM 15vIM-16vIM zatAbdI ke apabhraMza kaviyoM ko liyA hai, jo isa prakAra hai guNabhadra bhaTTAraka bhaTTAraka guNabhadra kASThAsaMgha mAthurAnvaya ke bhaTTAraka malayakIrti ke ziSya aura bhaTTAraka yaza-kIrti ke praziSya the aura malayakIrti ke bAda unake pada para pratiSThita hue the| unakI kathAe~ paMcAyatI maMdira khajUra masjida dillI ke zAstra bhaNDAra ke gucchaka meM saMgrahIta haiM / yaha pratiSThAcArya the aura aneka mUrtiyoM kI pratiSThA inake dvArA sampanna huI haiN| inhoMne apane dvArA jinadharma kA upadeza dekara janatA ko dharma meM sthira kiyA aura jainadharma ke pracAra yA prasAra meM sahayoga diyA hai| inake upadeza se aneka grantha bhI likhe gaye haiM / yadyapi inhoMne apanI racanAoM meM kisI rAjA kA ullekha nahIM kiyA hai, kintu anya sUtroM se yaha spaSTa ho jAtA hai ki inakI racanAe~ gvAliyara ke tomara vaMzI rAjA DUMgarasiMha ke putra kIrtisiMha yA karaNasiMha ke rAjyakAla meM racI gaI haiN| inakA samaya vikrama kI 15vIM zatAbdI kA antima caraNa aura 16vIM zatAbdI ke madhyakAla taka jAna par3atA hai / ' racanAe~ - 1. pakkhavai kahA, 2. NahapaMcamI kahA, 3. caMdAyaNakahA, 4. caMdaNachaTThI kahA, 5. Naraya utArI duddhAra kahA, 6. NihasaptamI kahA, 7. mauDasaptamI kahA, 8. pupphaMjalivaya kahA, 9. rayaNattaya vihANa kahA, 10. dahalakkhaNavaya kahA, 11. laddhabihANa kahA, 12. solahakAraNavayavihi, 13. sugaMdha dahamIkahA / 47 ukta vratakathAoM meM vrata kA svarUpa unake AcaraNa kI vidhi aura unake kula kA pratipAdana karate hue vrata kI mahattA para acchA prakAza DAlA gayA hai| dhanapAla jaina sAhitya meM dhanapAla nAma ke kaI sAhityakAroM kA ullekha milatA hai| paM. paramAnanda zAstrI ne dhanapAla nAma ke cAra vidvAnoM kA ullekha kiyA hai| ye cAroM hI vidvAn bhinna-bhinna kAla ke haiN| inameM do saMskRta bhASA ke vidvAn the aura do apabhraMza ke prathama dhanapAla saMskRta ke kavi rAjA bhoja ke Azrita the, jinhoMne dasavIM zatAbdI meM 'tilakamaMjarI' aura 'pAiyalacchInAmamAlA' graMthoM kI racanA kI thI / dvitIya dhanapAla terahavIM zatAbdI ke haiM, jinakI racanA "tilakamaMjarI sAra" 1. jaina grantha prazasti saMgraha, prastAvanA, pR. 1122. paM. paramAnanda zAstrI, dhanapAla ke cAra vidvAn kavi, anekAnta kiraNa 7-8, pR. 82
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ 48 varaMgacariu mAtra jJAta hai| tRtIya dhanapAla apabhraMza meM racita 'bAhuvalicariu' (bAhuvalicarita) ke racayitA hai, jinakA samaya 15vIM zatAbdI kahA gayA hai| ye gujarAta ke puravADa vaMza ke tilaka svarUpa the| inakI mAtA kA nAma suhaDAdevI aura pitA kA nAma suhaDaprabha thaa| bhaTTAraka zrutakIrti bhaTTAraka zrutakIrti kRta 'dharma parIkSA kA samaya (racanA kAla) vi.saM. 1552 hai| yaha kAvya kavivara hariSeNa kI dharma parIkSA ke AdhAra para likhA gayA hai| kathAnaka kA hI nahIM, varNana kA bhI anugamana kiyA gayA hai, ataeva donoM meM bahuta kucha sAmya lakSita hotA hai| adyAvadhi isakI eka hI apUrNa prati upalabdha hai|' DaoN. hIrAlAla jaina ke anusAra prastuta kRti kA kathAnaka hariSeNakRta bRhatkathAkoza dasavIM saMdhi ke chaThe kaDavaka taka pAyA jAtA hai| anantara usI saMdhi meM gyAraha kaDavaka aura haiM, phira gyArahavIM saMdhi meM sattAIsa kaDavakoM kI racanA hai, jinameM zrAvaka dharma kA upadeza diyA gayA hai| yaha bhAga zrutakIrtikRta dharma parIkSA se vicchinna ho gyaa| sambhavataH vaha sAtavIM saMdhi meM hI pUrA ho gyaa| kavi Thakkura kavi Thakkura 16vIM zatAbdI ke apabhraMza tathA hindI bhASA ke kavi the| inakA janma sthAna cAkasU (rAjasthAna), jAti khaNDelavAla tathA gotra ajamerA thaa| inake pitA kA nAma ghelha thA, jo svayaM eka acche kavi the| kavi kA racanAkAla vi.saM. 1578-1585 kahA gayA hai| paM. paramAnandajI zAstrI ke anusAra kavi ne vi.saM. 1578 meM 'pArasasavaNa sattAisI' nAmaka eka grantha kI racanA kI thI, jo aitihAsika ghaTanA ko prastuta karatI hai aura kavi ne svayaM ke AMkhoM dekhA varNana kiyA hai| isake atirikta 'jinacauvIsI', kRpaNacaritra (vi.saM. 1580) 'paMcedriyabeli' (vi.saM. 1585) aura nemIzvara kI belI Adi kI racanA bhI kI thii| ____ parantu DaoN. kAsalIvAla ne kavi kI nau racanAoM kA ullekha kiyA hai-1. pArzvanAtha zakunasattAvIsa (vi.saM. 1575), 2. meghamAlAvratakathA (vi.saM. 1580), 3. kRpaNacaritra (vi.saM. 1585), 4. zIlabattIsI (vi.saM. 1585), 5. paMcendriyabeli (vi.saM. 1585), 6. guNaveli, 7. nema rAjabalibeli, 8. sImandharastavana, aura 9. cintaamnnijymaal| inake atirikta kucha pada bhI prApta hue, jo vibhinna guTakoM meM saMgrahIta haiN| zAha ThAkura racanA meM inakA nAma zAha ThAkura milatA hai| abhI taka inakI do racanAeM hI upalabdha ho sakI haiN| eka apabhraMza meM nibaddha hai aura dUsarI hindI bhASA meN| 'zAntinAthacaritra' eka apabhraMza 1. rAjasthAna kA jaina sAhitya, saM. agaracanda nAhaTA Adi, prAkRta bhAratI, jayapura, 1977, pR. 145 2. DaoN. hIrAlAla jaina : zrutakIrti aura usakI dharmaparIkSA, anekAnta meM prakAzita lekha, anekAnta, varSa-11, kiraNa-2, pR. 106 3. DaoN. kastUracanda kAsalIvAla-alabhya granthoM kI khoja, anekAnta meM prakAzita, varSa 16, kiraNa 4, pR. 170-171
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ 49 varaMgacariu kAvya hai| yaha pAMca saMdhiyoM meM nibaddha hai| kavi kI dUsarI racanA 'mahApurANakalikA' hai, jo 27 saMdhiyoM meM viracita eka hindI prabaMdhakAvya hai| 'zAMtinAthacaritra' meM solahaveM tIrthaMkara zrI zAntinAtha kA saMkSepa meM jIvanacaritra varNita hai| kavi ne yaha prabandhakAvya vi.saM. 1652 meM bhAdrapada zukla paMcamI ke dina cakattAvaMza ke jalAluddIna akabara bAdazAha ke zAsanakAla meM DhUMDhAhaDa deza ke kacchapavaMzI rAjA mAnasiMha ke rAjya meM likhA thaa| taba rAjA mAnasiMha kI rAjadhAnI aMbAvatI/Amera meM thii|' kavi ke pitAmaha kA nAma sAhu sIlhA aura pitA kA nAma khetA thaa| ye khaNDelavAla jAti aura buhADyA gotra ke the| ye bhagavAn candraprabhu ke vizAla jina mandira se alaMkRta luvAINipura ke nivAsI the| kavi saMgIta, chanda, alaMkAra Adi meM nipuNa tathA vidvAnoM kA satsaMga karane vAlA thaa| inake guru ajamera zAkhA ke vidvAn bhaTTAraka vizAlakIrti the| muni mahAnandi ___ muni mahAnandi bhaTTAraka vIracanda ke ziSya the| inakI racI huI ekamAtra kRta bArakkhar3I yA pAhur3adohA upalabdha hai| isakI eka hastalikhita prati di. jaina terahapaMthI bar3e mandira, jayapura meM kramAMka-1825 veSTana saM. 1653, lekhanakAla vi.saM. 1591 milatI hai| isase yaha nizcita hai ki racanA pandrahavIM zatAbdI yA isase pUrva racI gaI hogii| DaoN. kAsalIvAla jI ne isakA samaya pandrahavIM zatAbdI batAyA hai| pAhuDadohA ke racayitA eka rAjasthAnI digambara jaina santa the| kisI-kisI hastalikhita prati meM kavi kA nAma 'mahayaMda' (mahIcanda) bhI milatA hai| isa kRti meM 335 dohe haiN| kisI prati meM 333 dohe dekhane meM Ate haiN| apabhraMza meM abhI taka upalabdha dohA-racanAoM meM niHsaMdeha yaha eka sundara evaM sarasa racanA hai|' kavi haricanda ___ apabhraMza meM harizcandra nAma ke do kavi hue haiN| eka harizcanda agravAla hue, jinhoMne aNatthamiyakahA, dazalakSaNakahA, nArikerakathA, puSpAMjalikathA aura paMcakalyANaka kI racanA kI thii| dUsare kavi haricanda rAjasthAna ke kavi the| paM. paramAnanda zAstrI ke anusAra kavi kA nAma halla yA hariiMda athavA haricanda hai| kavi kA 'vaDDamANakavva' yA varddhamAnakAvya vikrama kI pandrahavIM sadI kI racanA hai| isake atirikta do racanAeM aura haiM-mallinAtha kAvya evaM madana praajy| inakA racanA sthala rAjasthAna hai|' 1. jaina graMtha prazasti saMgraha, prastAvanA, pR. 130 2. vahI, pR. 130-131 3. DaoN. kastUracanda kAsalIvAla-rAjasthAna ke jaina zAstra bhaMDAra kI graMthasUcI, bhAga-2, pR. 287 4. DaoN. kastUracanda kAsalIvAla-rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kartRtva, pR. 173 5. rAjasthAna kA jaina sAhitya, pR. 149 6. vahI, pR. 150 7. vahI, pR. 150
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 varaMgacariu yaha kAvya devarAya ke putra saMghAdhipa holibarma ke anurodha se racA gayA thaa| kavi haricanda ne apane guru muni padmanandi kA bhaktipUrvaka smaraNa kiyA hai| kavi ke zabdoM meM ___ "paumaNaMdi muNiNAha gaNiMdahu caraNasaraNagaru kai hriiNdhu|" muni padmanaMdI digambara jaina zAsana-saMgha ke madhyayugIna parama prabhAvaka bhaTTAraka the, jo bAda meM muni avasthA ko prApta hue the| ye maMtra-taMtravAdI bhaTTAraka the| inhoMne apane prAMtoM meM grAma-grAma meM vihAra kara aneka dhArmika, sAhityika, sAmAjika tathA sAMskRtika lokopayogI kAryoM ko sampanna kiyA hai| Apa ke saMbaMdha meM aitihAsika ghaTanA kA ullekha milatA hai|' brahma vUcarAja brahma vUcarAja yA valha mUlataH eka rAjasthAnI kavi the| inakI racanAoM meM inake kaI nAmoM kA ullekha milatA hai-vUcA, valha, vIlha yA vlhv| ye bhaTTAraka vijayakIrti ke ziSya the| brahmacArI hone ke kAraNa inakA 'brahma' vizeSaNa prasiddha ho gyaa| DaoN. kAsalIvAla ke anusAra inakI racI huI ATha racanAoM kA ullekha prApta hotA hai?-mayaNajujjha, saMtoSatilaka, jayamAla, cetana-pudgala-dhamAla, bhuvanakIrti gIta, TaMDANA gIta, neminAthavasatu aura nemIzvara kA bArahamAsA vibhinna rAgoM meM gAyA hai| ina racanAoM meM se kevala mayaNajujjha eka apabhraMza racanA hai| mayaNajujjha eka rUpaka kAvya hai| madanayuddha meM jinadeva aura kAmadeva ke yuddha kA varNana kiyA gayA hai, jisameM antataH kAmadeva parAbhUta ho jAtA hai| 'saMtoSatilaka jayamAla' bhI eka rUpaka kAvya hai| isameM zIla, sadAcAra, samyagjJAna, samyagcaritra, vairAgya, tapa, karuNA, kSamA tathA saMyama ke dvArA saMtoSa kI upalabdhi kA varNana kiyA gayA hai| yaha racanA vi.saM. 1591 meM hisAra nagara meM likhakara pUrNa huI thii| yaha eka prAcIna rAjasthAnI racanA hai| isakA samaya 16vIM zatAbdI kA uttarArddha hai| brahya sAdhAraNa brahma sAdhAraNa rAjasthAnI santa the| pahale ve paMDita sAdhAraNa ke nAma se prasiddha the| kintu bAda meM brahmacArI banane ke kAraNa unheM brahma sAdhAraNa kahA jAne lgaa| unhoMne apanI pUrvavartI paramparA meM bhaTTAraka ratanakIrti, bhaTTAraka prabhAcandra, bhaTTAraka padmanandi, hariSeNa, narendrakIrti evaM vidyAnandi kA ullekha kiyA hai aura apane Apako bhaTTAraka narendrakIrti kA ziSya likhA hai| bhaTTAraka narendrakIrti kA rAjasthAna se vizeSa sambandha thA aura ve isI pradeza meM vihAra kiyA karate the| saMvat 1577 kI eka prazasti meM paM. sAdhAraNa kA ullekha milA hai, jisake anusAra inheM 1. paM. paramAnanda zAstrI, rAja. ke. jaina santa muni padmanaMdI/ane., varSa-22, kiraNa-6, pR. 285 2. DaoN. kastUracanda kAsalIvAla-rAjasthAna ke jaina saMta : vyaktitva evaM kartRtva, pR. 71 3. rAjasthAnI jaina sAhitya, pR. 151
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu paMcAstikAya kI eka pANDulipi sA. dhaupAla dvArA bheMTa kI gaI thii| - brahma sAdhAraNa apabhraMza bhASA ke vidvAn the| choTI-choTI kathAoM kI racanA karake ve zrAvakoM ko svAdhyAya kI preraNA diyA karate the| 15vIM-16vIM zatAbdI meM bhI apabhraMza bhASA kI racanAoM kA nibaddha karanA unake apabhraMza prema kA dyotaka hai| aba taka unakI 9 racanAe~ upalabdha ho cukI hai 1. koilapaMcamIkahA (kokilA paMcamI kathA) 2. mauDasaptamIkahA (mukuTa saptamI kathA) 3. ravivayakahA (ravivrata kathA) 4. tiyAlacaubIsIkahA (trikAla caubIsIkathA) 5. puyaMjalikahA (puSpAMjalI kathA) 6. nisisattamIvayakahA (nirdoSa saptamI vrata kathA) 7. NijjharapaMcamIkahA (nirjhara paMcamI kathA) 8. aNuvekkhA (anuprekSA) 9. duddhAramikahA (dugdha dvaadshii)| ukta sabhI kRtiyoM meM laghukathAe~ haiN| bhASA atyadhika sarala kintu pravAhamaya hai| sabhI kathAoM meM apanI pUrvavartI paramparA kA ullekha kiyA hai tathA kathA samApti kI paMkti meM apane Apako narendra kIrti kA ziSya likhA hai|' mahIndu yA mahIcanda ___ kavi mahIndu yA mahIcanda illarAja ke putra haiN| isase adhika inake paricaya ke sambandha meM kucha bhI prApta nahIM hotA hai| kavi ne 'saMtiNAhacariu' kI racanA ke anta meM apane pitA kA nAmollekha kiyA hai bho suNu buddhIsara varamahi duhuhara, illarAjasua nnaarivjji| saNNANasua sAhAraNa dosI NivAraNa varaNarahi dhaarijji| puSpikA vAkya se bhI illarAja kA putra prakaTa hotA hai| grantha prazasti meM kavi ne yoginIpura (dillI) kA sAmAnya paricaya karAte hue kASThAsaMgha ke mAthuragaccha aura puSkaragaNa ke tIna bhaTTArakoM 1. rAjasthAna ke jaina zAstra grantha bhaNDAroM kI granthasUcI, paMcama bhAga, pR. 72 2. rAjasthAnI jaina sAhitya, pR. 160-161
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 varaMgacariu kA nAmollekha kiyA hai - yazaH kIrti, malayakIrti aura guNabhadrasUri / isake pazcAt grantha kI racanA karAne vAle sAdhAraNa nAmaka agravAla zrAvaka ke vaMzAdi kA varNana kiyA hai| grantha ke pratyeka pariccheda ke prArambha meM eka-eka saMskRta padya dvArA bhagavAn zAntinAtha kA jayaghoSa karate hue sAdhAraNa ke lie zrI aura kIrti Adi kI prArthanA kI hai| kavi ne 'saMtiNAha cariu' kA racanAkAla svayaM hI batalAyA hai vikkamarAyahu vavagaya-kAlai / risi-vasu-sara- bhuvi akAlai / kattiya-paDhama-pakkhi paMcami - dinni| huDa paripuNNa vi uggaMtai iNi / / arthAt isa grantha kI racanA vi.saM. 1587 kArtika kRSNa paMcamI mugala bAdazAha bAbara ke rAjya kAla meM huI / kavi vijayasiMha kavi vijayasiMha ne ajitapurANa kI prazasti meM apanA paricaya diyA hai| batAyA hai ki merupura meM merukIrti kA janma karamasiMha rAjA ke yahAM huA thA, jo padmAvatI puravAla vaMza ke the| kavi ke pitA kA nAma dilhaNa aura mAtA kA nAma rAjamatI thA / kavi ne apanI guru paramparA kA nirdeza nahIM kiyA hai| aMta meM puSpikA vAkya se yaha prakaTa hai ki yaha grantha devapAla ne likhavAyA thA / kavi vijayasiMha kI kavitA ucca koTi kI nahIM hai / yadyapi unakA vyaktitva mahattvAkAMkSI kA hai, to bhI ve jIvana ke lie AsthA, caritra aura viveka ko Avazyaka mAnate the| kavi ne ajitapurANa kI samApti vi.saM. 1505 kIrtika kI pUrNimA ke dina kI thI / " ataeva kavi kA samaya vikrama kI 16vIM sadI hai / kavi ne isa grantha kI racanA mahAbhavya kAmarAja ke putra paMDita devapAla kI preraNA se kI hai| batAyA hai ki vaNipura yA vaNikapura nAma ke nagara meM khaNDelavAla vaMza meM kauDi (kaur3I) nAma ke paMDita the| unake putra kA nAma chItu thA, jo bar3e dharmaniSTha aura AcAravAna the| ve zrAvaka kI gyAraha pratimAoM kA pAlana karate the| vahIM para lokapriya paMDita khetA thA / inhIM ke putra kAmarAja hue| kAmarAja kI patnI kA nAma kamalazrI thA / inake tIna putra hue- jinadAsa, rayaNu aura devapAla / devapAla ne vardhamAna kA eka caityAlaya banavAyA 1. bhagavAn mahAvIra aura unakI AcArya paramparA - nemIcandra zAstrI, AcArya zAntisAgara chANI granthamAlA mujaphpharanagara (u.pra.), prathama saMskaraNa, 1974, dvi. 1992, pR. 225 2. bhagavAn mahAvIra aura unakI AcArya paramparA, pR. 227
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ 53 varaMgacariu thA, jo uttuMga dhvajAoM se alaMkRta thaa| isI devapAla kI preraNA se ajitapurANa likhA gyaa| isa grantha kI prathama saMdhi ke navama kaDavaka meM jinasena, akalaMka, guNabhadra, gRddhapiccha, proSThila, lakSmaNa, zrIdhara aura caturmukha ke nAma bhI Aye haiN| isa grantha meM kavi ne dvitIya tIrthakara ajitanAtha kA jIvana vRtta gumphita kiyA hai| isameM 10 saMdhiyAM haiN| pUrva bhavAvalI ke pazcAt ajitanAtha tIrthaMkara ke garbha, janma, tapa, jJAna aura nirvANa kalyANakoM kA vivecana kiyA hai| prasaMgavaza loka, guNasthAna, zrAvakAcAra, zramaNAcAra, dravya aura guNoM kA bhI nirdeza kiyA gayA hai| kavi asavAla kavi asavAla kA vaMza golArADa thaa| inake pitA kA nAma lakSmaNa thaa| inhoMne apanI racanA meM mUlasaMgha balAtkAragaNa ke AcArya prabhAcanda, padmanandi, zubhacandra aura dharmacandra kA ullekha kiyA hai, jisase yaha dhvanita hotA hai ki kavi inhIM kI AmnAya kA thaa| kavi ne kuzAta deza meM sthita karahalanagara nivAsI sAhU soNiga ke anurodha se likhA hai| ye soNiga yaduvaMza meM utpanna hue the| mallinAthacarita ke kartA kavi halla kI prazaMsA bhI asavAla kavi ne kI hai| loNAsAhU ke anurodha se hI kavi asavAla ne "pAsaNAhacariu" kI racanA apane jyeSThabhrAtA soNiga ke lie karAI thii| pAsaNAhacariu kI prazasti meM racanAkAla kA ullekha prApta hotA hai, jahAM yaha prastuta hai-yaha grantha vi.saM. 1479 bhAdrapada kRSNA ekAdazI ko yaha grantha samApta huaa| grantha likhane meM kavi ko eka varSa lagA thaa| ___ prazasti meM vi.saM. 1471 bhojarAja ke rAjya meM sampanna hone vAle pratiSThotsava kA bhI varNana AyA hai| isa utsava meM ratnamayI jinabimboM kI pratiSThA kI gaI thii| prazasti meM jisa rAjavaMza kA ullekha kiyA hai, usakA astitva bhI vi.saM. kI 15vIM zatAbdI meM upalabdha hotA hai| ataeva kavi kA samaya vikrama kI 15vIM zatAbdI hai| kavi kI eka racanA upalabdha hai| isameM 23veM tIrthaMkara pArzvanAtha kA jIvana carita aMkita hai| yaha grantha 13 saMdhiyoM meM vibhakta hai|' isa carita-grantha meM kavi ne grAma, nagara aura prakRti kA citraNa bhI kiyA hai| sAtha hI 1. mahAvIra aura unakI AcArya paramparA, pR. 229
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 varaMgacariu nara-nAriyoM ke citraNa meM paramparAyukta upamAnoM kA vyavahAra kiyA gayA hai| mANikyarAja 16vIM zatAbdI ke apabhraMza kAvya nirmAtAoM meM mANikyarAja kA mahattvapUrNa sthAna hai| ye buhasUrA (budhasUrA) ke putra the| jAyasa athavA jayasavAla-kularUpI kamaloM ko praphullita karane ke lie sUrya the| inakI mAtA kA nAma dIvAdevI thaa| 'NAyakumAracariu' kI prazasti meM kavi ne apanA paricaya nimna prakAra diyA hai tahiM Nivasai paMDiu satthakhaNi, sirijysvaalkulkmltrnni| ikkhAkuvaMsa mahiyavali-variThTha, buhasurA-NaMdaNu suyagariThTha / uppaNNau dIvA uyarikhANu, buha mANikurAye buhhimaannu| kavi mANikyarAja ne amarasenacarita meM apanI guruparamparA kA nirdeza karate hue likhA hai ki kSemakIrti, hemakIrti, kumArasena, hemacandra aura padmanandi AcArya hue| prastuta padmanandi tapasvI, zIla kI khAna, nirgrantha, dayAlu aura amRtavANI the| ye padmanandi hI mANikyarAja ke guru the| amarasenacarita grantha kA praNayana rohataka ke pArzvanAtha mandira meM huA thaa| kavi mANikyarAja apabhraMza ke labdhapratiSTha kavi hai aura inakA vyaktitva sabhI dRSTiyoM se mahanIya hai| kavi ne amarasenacarita kI racanA vi.saM. 1576 caitra zuklA paMcamI zanivAra aura kRtikA nakSatra meM pUrNa kI hai| dvitIya racanA nAgakumAracarita kA praNayana vi.saM. 1579 meM phAlguna zuklA navamI ke dina huA hai| amarasenacarita grantha meM muni amarasena kA jIvanavRtta aMkita hai, jisakI kathAvastu 7 saMdhiyoM meM vibhakta hai evaM nAgakumAra caritra meM puNyapuruSa nAgakumAra kI kathA varNita hai, jisakI kathAvastu 9 saMdhiyoM meM vibhakta hai|' kavi mANikacanda DaoN. devendra kumAra zAstrI ne bharatapura ke jainazAstra bhaNDAra se kavi mANikacanda kI 'sattavaNakahA' kI prati prApta kI thii| isa kathAgrantha ke racayitA jayasavAla kulotpanna kavi mANikacanda hai| isa kathA kI racanA ToDarasAhU ke putra RSabhadAsa ke hetu huI hai| kavi malayakIrti bhaTTAraka ke vaMza meM utpanna huA thaa| ye malayakIrti evaM yazaHkIrti ke paTTadhara the| grantha 1. bhagavAn mahAvIra aura unakI AcArya paramparA, pR. 237
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu kA racanAkAla vi.saM. 1634 hai|' ataH kavi kA samaya 17vIM sadI nizcita hai| sattavasaNakahA-isameM saptavyasanoM kI sAta kathAeM nibaddha haiN| kathAgrantha sAta sandhiyoM meM vibhakta hai| yaha prabandhazailI meM likhA gayA hai| kathA meM vastu varNanoM kA Adhikya nahIM hai| kathA sIdhe aura sarala rUpa meM calatI hai| saMvAda yojanA bar3I madhura hai| bhASA sarala evaM spaSTa hai| bhagavatIdAsa bhagavatIdAsa bhaTTAraka guNacanda ke paTTadhara bhaTTAraka sakalacanda ke praziSya aura mahIcandrasena ke ziSya the| mahIndrasena dillI kI bhaTTArakIya gaddI ke paTTadhara the| paMDita bhagavatIdAsa ne apane guru mahIndrasena kA bar3e Adara ke sAtha smaraNa kiyA hai| yaha bUr3hiyA, jilA-ambAlA ke nivAsI the| inake pitA kA nAma kizanadAsa thaa| inakI jAti agravAla aura gotra baMsala thaa| kahA jAtA hai ki caturtha vaya meM inhoMne munivrata dhAraNa kara liyA thaa| kavi bhagavatIdAsa saMskRta, apabhraMza aura hindI bhASA ke acche kavi aura vidvAn the| ye bUr3hiyA se yoginIpura (dillI) Akara basa gaye the| usa samaya dillI meM akabara bAdazAha ke putra jahAMgIra kA rAjya thaa| dillI ke motI bAjAra meM bhagavAn pArzvanAtha kA mandira thaa| isI maMdira meM Akara bhagavatIdAsa nivAsa karate the| kavi ne apanI adhikAMza racanAeM jahAMgIra ke kAla meM likhI haiN| jahAMgIra kA rAjya I. san ., 1605-1628 I. taka rahA hai| avaziSTa racanAe~ zAhajahAM ke rAjya meM I. san 1628-1656 meM likhI gii| kavi kI lagabhaga 20 racanAe~ prApta hotI hai| yazaHkIrti inakA samaya 15vIM zatAbdI hai| inakI cAra racanAoM kA ullekha prApta hotA haipANDavapurANa (saM. 1497), harivaMzapurANa (ra.saM. 1500), jinarattivihANakahA, ravivaukahA (Adityavaya khaa)| kavi devanandi' inhoMne bhI kathAgranthoM kI racanA kara apabhraMza sAhitya kI zrIvRddhi meM yogadAna diyA hai| ye 1. bhavissayatta kahA tathA apabhraMza kathA kAvya, bhA.jJA.pra., pR. 326 2. bhagavAna mahAvIra aura unakI AcArya paramparA, pR. 242
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 varaMgacariu devanandi pUjyapAda devanandi se bhinna haiM aura unake pazcAtvartI haiN| inakA 'rohiNIvihANakahA' nAmaka grantha upalabdha hai| racanA kI zailI ke AdhAra para kavi kA samaya 15vIM sadI mAnA jA sakatA hai| kavi alhU / inhoMne 'aNuvekkhA' nAmaka grantha kI racanA kara saMsAra kI anityatA, azucitA, asAratA Adi kA svarUpa prastuta kiyA hai| AtmotthAna ke lie aNuvekkhA kA adhyayana upayogI hai| racanA kI bhASA aura zailI se kavi kA samaya 16vIM sadI pratIta hotA hai| jalhigala / inhoMne 'anupehArAsa' nAmaka upadezaprada grantha likhA hai| isameM anitya, azaraNa Adi bAraha bhAvanAoM kA svarUpAMkana kiyA hai| kavi ke sambandha meM kucha bhI jAnakArI prApta nahIM hotI hai| anumAnataH kavi kA samaya vikrama kI 15vIM zatAbdI pratIta hotA hai| paM. yogadeva __paM. yogadeva kumbhanagara ke munisuvratanAtha caityAlaya meM baiThakara "bArasaaNuvekkhArAsa" nAmaka grantha kI racanA kI hai| yaha grantha bhI 15vIM-16vIM zatAbdI kA pratIta hotA hai| kavi lakSmIcanda lakSmIcanda ne 'aNupekkhAdohA' kI racanA kI hai| isameM 47 dohe haiN| sabhI dohe zikSAprada aura Atmodbodhaka haiN| inakA samaya bhI 15vIM-16vIM zatAbdI ke Asa-pAsa hai| kavi nemicandra nemicanda 15vIM zatAbdI ke prasiddha kavi haiN| inhoMne ravivrata kathA, anantavrata kathA Adi granthoM kI racanA kI hai| 1. bhagavAna mahAvIra aura unakI AcArya paramparA, pR. 242 2. vahI, pR. 242 3. vahI, pR. 243 4. vahI, pR. 243 5. vahI, pR. 243
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ 57 varaMgacariu VI. bhASA varaMgacariu kI bhASA apabhraMza hai, jisakI pramukha vizeSatA ukAra bahulA hai, jo varaMgacariu meM sarvatra dekhI jA sakatI hai| isakI kucha vizeSatAe~ isa prakAra haiM 1. R ke sthAna para prAyaH a, A, i, u, e, yA ri Adeza hue haiM; yathAR = a, kRta = kaya (4/1) gRha = ghara-3/5 = i, nRpa = Niva (4/2), tRpa = tippai (3/8), tRNa = tiNa (1/10) = u, mRNAla = muNAla (4/11) R = ri, bhrAtR = bhAyari (3/3) 2. ai ke sthAna para e yA i kA Adeza huA hai, yathAai = i, zaiyyAtala = sijjAyali (1/8) 3. au ke sathAna para o yA au Adeza hue haiM, yathAau = o, saubhAgya = sohagga (4/3) au = o, kautuhala = koUhali (4/3) au = A, naukA = NAva (3/8) 4. eka svara ke sthAna para prAyaH dUsarA svara pAyA jAtA hai| yathA-a = u, manute = muNai (3/3) i = I, dhvani = jhuNI (1/8) a = e, maryAdA = merau (4/5) U = e, nUpura = Nevara 5. prAyaH alpa prANa vyaMjanoM kA lopa yA unake sthAna para ya, yA va zruti dikhalAI par3atI hai, yathA rayaNAyarU = ratnAkara (4/1), loya = loka (2/1), rupasAra = ruvasAra (1/6). dukhasAgara = dusAyari (1/12), aMtepura = aMtevara (4/11)
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ 58 varaMgacariu 6. kucha zabdoM meM do svaroM ke bIca sthita kha, gha, tha, dha, pha aura bha ke sthAna para ha kA prayoga huA hai, yathA dha = ha, payodhara = payohara (4/1) bha = ha, saubhAgya = sohagga (4/3), tribhuvana = tihuyaNa (3/21) ha, rodhana = rohaNu (3/5), nidhi = Nihi (3/1) gha = ha, nighAta = NihAu (3/6) = ha, sukhakara = suhayarU (3/7), rekhA = reha (3/9) pha = ha, saphala = sahalau (3/11) = ha, pathikajana = pahiyaNa (1/3) 7. Ta ke sthAna para Da; Tha ke sthAna para Dha aura pa ke sthAna para va pAyA jAtA hai, yathATa = Da, ghaTita = ghaDiu (3/6), kaTaka = kaDaa (3/11), subhaTa = suhaDa (1/6). Tha = Dha, kaThina = kaDhiNa (1/8) pa = va, katipaya = kaivai, AtApita = AyAvai (3/2) 8. kucha zabdoM meM alpa prANa vargoM ke sthAna para mahAprANa varNa pAye jAte haiM, yathAstuti = thutti (1/10), prazasta = pasattha (1/2) 9. kucha zabdoM meM dantya vyaMjana ke sthAna para mUrdhanya vyaMjana kA prayoga huA hai, yathAroSAnala = rosANalu (1/12), ativedana = aiveyaNu (3/2) 10. hma ke sthAna para mbha Adeza huA hai, yathAbrahmacarya = bambhaceru (1/16) 11. Ta ke sthAna para kvacit la huA hai, yathATa = la; ka = ha, sphaTika = phaliha 12. ya aura za ke sthAna para kramazaH ja aura sa tathA Sa ke sthAna para cha yA ha kA prayoga huA hai; yathA ya = ja, yudhiSThara = juhiDilu, saMyataM = saMjaya, yadi = jai, yuvarAja = juvarAya (4/5)
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ 30 varaMgacariu za = sa, zirorUha = siroruha, pAza = pAsu (3/4) Sa = cha, SaTakhaNDa = chakkhaMDa (1/13) 13. kSa ke sthAna para kha, cha, jha, kkha yA gha prayukta hue haiM, yathAkSa = kkha, rakSa = rakkha (3/4) kSa = jha, kSi = jhUraMti (3/6) kSa = kha, kSamAvAna = khamaMto (4/3) kSa = cha, mRgAkSi = mayacchi (3/8) 14. tya ke sthAna para cca, zya ke sthAna para ccha aura dya ke sthAna para jja kA prayoga huA hai, yathA tya = cca, jAtya = jacca (3/10), pratyanta = paccaMta (4/5), tattva = tacca (1/10) 15. zabdoM ke madhya aura anta meM sthita asavarNa saMyukta varNa savarNa varNa meM badala gaye haiM, yathA-- dharma = dhamma (1/11), karma = kamma (2/1), sikta = sitta (3/2) durgama = duggama (3/4) uparyukta vizeSatAoM ke atirikta varaMgacariu kI bhASA meM katipaya anya vizeSatAe~ bhI haiM(1) jJa = Na, kevalajJAna = kevalaNANa (1/1) (2) hya = jjha, dohya = dujjhai (3/8) (3) dhva = jhu, dhvani = jhuNi (1/8) (4) stha = Tha, stha+mi = ThAmi (1/3) sna = Nha - sneha = Neha (3/6) (6) tsa = ccha - utsAha = ucchAhu (1/8) (7) dhya = jha - asAdhya = asajjha (3/8), dhyAna = jhANu (4/22) (8) psa = ccha - apsarA = acchara (1/8).
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ 60 varaMgacariu VII. chaMda, alaMkAra evaM rasa vivecana chaMda apabhraMza kAvyoM meM chandoM kA bAhulya va vaiziSTaya pAyA jAtA hai| yahAM saMskRta aura prAkRta ke prAyaH sabhI varNika aura mAtrika chandoM ke atirikta kucha navIna chandoM kA prayoga bhI huA hai, jinhoMne hindI Adi Adhunika bhASAoM kI kAvya zailI ko prabhAvita hI nahIM kiyA, kintu ise eka nayI dizA bhI pradAna kI hai|' bhAratIya vAGmaya meM chanda zabda aneka arthoM meM prayukta huA hai| pANinI ke 'aSTAdhyAyI' meM 'chandas' zabda vedoM kA bodhaka hai| 'bhagavatgItA' meM vedoM ko chandas kahA gayA hai: __UrdhvamUlamadhaH zAkhamapUvatthaM praahurvyym| chandAMsi yasya parNAni yastaM veda sa vedavit / / (15.1) amarakoza (chaThI zatAbdI) meM __'abhiprAyazchandaAzayaH' (3.20) arthAt 'chanda' kA artha 'mana kI bAta' yA 'abhiprAya' kiyA gayA hai| vahIM Age chandaH padye'bhilASe ca' (3.232) arthAt chanda kA artha padya aura 'abhilASa' bhI kiyA hai| 'chanda' zabda kA prayoga 'padya ke artha meM ati prAcIna hai, kyoMki chaH vedAMgoM meM (zikSA, kalpa, vyAkaraNa, nirUkta, jyotiSa aura chandas) chandazAstra ko ginAyA gayA hai| chandazAstra kA artha hai akSara yA mAtrAoM ke niyama se udbhUta vividha vratoM kA zAstrIya vivrnn| sAmAnyatayA hamAre deza meM sarvaprathama padyAtmaka kRti kI racanA huI, isalie prAcInatama 'Rgveda' Adi ke sUkta chanda meM hI racita hai| vaise jainoM ke AgamagraMtha bhI aMzataH chanda meM racita hai| jainAcAryoM ne aneka chandagraMtha bhI likhe hai|| nemicandra zAstrI ke anusAra; manuSya anAdi kAla se chanda kA Azraya lekara apane jJAna ko sthAyI aura anyajana grAhya banAne kA prayatna karatA A rahA hai| chanda, tAla, tuka ora svara sampUrNa manuSya ko eka karate haiN| inake AdhAra para manuSya kA bhAva sahaja hI dUsare taka pahuMca jAtA hai| inake samAna ekatva vidhAyinI anya zakti nahIM hai| manuSya ko manuSya ke prati saMvedanazIla banAne kA sabase pradhAna sAdhana chanda hai| isI mahAna sAdhana ke bala para manuSya ne apanI AzA AkAMkSAoM ko, anurAga-virAga ko eka vyakti se dUsare vyakti taka, eka pIr3hI se 1. jasaharacariu (prastAvanA pR. 34). puSpadaMta kRta, sampA. hIrAlAla jaina, bhA. jJA. prakAzana, naI dillI, 1972 (prathama saM. 1944), dvitIya saMskaraNa, 1972 2. jaina sAhitya kA vRhad itihAsa, bhAga-5, lekhaka-aMvAlAla pro. zAha pArzvanAtha vidyApITha zodha saMsthAna, vArANasI, 1969 cauthA prakaraNa, pR. 130 3. jaina sAhitya kA vRhad itihAsa, pR. 130
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu dUsarI pIr3hI taka aura eka yuga se dUsare yuga taka bhejA hai| vaidyaka, jyotiSa, vyApAra-vANijya aura nIti viSayaka anubhavoM kA chanda ke bala para hI sarvagrAhya banAyA gayA hai| kAvya meM chanda kA vyavahAra viSayagata manobhAvoM ke saMcAra ke lie kiyA gayA hai| laya kI aNimA aura mahimA hI chanda hai| nAda kI gatiyAM jaba layamaya banatI hai, taba chanda janma letA hai| artha kAvya kA prANa hai, to chanda UrjA hai| vastutaH chanda layAtmaka, niyamita tathA arthapUrNa vANI hai| chanda kAvya kI naisargika AvazyakatA hai| chandomayI racanA meM sampreSaNIyatA aura layAnviti kA yoga rahatA hai, jisase usameM jIvana ko AnaMdita karane kI zAzvata sampadA mukhara ho uThatI hai| chandobaddha vANI AtmA ko camatkRta kara use ullAsa meM nimagna kara detI hai, tAki jIvana kI samUcI viSamatA ora viSAdamayatA kA sarvathA visarjana ho|' apabhraMza kathAtmaka prabandha kAvyoM va caritroM kI eka TakazAlI zailI hai| jisake anusAra racanA ko aneka saMdhiyoM (paricchedoM) meM vibhAjita kiyA jAtA hai| pratyeka saMdhi meM aneka kaDavakoM kA samAveza hotA hai aura pratyeka kaDavaka meM aneka yamaka aura anta meM eka ghattA chanda rakhA jAtA hai| jo saMdhi ke Adi se anta taka eka sA rahatA hai aura usakA svarUpa saMdhi ke prAraMbha meM hI prAyaH dhruvaka ke rUpa meM spaSTa kara diyA jAtA hai| kabhI-kabhI pratyeka kaDavaka ke prAraMbha meM eka 'duvaI' chanda bhI sambaddha rahatA hai| jisake anya nAma dhruvA, dhruvaka yA chaddaNiyA bhI hai| ghattA kA artha hai jo vibhakta kre| piMgala ke anusAra ghattA meM 31 mAtrAeM hotI hai| yati 10 aura 8 para tathA 13 mAtrA, anta meM do laghu honA caahie| AcArya hemacandra ne 'chaddaNiyA' kA lakSaNa isI prakAra diyA hai jahAM 10 aura 8 para yati, 13 mAtrAoM ke sAtha antima do laghu evaM duvaI kA eka bheda chaDDaNiyA mAnA hai| muni nayanaMdI ne apane sudaMsaNacariu meM kAvya kI vizeSatA batAte hue kahA hai : 'NirU chaMdANuvaTTi kaikavvu va'' arthAt kAvya kI vizeSatA usake chandAnuvartI yA nAnA chandotmaka hone meM hai| saMskRta, prAkRta aura apabhraMza vAGmaya meM chaMdazAstra lekhana kI cAra pramukha zailiyA~ upalabdha hai| yathAH 1. sUtrazailI-piMgalAcArya tathA A. hemacandra dvArA vyvhRt| 1. prAkRta bhASA aura sAhitya kA AlocanAtmaka itihAsa, pR. 5272. jaina hindI kAvya meM chandoyojanA, Aditya pracaNDiyA (jaina vidyA-aprela, 1987) jambU. ca. meM chandayojanA, dIti, pra. 83. sudaMsaNacariu-muninayanandi, sampA. hIrAlAla jaina, prAkRta evaM jaina vidyA zodha saMsthAna, vaizAlI, 1970, 2.6.7 4. hindI sAhitya koSa, prathama-bhAga, saMpA. dhIrendra varmA, pR. 291 (jaina vidyA-aprela,1987), jambU, ca. kI chandayojanA, pR.56, zrImatI alakA pracaNDiyA dIti
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacarita 2. zlokazailI-agnipurANa aura nATyazAstra meM pryukt| 3. ekaniSThazailI-gaMgAdAsa aura kedArabhaTTa dvArA gRhIta, jisameM lakSaNa uddhRta chaMda meM hI nihita rahatA hai| 4. mizritazailI-'prAkRta paiMgalam' meM vyavahRta zailI, jisameM alaga chaMdoM meM bhI aura kahIM-kahIM uddhRta chaMdoM meM bhI ullekha huA hai| apabhraMza chandoM ke srota do haiM-eka to vibhinna chanda zAstriyoM dvArA prastuta apabhraMza chandoM kA vizleSaNa aura dUsare apabhraMza kAvya meM prayukta chaMdoM kA anushiiln|' apabhraMza prabandha kAvyadhArA, sacamuca chanda kI dRSTi se bahuta adhika samRddha hai| yaha samRddhi Akasmika nahIM, apitu paramparA kA vikAsa hai| apabhraMza chanda ke bAre meM eka ullekhanIya vizeSatA yaha hai ki vaha vyakti nahIM jAti se sambandha rakhatI hai| sAmAnyatayA apabhraMza vidvAnoM ne do prakAra ke apabhraMza chanda svIkAra kiye haiM :(ka) prabandhakAvya paramparA ke chanda / (kha) cAraNa tathA mukta paramparA ke chanda / apabhraMza kavi chanda ke prayoga ko lekara bar3e sajaga rahe hai| lokabhASA kI gatizIlatA ko banAe rakhane ke lie yaha Avazyaka bhI thaa| yahI kAraNa hai ki usameM donoM paramparAoM ke chanda milate haiN| zrI alsaphorDa ne apabhraMza chanda ke do bheda kiye haiM-gaNapradhAna aura mAtrA pradhAna / mAtrA pradhAna ke pAMca bheda kiye haiM 1. cAra pAda kA layAtmaka chanda / 2. dohA AkAra ke chanda / 3. kevala layavAle chanda / 4. mizrita chanda / 5. ghattA ke AkAra ke chnd| isI prakAra prayoga kI dRSTi se bhI bhedoM kI kalpanA kI jA sakatI hai :(ka) muktaka racanAoM meM prayukta hone vAle chanda / (kha) kar3avaka racanA meM prayukta chanda / (ga) kar3avaka Adi ke anta meM prayukta chanda / antataH kahA jA sakatA hai ki apabhraMza ke chanda prAyaH saMgIta pradhAna haiM, ve tAlageya haiN| apabhraMza chandoM meM 'yati' prAyaH saMgItAtmaka hotI hai| lokabhASA ke chaMdoM kA apabhraMza ke chandoM para atyadhika prabhAva par3A hai| apabhraMza meM jina naye chandoM kA aviSkAra huA, una sabakI vizeSatA haipadAnta yamaka kI anivAryatA, jo hindI meM tukabandI ke nAma se pratiSThita huii| apabhraMza ke 1. apabhraMza bhASA aura sAhitya, DaoN. devendra kumAra, pR. 231 2. jambUsvAmIcariu, chandayojanA, pR. 60 3. jasaharacariu, prastAvanA, pR.34
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ 63 varaMgacariu prabandha kAvyoM, muktaka kAvyoM aura caritAtmaka, stutyAtmaka tathA rAsa Adi graMthoM meM aneka chandoM kA prayoga milatA hai| saMskRta meM varNavRttoM kA aura apabhraMza meM mAtrika chandoM kA prayoga adhika huA hai, para vahAM varNa-vRttoM kA sarvathA abhAva bhI nahIM hai| apabhraMza kaviyoM ne saMskRta ke unhIM chandoM ko grahaNa kiyA hai jisameM unheM vizeSa prakAra kI gati milI hai aura isI se unhoMne saMskRta varNa-vRttoM meM apanI icchAnusAra kucha sudhAra yA parivartana athavA parivardhana kara, unheM gAna tathA laya ke anukUla banA liyA hai| apabhraMza ke kaviyoM ne antyAnuprAsa kA prayoga pratyeka caraNa ke anta meM to kiyA hI hai, kintu usakA prayoga kahIM-kahIM tathyoM meM bhI huA hai| tukAnta yA tuka kA prayoga laya ko utpanna karanA yA use gati pradAna karanA hai aura aisI zabda yojanA kA nAma hI tuka hai| prAkRta kaviyoM ne prAyaH mAtrika chandoM kA hI prayoga kiyA hai, inameM tuka kA prayoga nahIM pAyA jaataa| hindI ke tulasIdAsa Adi kaviyoM kI racanAoM meM caupAI yA dohA chanda hI AtA hai, kintu apabhraMza kaviyoM kI kaDavaka zailI meM sabhI varNa ora mAtrika chandoM ko samAviSTa karane kA prayatna kiyA gayA hai| . paM. paramAnanda zAstrI ke anusAra-saMskRta ke varNa vRttoM se eka hI chanda meM navInatA utpanna kara aneka nUtana chandoM kI apabhraMza meM sRSTi bhI kI hai| saMskRta ke mAlinI chanda meM pratyeka paMkti meM 8 aura 7 akSaroM ke bAda yati ke krama se 15 akSara hote haiN| use apabhraMza bhASA ke kavi ne pratyeka paMkti ko do bhAgoM meM vibhAjita kara yati ke sthAna para tathA paMkti kI samApti para antyAnuprAsa kA prayoga kara chanda ko navIna rUpa meM DhAla diyA hai| yathA : . viviha rasa visAle, Neya koU . hlaale| laliya vayaNa mAle, atthasaMdoha saale| sudaMsaNacariu, 3-4 ___ apabhraMza meM do chandoM ko milAkara aneka naye chanda bhI banAye gaye haiN| jaise chappaya, kuMDaliyA, cAndrAyana aura vastu Adi / chandoM ke prakAra apabhraMza bhASA ke kAvyoM meM vividha chandoM kA prayoga huA hai unake nAma isa prakAra hai :pajjhaTikA, pAdAkulika, alillAha, raDDhA, plavaMgama, bhujaMgaprayAta, kAminI, toTaka, dodhaka, saggiNI, ghattA, dohA, mandAkrAMtA, mAlinI, vaMsastha, AraNAla, tomara, duvaI, madanAvatAra, candralekhA, kuvalayamAlinI, mottiyadAma, upajAi vilAsinI, zAlibhaMjikA, indravajA, vasaMtatilakA, priyaMvada, anaMtakokilA, rathoddhatA, maMdAradAma, AvalI, nAgakanyA, pRthivI, vidyunmAlA, azokamAlinI aura niseNI aadi| 1. jainagraMtha prazasti saMgraha, paramAnandazAstrI, prastAvanA, pR. 34 2. vahI, prastAvanA, pR. 34 3. vahI, pR. 34 4. vahI, pR. 35 5. vahI, pR. 35 6. vahI, pR. 35
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu kavi nayanandI ne apane 'sakalavidhi vidhAna kAvya' meM 62 mAtrika chandoM kA prayoga kiyA hai| isase pramANita hotA hai ki nayanandI chandazAstra ke mahAna vettA the| kavi zrIcandra ne 'rayaNakaraNDa sAvayAyAra' kI 12vIM saMdhi ke tIsare kaDavaka meM kucha apabhraMza chandoM kA nAmollekha kiyA hai| NirayAla, AvalI, carcarIrAsa rAsaka, dhruvaka, khaMDaya upakhaMDaya ghattA, vastu, avastu, aDila, paddhaDiyA, dohA, upadohA, helA, gAhA, upagAhA Adi chandoM ke nAma diye haiM / ' kavi lakSmaNa ne apane 'jinadattacariu' kI cAra saMdhiyoM meM varNavRtta aura mAtrika donoM prakAra ke chandoM kA prayoga kiyA hai unake nAma nimna prakAra haiM: 64 vilAsiNI, madanAvatAra, citragayA, mottiyadAma, piMgala, vicittamaNoharA, AraNAla, vastu, khaMDaya, jaMbheTiyA, bhuMjagappayAu, somarAjI, saggiNI, pamANiyA, pomiNI, caccara, paMcacAmara, NarAca, nibhaMgiNiyA, ramaNIlatA, cittiyA, bhamarapaya, moNaya, amarapura, sundarI aura lahumattiya Adi / 2 apabhraMza meM aneka chanda graMtha likhe gaye, parantu Aja upalabdha nahIM haiM / mAtra eka hI svayaMbhU kA chanda graMtha prApta hotA hai, jo apabhraMza kI mahattvapUrNa dena hai| isa graMtha meM kula 8 adhyAya hai| isake prathama tIna adhyAyoM meM prAkRta ke varNavRttoM kA aura anta ke 5 adhyAyoM meM apabhraMza ke chandoM kA kathana kiyA gayA hai aura chandoM ke udAharaNa pUrvavartI kaviyoM kI racanAoM evaM svopajJa graMthoM se bhI diye hai / varaMgacariu meM mukhyataH tIna prakAra ke chaMdoM kA prayoga kiyA gayA hai, jo chanda-pravRtti sAmAnya rUpa se apabhraMza kAvyoM meM pAI jAtI hai| arthAt kaDavaka ke prAraMbha meM duvaI (dvipadI), madhya meM yamaka rUpa meM adhikAMzata: paddhaDiyA (pajjhaTikA) evaM anta meM ghattA chanda pAyA jAtA hai, jo isa prakAra hai duvaI (dvipadI) - isake pratyeka caraNa meM 28 mAtrAe~ pAI jAtI haiM, yathA mumi kuvaNu tAu tuha kerau mAyari kavaNa jAyau / ko varaNayarU vappakamalANa Na kahi kAraNi parAyau / / (varaMgacariu, 2 / 12 ) paddhaDiyA ise apabhraMza kAvya kA pramukha chanda kahA gayA hai| isake pratyeka caraNa meM cAra caturmAtrika gaNa arthAt solaha mAtrAeM hotI haiM, jinameM antima mAtrAeM jagaNa ( 151 ) hotI hai| varaMgacariu meM adhikAMzataH isakA prayoga huA hai, yathA 1. chaMdaNirayAla AvaliyahiM, caccari rAsaya rAsahi laliyahiM / vatthu avatthU jAi visesahiM, aDila maDila paddhaDiyA aMsahi / dohaya uvadohaya avabhaMsahiM, duvaI helA gAhu va gAhahiM / dhuvaya khaMDa uvakhaMDaya ghattahiM sama - visamaddha samehiM vicittahiM / / - rayaNakaraMDa sAvayAyAra, 12vIM saMdhi, kaDavaka-3 2. jainagraMtha prazasti saM., pR. 35 3. vahI, pR. 36
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ 65 varaMgacariu puNu cittaseNu bhAsai suvAya, suraseNahu kijjinnehuraay| puNu devaseNu turiyau pavutta, hauM akkhami kijjai avruvtt| (varaMgacariu, 1/6) paMguraNahINa NiddosayAri, tiNhai velai Nau lahahi vaari| jo taha saMhArai pAvayammu, tahisarisau avarU Na koahmm|| (varaMgacariu, 1/13) vadanaka isake pratyeka caraNa meM solaha mAtrAeM hotI haiM, jinameM antima do mAtrAeM prAyaH laghu hotI haiM, yathA paratiya NarayajoNi darisAvai, paramahilA jamauri mahilAvai / paramuddhA sattau jaNu jANai, ajasakitti lou vkkhaanni|| (varaMgacariu, 1/14) madanAvatAra isake pratyeka caraNa meM 20 mAtrAe~ hotI haiM, yathA sakohA salohA maNe juddha kAmA, papicchaMta bhaiyA vaNAaMga saamaa| valAvevi laggA raNe je vi dhIrA, papicchevi satthAi laggA adhiiraa|| (varaMgacariu, 2/7) vilAsinIisake pratyeka caraNa meM 16 mAtrAe~ hotI haiM aura aMta guru se hotA hai, yathAavara vi Niya-Niyaputti samANA, aTThavi Naravai titthu praannaa| (varaMgacariu, 1/8) kaDavaka ke aMta meM ghattA chanda prayukta huA hai, jo isa prakAra hairAjahaMsa isake prathama aura tRtIya caraNa meM pandraha-pandraha tathA dvitIya evaM caturtha caraNa meM bAraha-bAraha mAtrAeM hotI haiM, yathA ikkahi darasAviya kuDilagai, avaruvi kiddhau srlu| kuDilu peraMtaha vAhuDai, akuDilu gacchai trlu|| (varaMgacariu, 1/19) kAminI-hAsa__isake prathama aura tRtIya caraNa meM gyAraha-gyAraha tathA dvitIya evaM caturtha caraNa meM bAraha-bAraha mAtrAeM hotI haiM, yathA
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 varaMgacariu kumaravaraMgu laevi, sAyaraviddhi pahANau / sayalahi appiu tAsu, pikkhahi suMdaramANau / / (varaMgacariu, 2/6) bAsaThamAtrika chanda isake pratyeka caraNa meM kramazaH dasa, ATha aura teraha mAtrAoM para yati hotI hai| caturtha saMdhi ke pratyeka kaDavaka ke anta meM prayukta ghatte isI chaMda meM pAye jAte haiM, yathA jahi koila saddahi, kaya rui bhaddahi, kIra mokkhaiM kharaM puNu / jahi vara kamalAyarU, NaM rayaNAyaru, rehayaMti kai khaiM vaNu / / (varaMgacariu, 4 / 1) alaMkAra 'alaMkAra' kAvyotkarSa kA eka anivArya sAdhana hai - "alaMkaroti iti alaMkAra:" se yahI dhvanita hotA hai / kavi kI pratibhA kA kauzala isa bAta se spaSTa hotA hai ki vaha apanI racanAoM meM alaMkAroM kA prayoga kitanA aura kaisA karatA hai| jitanA hI adhika koI kavi alaMkAroM kA sahaja aura akRtrima prayoga karatA hai, utanA hI usakA kAvya zRMgAra maNDita hotA hai / mahAkavi nayanandi alaMkAra yukta kAvya ko saMsAra kI sarvAdhika sarasa upalabdhi batalAte haiM / kavi kahate haiM-pravAla kI lAlimA se zobhita taruNI ke adhara, bhauroM ko nacAne vAle Ama, madhura Ikha, amRta, kastUrI, candana tathA candra meM bhI vaha rasa nahIM hai, jo sukavi racita alaMkArayukta kAvya meM milatA hai, yathA- No saMjAdaM taruNiahare viddumArattasohe / No sAhAre bhamiyabhamare Neva puMDucchadaMDe | No pIUse Nahi migamade caMdaNe Neva caMde | sAlaMkAre sukai bhaNide jaM rasaM hoi kavve / (sudaMsaNacariu, 3 / 1 ) mahAkavi daNDI ke anusAra kAvya meM zabda aura artha ko zobhita karane vAlA hI alaMkAra hotA hai|' vAmana ke anusAra yaha guNa kA kArya hai aura atizaya zobhA karane vAlA dharma hI alaMkAra hai|+- AnaMdavardhana ne alaMkAra ko zabda evaM artha kA Azrita mAnA hai aura unheM kaTaka, kuNDala Adi ke samAna zabdArtha rUpa zarIra kA zobhAjanaka kArya kahA hai| AnaMdavarddhana ne alaMkAra lakSaNa meM alaMkAra kA rasa ke sAtha koI saMbaMdha nirdiSTa nahIM kiyA, kintu mammaTa' aura vizvanAtha ke anusAra alaMkAra zabda aura artha kI zobhA dvArA rasa kA bhI upakAra karate haiN| 1. kAvyAzobhAkarAn dharmAnalaGkArAn pracakSate / / kAvyAdarza - 219 2. tadatizayahetavastvalaGkArAH / kAvyAdarza 3/1/2 3. aGgAzritAstvalaGkArAH mantavyA kaTakAdivat / / dhvanyAloka 2 / 6 4 upakurvanti taM santayeGgadvAreNa jAtuvit / / kAvyaprakAza 8 / 67
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu svayaMbhU kA vizvAsa hai ki alaMkAra rahita sukathA vaise hI vyartha hai, jaise lAMchana sahita knyaa| kanyA lAMchana rahita honI cAhie, bhale hI vaha alaMkAra na pahane ho| aise hI kathA bhale hI lAMchana rahita acchI ho, kiMtu usakA alaMkRta honA jarUrI hai| usakA sabase bar3A lAMchana, alaMkAra vihIna honA hai| ukta kathanoM se yaha spaSTa hai ki kAvya meM alaMkAra kA rahanA Avazyaka hai| varaMgacariu eka caritakAvya hai| ataH isameM bhI alaMkAroM kI prApti hotI hai| kavi ne utprekSA aura upamA kA atyadhika prayoga kiyA hai, sAtha hI yamaka evaM anuprAsa alaMkAra ke mAdhyama se bhI kAvya racanA kI hai| upamA alaMkAra-sAhitya darpaNa ke anusAra eka vAkya meM do padArthoM ke vaidharmya rahita, vAcyasAdRza ko upamA kahate haiM, yathA 1. pAraddhiu caugai bhamai kema, cala pahariya jhiMdu va puhai jem| (1/13) 2. savvaha vallahu Niya jIvayavvu, so Nau ghAijjai karivi gabbu / (1/13) 3. chaNaiMdu va sarisau vayaNu bhAi, bAlakka teyavihi diNNa nnaai| (2/15) 4. hA hA paiM viNu khaDarasabhoyaNu, visariva bhAsai jIviya moynnu| (3/2) 5. pheNu va NissArau maNuya jammu, iya jANivi kijjai Nivai dhmm| (3/8) 6. taNu dhaNu jovaNu Niya jIvayavvu, suradhaNumiva bhaMgura loyasavvu / lAyaNNu vaNNu puNu suyaNa saMgu, jalabubba va saNNihu havai bhNgu| (4/18) 7. dharavai rajju devI Niyaputraho, juNNa tiNuvva rajju pricttho| (4/21) ukta rekhAMkita zabdoM se vAcya-sAdRzyatA pradarzita hotI hai| utprekSA alaMkAra-upameya meM upamAna kI saMbhAvanA ko utprekSA kahate haiM, yathA-varaMgacariu meM utprekSA alaMkAra kA vyApaka varNana kiyA gayA hai, yathA 1. dhavalujjaNu NaM uDavai payAu, NaM dhariu payoNihi velbhaau| ___NaM Nahayali laggau suravibhANu uttaMgu viula NaM giripmaannu| (1/4) 2. NaM surapuri mahiyali itthu Aya, jahi Niccu vi huya duMduhi NiNAya / (1/4) 3. NaM mayaraddhau jagi payaDu jAu, NaM puMjI kau daya dhmmbhaau| (1/4) 4. NaM dINANAhahaM kapparukkhu, arikAmiNI hiyavai deha dukkhu| (1/4) 5. tuha Aesu hoi tA ANAmi, NaM to vayaNahi titthu samaNAmi / (1/9) 6. karivi pasaMsaNa gaya NiyabhavaNaho, NaM vihi Nimmiya maggaNa pynnho| (1/18) 7. ai NiviDa payohara kaDhiNatuMga, NaM maNasiya kIDaNa giri uyNg| (2/2) . 8. iya vayaNa suNivi koheNa jaliu, NaM ugghaya sittiu jalaNu jliu| (2/9)
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ 68 varaMgacariu 9. agaNiya saradhoraNi varasaMtau, NaM ayAli varasAgamu pttu| (2/10) 10. savarasaMghu jujhaM taha mAriu, NaM muNi kammavUhu sNghaariu| (1/10) 11. NittaMsuyajalu kima pariyaliyau, NaM ayAli guru pAvasu sriyu| (3/5) 12. NayaNaMsuya jalehi taNu sittau, NaM vihiNA NijjharaNu vihittu| (3/2) 13. NaM sura accharagaNu ittha patti, varataNa rANiya piya pAya bhtti| (3/6) 14. iya vayaNu suNivi kohe palittu, NaM keNa huyAsu ghaeNa sittu| (3/10) 15. kiM kijjai uNNa payoharAI, kaMcuya baMdhaNu NaM vNdhnnaaii| (4/1) 16. kiM vara Neura saddai kuNaMti, NaM kAmabhicca haNu haNu bhnnNti| (4/1) 17. viNNivi aMsu jalulliya Nittai, NaM sayavatta iu sA sitti| (4/7) 18. iya vayaNai NareMdu yANaMdiu, NaM varasAgami tarugaNu nnNdiu| __NaM dAlidieNa dhaNu laddhau, NaM rasavAi rasAyaNu siddhu| ___NaM varahaMsu sivappuri pattau, NaM haMsau maNa saravari rttu| (4/10) 19. piya mAyarihi mahucchau kIyau, NaM Navaputta jAu dhaNu diiyu| (4/10) 20. mAyaMga turaya caMpANa jANa, vivihai pAsAyai NaM vimaann| (4/18) ukta rekhAMkita padoM meM upameya meM upamAna kI saMbhAvanA dikhAI gaI hai| anuprAsa alaMkAra-varNasAmya anuprAsa hai|' bAra-bAra varNoM kI AvRtti anuprAsa hai| yaha AvRtti svarasAmyamUlaka tathA svara vaiSamyamUlaka donoM prakAra se ho sakatI hai| itanA hI nahIM yaha AvRtti zabda ke Adi, madhya tathA anta meM kahIM bhI ho sakatI hai, yathA1. paDihAreM viNNaviyau caMgau paya posai aritimira pyNgu| (pa varNa kI AvRtti bAra-bAra AtI hai|) 2. sujovvaNu ruvasuvaNNa suaMgu, suvaMdhava gehu muNiMdaha sNgu| sucIru subhoyaNu desu NareMdu, diNiMdu dhaNiMdu suiMdu pddiNdu| (1/22) ___ (sa aura da varNa kI AvRtti bAra-bAra AI hai|) yamaka alaMkAra-sArthaka hone para bhI bhinna artha vAle svara vyaMjana samudAya kI kramazaH AvRtti ko yamaka kahate haiM, yathA Nau giNhahi jiNadikkha pariggahu, paI viNu hauM kiM rahami prigghu| (4/21) (parigraha zabda meM yamaka alaMkAra hai, kyoMki yahAM para parigraha ke do artha haiM-eka to jinadIkSA ko grahaNa ke artha meM evaM dUsarA artha dhana-daulata se hai|) 1. mammaTa, kAvyaprakAza, 9.2 (varNasAmyanuprAsaH)
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ rasa varaMgacariu 69 rasa kI niSpatti bhAvoM ke vividha svarUpoM ke sammizraNa se hotI hai| apabhraMza prabaMdha kAvyoM meM rasayojanA paramparAgata hai| zAstrIya dRSTi se zRMgAra, vIra aura zAMta rasa meM se eka hI aMgIrasa ho sakatA hai 1 devendra kumAra zAstrI ke anusAra apabhraMza kAvyoM kA samApana zAnta rasa meM hotA hai| isalie vahI rasa mukhya hai evaM yadi samApana vAlI kasauTI ko haTA diyA jAe to varNana kI pracuratA aura vyApaka dRSTi se zRMgAra aura vIrarasoM kA sthAna mahattvapUrNa ho jAtA hai| zrRMgAra ke donoM rUpoM ( saMyoga aura viyoga ) kA citraNa apabhraMza kAvya meM vizadatA se upalabdha hotA hai| ukta paramparA meM 'varaMgacariu' caritakAvya meM bhI mukhya zAnta rasa pradhAna hai| sAtha hI gauNarUpa zrRMgAra, vIra, raudra aura bhayAnaka rasoM kA nirUpaNa prApta hotA hai, jo isa prakAra hai zrRMgAra rasa - - zRMgAra rasa ke lie AcAryoM ne Adi rasa aura rasarAja kI saMjJA pradAna kI hai| kAmadeva ke udbheda (aMkurita hone) ko zrRMga kahate haiM, usakI utpatti kA kAraNa adhikAMza uttama prakRti se yukta rasa zRMgAra kahalAtA hai|' mukhyataH isake do bheda haiM 2 - saMyoga zRMgAra aura viyoga shRNgaar| jahAM anurAga to ati utkaTa hai, parantu priya samAgama nahIM hotA, use viyoga zrRMgAra kahate haiM evaM eka-dUsare se prema se page nAyaka aura nAyikA jahAM paraspara darzana, sparzana Adi karate haiM, vaha saMyoga zRMgAra kahalAtA hai / varaMgacariu eka dhArmika grantha hai, phira bhI isameM zRMgAra rasa ke donoM pakSoM kA sundara citraNa huA hai| viyoga zrRMgAra rasa kA citraNa manoramA aura kumAra-varAMga ke mAdhyama se prApta hotA hai / manoramA priyamilana ke viraha se paritapta ho jAtI hai, yathA isa prakAra zreSTha nagara meM navavadhuoM ke sAtha pramoda karate hue nivAsa karatA hai| eka dina mAtula (mAmA) kI putrI, jisakA nAma kumArI manoramA hai, varAMga ko ratirasa meM Asakta dekhatI hai aura mana meM ciMtana karatI hai ki isake sAtha saMsarga / saMbhoga karanA caahie| usakA zarIra vyAkula ho jAtA hai / strI ke citta ( mana ) ko kAmadeva kA bANa pIr3ita karatA hai| zvAsocchvAsa ati tIvravega se pravAhita hote haiM, zItala jala kA lepana bhI tApa utpanna karatA hai, zarIra kI tar3aphar3AhaTa (tar3apana ) aise hotI hai, jaise machalI kA jala ke sUkha jAne para hotI hai / 1. zRMgaM hi manyathodbhedastadAgamana hetukaH / uttama prakRti prAyo rasaH zRMgAra iSyate / / (sAhitya darpaNa 3 / 183) 2. vahI, 3 / 186, 187, 210 3. varaMgacariu, saMdhi - 4, kaDavaka - 2
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu kyA mere keza bhauroM ke samUha ke samAna hai| kisI bhI prakAra se mere prANoM kI rakSA nahIM ho sakatI hai| kyA kuMDala hai, kyA merI bindI kI zobhA hai, varAMga ke binA mujhe sabhI lohA jaise bhAsita hote haiN| hAya-hAya kyA merA mukha-maMDala hai, kyA mere kapola hai, muktAmaNi kA hAra zIghratA ghUmatA hai, vaha bhI mujhe sarpa ke jaisA bhAsita hotA hai| ina unnata payodhara (stana) kA kyA karanA cAhie, colI kA baMdhana hI mAno baMdhana hai / 70 kyA karadhanI (mekhalA) aura zreSTha mAlA hai, kyA mere bahuta se vastra haiM evaM kyA yauvana hai, kyA zreSTha nUpura zabda karate haiM, mAno kAma sevaka mAro mAro kahatA hai| isa prakAra sabhI AbhUSaNa viSa tulya bhAsita hote haiM aura koI bhI kArya nahIM suhAtA hai / isI prakAra sambhoga zrRMgAra kA bhI eka udAharaNa prApta hotA hai| kumAra varAMga ke vivAha ke pazcAt priya milana hotA hai, ' yathA kumAra bhI ratipramoda bhogate hue vahAM para harSita huA / pravAla mUMgA kI taraha sarasa adharoM kA cuMbana karatA hai, apanI bhujAoM meM priya patnI ko AliMgita karatA hai / unnata evaM jhuke hue stanoM ko hAthoM se sahalAtA hai / ramaNI (strI) ke sAtha zaiyyA ( palaMga) para krIr3A karatA hai / apanI strI meM anurakta hotA hai, parantu parastrI ke sAtha mana meM bhI rata nahIM hotA hai evaM paranArI ke sAtha bAta bhI nahIM karatA hai| apanI strI ke lie pAna (tAmbUla) detA hai, kintu para- strI ke sAtha sneha arpita nahIM karatA hai| apanI sImA meM rahakara bhrAtAoM kI striyoM ko Adara detA hai aura isa prakAra parastrI ke prati bhAva rakhatA hai / karuNa-rasa-karuNa-rasa komalatA kA pratIka hai| isakI abhivyakti iSTa nAza aura aniSTa prApti se batAyI gayI hai| arthAt iSTa vastu kI hAni, aniSTa vastu kA lAbha, prema-pAtra kA cira-viyoga, arthahAni Adi se jahAM zokabhAva kI paripuSTi hotI hai, vahAM karuNa rasa hotA hai|+- varaMgacariu meM isake udAharaNa rAjadharmasena aura rAnI guNadevI ke putra viraha evaM baMdhuoM ke apane pati - viraha ke mAdhyama se batAyA gayA hai / vIra-rasa-jisa viSaya meM jahAM utsAha kA saMcAra ho arthAt utsAha bhAva kA paripoSaNa ho, vahAM vIra rasa hotA hai|* varaMgacariu meM yuddha prasaMga meM 'vIra rasa' kI puSTi hotI hai, yathA 1. varAMgacariu, saMdhi-1, kaDavaka-8 2. sAhitya darpaNa, 3 / 222 3. varAMgacariu, tRtIya saMdhi, kaDavaka - 2, 3 4. kAvyadarpaNa, pR. 183 5. varAMgacariu, 2/9-10, 3/16-17
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 71 zreSTha hAthI ke sAtha hAthI bhir3ate haiM aura phira ghor3e ke sAtha ghor3e (ghur3asavAra ke sAtha ghur3asavAra) bhir3ate haiM, ratha para savAra ratha para savAra se bhir3ate haiM / yuddha bhUmi meM yuddha itanI tejI se ho rahA hai, ur3atI huI dhUla ke kAraNa mArga nahIM dikhAI par3a rahA hai| paidala sipAhI, paidala sipAhI ko mArate haiM, yoddhA, yoddhA kA paraspara (eka-dUsare) saMhAra kara rahe haiN| donoM senA meM raudratA (krodha kA rosa) utpanna ho gayA hai, donoM senAoM kI dhUla se raNabhUmi Dhaka gaI hai, ghor3e ke muMha se phena evaM hAthI kA mada girane lagA hai, ghAva aura rudhira se dhUla bhI zAMta ho gaI haiN| phira vIra (bahAdura) vIra se yuddha meM lar3ate haiM, koI bhir3atA hai, koI pRthvI para mUrcchita par3A hai, kisI kA sira pRthvI para girA par3A hai, bhayAnaka balavAna (yoddhA) par3e hue haiM, kaise dhar3a, hAtha aura caraNAdi gire par3e haiM, kaise bhUmi meM maraNa ko prApta hue / bhayAnaka - rasa- bhayAnaka - rasa kA sthAyIbhAva 'bhaya' hai| varaMgacariu meM kumAra varAMga ke bhUla jAne para bhramaNa karate hue bhayAnaka jaMgala kA varNana kiyA gayA hai, ' yathA kahIM siMha ke raudra garjanA hotI hai, kahIM para hiraNa krIr3A karate haiM, kahIM para hAthiyoM kA samUha yuddha kara rahA hai, kahIM para varAha (jaMgalI suara) bhir3ate haiM aura krodha pUrvaka atyanta lar3ate haiM, kahIM siMha kA samUha apanI krIr3A meM lavalIna hai, kahIM para sAMbhara (rAjasthAna kA jaMgalI pazu) aura nIla gAyoM kA samUha prApta karatA hai / kahIM para mayUrI nAca rahI hai evaM madhura zabda kara rahI haiN| usa jaMgala meM kumAra bhUlA huA bhramaNa karatA hai| kisI taraha vaha becArA zreSThamArga nahIM pAtA hai T hatyA ( mArane) karane ke lie bhayAnaka AvAja ho rahI hai| phira turanta hI siMha ko pAtA hai, vaha vikarAla dAMtoM vAlA, (bhakSaNa karane ke lie) apanI jIbha ko lapalapA rahA thA / usakI pUMcha bar3I aura nirantara hiMsaka thI / krUratA se yukta vaha duSTa mAno pralayakAla ho / yaha dekhakara rAjaputra ( varAMga) zaMkita hotA hai, jIvana ke bhaya se zarIra kAMpane lagatA hai aura vaha zIghra vRkSa para car3ha jAtA hai / zAnta-rasa-varaMgacariu meM adhyAtma evaM darzana hone se muni-prasaMga meM do sthAna para zAnta - rasa kA pratipAdana prApta hotA hai, sAtha hI isakA anta bhI zAnta rasa se hI hotA hai| 1. varAMgacariu, prathama saMdhi, kaDavaka - 20, 21
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ 72 varaMgacariu VIII. cAritrika vikAsa 'varaMgacariu' eka madhyayugIna caritakAvya hai, jisakA nAyaka aura kathAnaka donoM hI paurANika paramparA meM bAIsaveM tIrthaMkara bhagavAn nemInAtha ke samaya se sambaddha haiN| jahA~ kathA aura usake pAtra paramparAgata hote haiM tathA unakA caritra bhI bahuta kucha rUr3ha aura paramparAgata hai| anubhUti yugIna yathArtha ko usameM khojanA vyartha hai| ataH aise kAvyoM meM caritra-citraNa kA artha yaha dekhanA hai ki usameM kitanI navInatA aura paristhiti ke anukUla kitanA spandana hameM milatA hai| madhyayugIna kAvyoM meM nAyaka adhikatara puruSa hI hotA hai ataH kumAra varAMga isakA nAyaka hai| pradhAna pAtra ke rUpa meM varAMgakumAra hI hai, isake atirikta dharmasena, devasena, guNadevI, mRgasenA, suSeNa, subuddhi (maMtrI), vaNipati, sAgarabuddhi aura bhillarAja Adi isa kAvya ke pramukha pAtra haiM, jinake cAritrika vikAsa ko varAMgacariu meM dekhA jA sakatA hai| varAMga kumAra-varaMgacariu' meM kumAra varAMga kA anya nAma 'varataNu' bhI prApta hotA hai| yuvarAja varAMga ke aneka vizeSaNa vaNivarapahANa, sundara, cAruvayaNa, cArUgata Adi varaMgacariu meM prApta hete haiN| bhojavaMzIya rAjA dharmasena evaM guNadevI ke yahAM kumAra varAMga kA janma huA thaa| kumAra ke nagara kA nAma kaMtapura thA, jo vinIta deza meM ramyA nadI ke taTa para vidyamAna thaa| nUtana candramA kI taraha kumAra varAMga vRddhiMgata ho rahA thaa| "guNadevihi puttu varaMgu jAu, parivaddhiu Navasasi jima klaau|" jaba vaha yuvA ho gayA to usakA vivAha lalitapura ke rAjA devasena kI putrI sunandA ke sAtha huA, sAtha hI aneka rAjAoM kI putriyoM kA bhI vivAha usake sAtha huA evaM eka vaNikaputrI ke sAtha bhI usakA vivAha huaa| varAMga udAra, nirbhIka (niDara), nipuNa, vivekavAna, dayAlu, vIra Adi aneka guNoM se yuktata thaa| guNadevI-guNadevI uttamapura ke rAjA dharmasena kI priya paTarAnI aura kumAra varAMga kI mAtA hai| mAtA ke guNoM kA bakhAna nahIM kiyA jA sakatA hai, vaise hI guNadevI ke mAtRrUpa kA varNana karanA azakya hai| mAtRsneha kI jIvanta pratimA ke rUpa meM guNadevI kA varNana varaMgacariu meM kiyA gayA hai|
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 73 dharmasena - uttama prajApAlaka evaM adhipati dharmasena the, jo bhojavaMza ke advitIya nakSatra the / unameM vIratA, sAhasa, dhArmika, putrasneha evaM dayAlutA Adi aneka guNoM kA sadbhAva thA / ve kumAra varAMga ke pitA the, jo kumAra ko bahuta hI sneha kiyA karate the / kumAra ke kho ho jAne para ve bahuta adhika zokAtura ho jAte haiM, jisakA tejapAla ne atyanta mArmika varNana kiyA hai-- I he putra ! tumhAre binA kauna sahArA hai, zoka se uThate aura girate haiM, tumhAre binA ghara AMgana sUnA hai, tumhAre binA kauna zatrurAjA aura senA kA saMhAra karegA, tumhAre binA kauna durjanoM ko AtApita kregaa| yahAM taka kahA hai ki nayanoM se jo AMsU baha rahe haiM, mAno vidhAtA ne jharane kA nirmANa kiyA ho| tumhAre binA kucha bhI acchA nahIM lagatA hai, tumhAre binA tAmbUla kA lepana dAha kI taraha ati vedanA detA hai, ' punaH jaba kumAra varAMga ghara para vApisa AtA hai, taba punaH usako rAjyAbhiSeka dene ko taiyAra ho jAte haiM / IX. prakRti-citraNa prakRti mAnava kI janma se hI sahacAriNI hai| prakRti sadA hI use niSkaluSa evaM asIma-suSamA kA unmukta vAtAvaraNa pradAna karatI rahI hai| prakRti manuSya ke lie apanA saba kucha samarpita karatI rahI hai| hama prakRti kI goda meM janma lete haiM aura jIvana paryanta usake pratikSaNa navIna lagane vAle saundarya ko dekha-dekhakara prerita aura bhAvita huA karate haiN| prAcIna bhAratIya kaviyoM kI kRtiyoM meM prakRti ke vividha rUpoM kA atyanta mArmika citraNa milatA hai| isI paramparA meM varAMgacariu meM bhI sAmAnya rUpa se prakRti citraNa kiyA gayA hai| isa grantha meM kavi ne prasaMgavaza nagara, nadI, tAlAba, samudra evaM vRkSa Adi kA varNana kiyA hai, jo prakRti aMga hai| munirAja kI tapasyA prasaMga meM SaTRtu kA nAma diyA hai| vahAM kahA hai ki munirAja chaha RtuoM meM kaise tapa-tapate haiM / yathA himasisiravasaMtai giMbhayAli, aNNu vi varasAlai saddayAli / suha bhuMjai aMtevara samANu, jiNadhamma kuNaMtau NayapamANu / / (varaMgacariu 4/16) 1. varAMgacariu, kaDavaka-3/2
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ 74 varaMgacariu X. dhArmika-vivecana 'varaMgacariu' eka caritakAvya hai| isa kAvya-grantha meM kavi ne prasaMgavaza saMkSipta rUpa meM dhArmika evaM dArzanika-vivecana prastuta kiye haiN| svabhAvataH jo bhI prAsaMgika rahA, usakA saMkSipta parantu prAmANika vivecana kiyA hai| isalie kathA-pravAha bojhala nahIM ho pAyA hai| dArzanika sUtra utane hI prastuta kiye gaye haiM, jo kathA saMcAlana meM sahayogI bana ske| dharma bhAratIya saMskRti kA prANa hai| mAnava hRdaya udAra aura vizAla dharma se hI banatA hai| ataH kavi kA dhArmika honA atyanta vAMchanIya hai| zreSTha kAvya bhI use hI mAnA jAtA hai, jisameM dharma kA prarUpaNa hotA hai| isa sambandha meM bhagavajjinasenAcAryajI ne spaSTa kahA hai ki kavitA vahI prazaMsanIya samajhI jAtI hai, jo dharmazAstra se sambandha rakhatI hai| zeSa kavitAe~ to manohara hone para bhI mAtra pApAzraya ke lie hI hotI haiN| kitane hI mithyAvRSTi kAnoM ko priya lagane vAle, manohara kAvyoM kI racanA karate haiM, parantu unake ve kAvya pApAnubandhI hone se dharmazAstra ke nirUpaka na hone ke kAraNa sajjanoM ko saMtuSTa nahIM kara paate| ataH buddhimAnoM ko zAstra aura artha kA acchI taraha abhyAsa kara tathA mahAkaviyoM kI upAsanA karake aise kAvya kI racanA karanI cAhie, jo dharmopadeza sahita ho, prazaMsanIya aura yaza ko bar3hAne vAlI ho|' dharma kA svarUpa dhArmika AcAryoM ke samakSa prAthamika samasyA rahI hai ki dharma kI paribhASA kyA ho? vaha paribhASA aisI honI cAhie jo sArvabhaumikatA evaM yathAvazyaka guNoM se ota-prota ho| sAdhAraNataH dharma ke sAtha kaI bhAvanAe~, rIti-rivAja tathA kriyAkANDa jur3e rahate haiM, para unheM dharma nahIM kahA jA sktaa| dharma to vastutaH Antarika vizuddhi bhAvanA se sambaddha hai, jisameM vaiyaktikatA aura sArvabhaumikatA kSIra-jalavat ghulI rahatI haiN| vizvAsa (zraddhA) dharma kA prANa hai, para use samyagjJAna, bhAvanA aura AcaraNa (caritra) para AdhArita honA caahie| isalie dharma bhAvanAtmaka, jJAnAtmaka aura kriyAtmaka-ina tInoM tattvoM kA samanvita rUpa honA caahie| __ jainAcAryoM dvArA nirdhArita dharma kI paribhASAoM kA yadi vizleSaNa kiyA jAe to unheM hama tIna vargoM meM vibhAjita kara sakate haiM-AdhyAtmika, sAmAjika aura aadhyaatmik-saamaajik| ___prathama AdhyAtmika paribhASA ke anusAra vaiyaktika vizuddhi para adhika jora diyA jAtA hai, jisameM rAgAdi bhAva se nivRtti ho, mithyAtva se mukta ho aura mohakSaya ke phalasvarUpa AtmA ke svAbhAvika pariNAmoM kI abhivyakti ho| 1. Adi purANa-jinasenAcAryakRta, sampA. evaM anuvAdaka-pannAlAla jaina, bhAratIya jJAnapITha, 1988, tRtIya saMskaraNa, AdipurANa-1/62-64
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ 75 varaMgacariu jainAcAryoM ne dharma kI dvitIya paribhASA para bhI gahanatA se cintana kiyA hai| unakI dRSTi meM vyakti ke sAtha hI samAja bhI anusyUta hai| ataH dharma ko sAmAjikatA kI sImA meM kasane ke lie unhoMne use aura vyApaka banAyA aura kahA ki dharma vaha hai, jo ahiMsAmaya ho, dayAmUlaka ho aura saMyamagarbhita ho| dhammodayAvisuddho,' ahiMsAdilakSaNodharmaH, dhammomaMgalamukkiTTha ahiMsA saMjamo tavo' Adi paribhASAoM meM vyakti kI apekSA samAja pramukha ho jAtA hai| dharma kI tRtIya paribhASA meM vyakti aura samAja-donoM samAhita ho jAte haiN| usameM samyakadarzana, samyakjJAna aura samyakcAritra rUpa ratnatraya ke paripAlana ko dharma mAnA gayA hai-rayaNattayaM ca dhammo jIvANaM rakkhaNaM dhammo / vyakti aura samAja kI sArI gatividhiyoM kA mUlyAMkana ratnatraya kI paridhi meM ho jAtA hai| jIvana kI yathArtha vyAkhyA aura lakSya pratiSThA isI meM saMghaTita ho jAtI hai| rAjA dharmasena apane parijana sahita gaNadhara varadatta kevalI se dharma kA svarUpa pUchate haiM pucchai mahivai bhatti kayAyara, dhammasarUpa kahahi gunnsaayr| (1/10) nRpa ke vacanoM ko sunakara munirAja kahate haiM-zreSTha dharma vaha hai, jo siddhagati (mokSa) ko le jAne vAlA hai, jo bhavasAgara (saMsAra) se tArane vAlA hai, prazama dhAraNa karane se zubhagati kA baMdha hotA hai, cAroM gatiyoM ke duHkhoM ke baMdhanoM se mukta karane vAlA hai, aisA vaha dharma samyagdarzanAdi ratnatraya rUpa karane yogya hai akkhai paramadhammu sivagAmiu / sammaiMsaNarayaNa karaMDau, jo bhavasAyara taraNataraMDau / paDhamu dharijjai suhagai vaMdhaNu, kijjai caugai dukkhahaM ruuNdhnnu| samyakadarzana Adi ratnatraya svarUpa ratnatraya kA Azaya samyagdarzana, samyagjJAna aura samyak cAritra se hai| ina tInoM kI ekatA hI mokSamArga kA kAraNa hai| ratnatraya kA mahattva-zivamArga ko le jAne vAlA zreSTha dharma hai| jo bhavasAgara ko pAra karAne vAlA, zubhagati ke baMdha kA kAraNa, caturgati ke duHkhoM ko naSTa karane vAlA, indra, pratIndra, candra, vidyAdhara, surendra, nara, cakravartI aura balabhadra jisa ratnatraya ko praNAma karate haiM, vaha ratnatraya zreSTha hai| 4. tattvArthasUtra 1/1, 1. bodhapAhuDa-25 gAthA 2. tattvArtha rAjavArtika-6/13/5 3. dasaveyAliyaM 1.1 smygdrshnjnyaancaaritraannimokssmaargH| 5. varaMgacariu, prathama saMdhi, kaDavaka-10
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 76 samyagdarzana AcArya umAsvAmI samyagdarzana kA pratipAdana karate hue kahate haiM- sAtoM tattvoM kA yathArtha zraddhAna hI samyagdarzana hai|' yahI bhAva paM. tejapAla ne bhI pratipAdita kiye haiM / samyak darzana ke binA vrata nirarthaka hai aura vrata ke binA manuSya janma nirarthaka hai / arthAt duHkhoM se sthAyI chuTakArA pAne ke lie sabase pahale samyaktva kI prApti karanA caahie| mukti ke lie sAta tattvoM para dRr3ha AsthA kA honA samyakdarzana hai aura unakA jJAna honA hI samyagjJAna hai| ye donoM hI Age bar3hane kI bhUmikA rUpa haiM / inake binA mukti ke lie prayatna karanA vyartha hai / jisa jIva ko isa prakAra kA dRr3ha zraddhAna aura jJAna ho jAtA hai, vaha samyagdRSTi kahalAtA hai|' arthAt usakI dRSTi ThIka mAnI jAtI hai| samyagdarzana ko mokSamArga meM karNadhAra (khivaiyA) batalAyA hai| jaise nAva ko ThIka dizA meM le jAnA khene vAleM ke hAtha meM nahIM hotA kintu nAva ke pIche lage hue DaoNDa saMcAlana karane vAle ke hAtha meM hotA hai| vaha jahAM bhI ghumAtA hai, vahAM hI nAva kI gati ho jAtI hai| yahI bAta samyagdarzana ke viSaya meM bhI jAnanA caahie| isI kAraNa jaina siddhAnta meM samyagdarzana kA bahuta mahattva hai| isake binA na koI jJAna samyagjJAna kahalAtA hai aura na koI cAritra samyakcAritra kahalAtA hai / zrAvakadharma kA pratipAdana bAraha vratoM evaM ahiMsA Adi aneka lakSaNoM ke rUpa meM pAyA jAtA hai| zrAvaka kA artha - zrAvaka zabda tIna guNoM ke saMyoga se banA hai - 1. zraddhAvAna, 2. vivekavAna aura 3. kriyaavaan| jisameM ina tIna guNoM kA samAveza pAyA jAtA hai, usa vratadhArI gRhastha ko zrAvaka, upAsaka aura sAgAra Adi nAmoM se abhihita kiyA jAtA hai| vaha zraddhApUrvaka apane gurujanoM, muniyoM ke pravacana kA zravaNa karatA hai, ataH vaha zrAvaka kahalAtA hai / vrata eka aTala nizcaya hai, jaba taka mAnava vrata grahaNa nahIM karatA, taba taka usakA mana asta-vyasta rahatA hai, usakI buddhi nizcala aura nizchala nahIM ho pAtI / vrata eka prakAra kI pratijJA hai| vrata ko grahaNa karanA eka prakAra se pratijJAbaddha honA hai / pratijJAbaddha vyakti nizcala ho jAtA hai| ahiMsA, satya, asteya Adi jo vrata haiM, ve kisI eka hI dharma kI dharohara nahIM haiM aura na una para kisI kA ekAdhikAra hI hai / ye vrata sabhI vyaktiyoM ke lie samAja aura rASTra ke lie haiM, jinameM yogyatA aura kSamatA hai, ve vyakti vrata grahaNa kara sakate haiN| 1 vratoM kA mUla uddezya karmoM kI nirjarA hai| Atmazuddhi, paramAtmA bhAva kI prApti aura vItarAgatA kI upalabdhi hai / koI bhI bhautika, sAMsArika lAlasA, svArtha, bhaya, pralobhana vratoM kA 1. tattvArthazraddhAnaM samyagdarzanaM, 1/2 2. varaMgacariu, kaDavaka 1/11 3. jaina dharma kI sAMskRtika virAsata, pR. 98 4. vahI, pR. 112
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ 77 varaMgacariu uddezya nahIM hai|' paM. tejapAla vrata kA mahattvapUrNa varNana karate hue kahate haiM ki 'vayaviNu maNuyajammu akayatthau'' arthAt vrata ke binA manuSya janma sArthaka nahIM hai aura Age bAraha vratoM kA prayojanabhUta varNana kiyA hai riu riu payAra sAvaya vyaai| didu kari pAlijjai saavyaai||' arthAt zrAvaka ke lie 12 vratoM kA pAlana dRr3hatA se karanA caahie| vaha bAraha vrata isa prakAra haiM-pAMca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra shikssaavrt| aNuvrata-hiMsA, asatya, corI, kuzIla aura mUrchA (parigraha)-ina pAMcoM pApoM se sthUlarUpa yA ekadeza rUpa se virata honA aNuvrata hai| aNu zabda laghu yA choTe ke artha meM prayukta hotA hai| jo sthUlarUpa se pAMcoM pApoM kA tyAga karatA hai, vahI aNuvrata kA dhArI mAnA jAtA hai| 1. ahiMsANuvrata-jIvoM kI hiMsA se ekadeza virata honA ahiMsANuvrata hai| mana, vacana, kAya aura kRta, kArita, anumodana se do indriya, tIna indriya, cauindriya tathA paMcendriya jIvoM kA ghAta na karanA ahiMsANuvrata hai| prathama jIva kA abhayadAna kA vrata rakhanA caahie| apane samAna hI jIvamAtra ko mAnanA caahie| trasakAya jIvoM kI rakSA karanA caahie| sthAvara jIvoM meM bhI parimANa rakhanA caahie| dambha,pAkhaNDa, U~ca-nIca kI bhAvanA, abhimAna, svArthabuddhi, chala-kapaTa prabhRti bhAvanAe~ hiMsA haiN| ahiMsA meM tyAga hai, bhoga nhiiN| jahAM rAga-dveSa hai, vahAM hiMsA avazya hai| ataH rAga-dveSa kI pravRtti kA niyaMtraNa Avazyaka hai| 2. satyANuvrata-ahiMsA aura satya meM ghaniSTha sambandha hai| eka ke abhAva meM dUsare kI sAdhanA zakya nhiiN| ye donoM eka-dUsare ke pUraka tathA anyonyAzrita haiN|' jo sthUla jhUTha na to svayaM bolatA hai aura na dUsaroM se bulavAtA hai tathA vipatti kA kAraNabhUta satya-vacana bhI na to svayaM bolatA hai aura na dUsaroM se bulavAtA hai, usI ko satyANuvrata kahate haiN| asatya kabhI bhI nahIM bolanA cAhie, hita-mita priya vacana hI bolanA caahie| ataH sthUla jhUTha kA tyAga kiye binA prANI ahiMsaka nahIM bana sakatA hai| 3. acauryANuvrata-mana, vacana aura kAya se kisI kI sampatti ko binA AjJA na lenA acauryANuvrata hai arthAt svayaM athavA anya vyaktiyoM ke dvArA diye gae para-dravya ko grahaNa nahIM 1. jaina dharma kI sAMskRtika virAsata, pR. 114 2. varaMgacariu, kaDavaka 1/11 3. varaMgacariu, 1/16 4. ratnakaraNDa zrAvakAcAra, 3/53 5. varaMgacariu, 1/16 6. jaina dharma kI sAMskRtika virAsata, pR. 116 7. vahI, 116 8. ratnakaraNDa zrAvakAcAra 3/55 9. varaMgacariu, 1/16
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 varaMgacariu karanA, mArga meM par3e hue yA rakhe hue para-dravya ko nahIM lenA, na use dUsare vyakti ko denA, na apane hAthoM se sparza karanA, coroM ke samUha meM bhramaNa nahIM karanA, cora ke sAtha vyApAra aura sneha nahIM karanA, na lobha se usake ghara jAnA aura mana, vacana, kAya se cora ke kAryoM kA tyAga denA, acauryANuvrata hai| acauryANuvrata ke pAlana karane se loka aura paraloka meM sukha kI prApti hotI hai|' tIsare vrata-para-dravya ko grahaNa nahIM karanA caahie|' 4. brahmacaryANuvrata-brahmacaryANuvrata kA dUsarA nAma svadAra saMtoSa' vrata bhI kahA hai| mana, vacana aura kAya se apanI bhAryA ke atirikta zeSa samasta striyoM ke sAtha viSayasevana kA tyAga karanA svadAra saMtoSavrata hai| jisa prakAra zrAvaka ke lie svadAra saMtoSavrata kA vidhAna hai, vaise hI zrAvikA ke lie svapati saMtoSa kA niyama hai| brahmacarya ko dhAraNa karanA cAhie jo saMsAra ko tArane vAlA hai| 5. parigraha parimANa vrata-dhana, dhAnya, svarNa, gRha, dAsI, dAsa, tAmbUla, vilepana evaM uttama suvAsa, inake prati lobha kI bhAvanA kA tyAgakara, ina vastuoM kA parimANa karanA parigraha parimANa vrata hai|' arthAt saMsAra ke dhana, aizvarya Adi kA niyamana kara lenA bhI parigraha parimANa vrata hai| guNavrata aura zikSAvrata zrAvaka dharma meM guNavrata aura zikSAvrata ahiMsA kI sAdhanA ko Age bar3hAne ke lie haiN| guNavrata tIna haiM 1. digvrata, 2. dezAvakAzika vrata, 3. anarthadaNDa vrt| 1. digvrata-sabhI dizAoM aura vidizAoM kA sImita karanA, bar3hate hue mana kA virodha karanA evaM dina-pratidina prabhAtakAla meM niyama grahaNa karanA, prathama (digvrata) guNavrata hai| jo pApa ko haraNa karane vAlA hai| apanI icchAoM ko sImita karane ke lie sabhI dizAoM kA parimANa karanA digvrata hai| arthAt arthalolupI mAnava tRSNA ke vaza hokara vibhinna dezoM meM paribhramaNa karatA hai aura videzoM meM vyApAra-saMsthAna sthApita karatA hai| manuSya kI isa niraMkuza tRSNA ko niyaMtrita karane hetu digvata kA vidhAna kiyA gayA hai| pUrvAdi dizAoM meM nadI, grAma, nagara Adi prasiddha 1. pAsaNAhacariu, 5/5/4-7 2. varaMgacariu, 1/16 3. vahI, 1/16 4. vahI, 1/16 5. varaMgacariu, 1/15 6. vahI, 1/16 7. vahI, 1/16 8. raidhU pAsaNAhacariu, 5/6/1-2
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 79 sthAnoM kI maryAdA bAMdhakara Ajanma usase bAhara na jAnA aura usake bhItara lena-dena karanA digvata hai|' 2. dezAvakAzikavrata-digvrata meM jIvana paryanta ke lie dizAoM kA parimANa kiyA jAtA hai| isameM kiye gaye parimANa meM kucha samaya ke lie kisI nizcita deza paryanta Ane jAne kA niyama grahaNa karanA dezAvakAzika vrata hai| ___3. anarthadaNDavrata-prayojana rahita pApabaMdha ke kAraNabhUta kAryoM se virakta hone ko anarthadaNDa vrata kahate haiN| binA prayojana ke kAryoM kA tyAga karanA, anarthadaMDavrata kahalAtA hai| jinase apanA kucha bhI lAbha na ho aura vyartha hI pApa kA saMcaya hotA hai to aise kAryoM ko anarthadaNDa kahate haiM aura unake tyAga ko anarthadaNDavrata kahA jAtA hai| zikSAvrata-jinake prabhAva se vizeSa zrutajJAna kA abhyAsa ho yA jisase munivrata pAlana karane kI zikSA mile, unheM zikSAvrata kahate haiN|' zikSAvrata cAra prakAra ke hote haiM-1. sAmAyika, 2. proSadhopavAsa, 3. atithisaMvibhAga vrata, 4. bhogopabhoga parimANa vrt| 1. sAmAyika-samabhAva yA zAnti kI prApti ke lie sAmAyika karanA caahie| samasta karmoM se virata hokara niyata sthAna para niyata samaya ke lie mana, vacana aura kAya ke ekAgra karane ko sAmAyika vrata kahate haiN| varAMcariu meM sAmAyika kA pratipAdana karate hue batAyA hai ki tInoM kAla meM sAmAyika karanA cAhie athavA dina meM 6-6 ghar3I taka sAmAyika karanA caahie| raidhU kavi ne pAsaNAha cariu meM sAmAyika kA manabhAvI vivecana kiyA hai-"sabhI jIvoM ko maiM niyama se kSamA karatA hU~, ve bhI mujhe prasanna hokara kSamA kareM, aisA vicAra kara sabhI sAvadha karmoM kA tyAga kareM tathA jina bhagavAn ke sammukha baiThakara niSkapaTa bhAva se paryaMkAsana mArakara, mana ko sthira karake aura sukhakArI ratnatraya kA smaraNa kara apanI zakti pUrvaka saMkalpa chor3akara sAmAyika kreN| jJAnI vyakti siddha, buddha, cetana, pavitra, amUrta, niraMjana evaM nirdoSa AtmA kA bhAvanApUrvaka dhyAna kreN| nizcaya se ise sAmAyika zikSAvrata kahate haiN| jitane samaya taka vratI sAmAyika karatA hai, utane samaya taka vaha mahAvratI ke samAna ho jAtA hai| ___2. proSadhopavAsa-pA~coM indriyA~ apane-apane viSaya se nivRtta hokara upavAsI niyaMtrita raheM, use upavAsa kahate haiN| proSadha arthAt parva ke dina upavAsa karanA proSadhopavAsa hai| sAmAnya taura 1. jaina dharma kI sAMskRtika virAsata, pR. 120 2. ratnakAraNDa zrAvakAcAra, 4/67 3. vahI, 5/91 4. varaMgacariu, kaDavaka 1/16 5. raidhU. pAsa. 5/7/1-6
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 varaMgacariu para cAroM prakAra ke AhAra kA tyAga karanA upavAsa hai, para sabhI indriyoM ke viSaya bhogoM se nivRtta rahanA hI yathArtha meM upavAsa hai| aSTamI, caturdazI evaM parva ke dinoM meM Arambha kAryoM meM saMvara kareM, saptamI aura navamI ko bhavyajana lAlasA chor3akara eka bAra bhojana kreN| eka mAha meM aSTamI aura caturdazI ko upavAsa karanA caahie|' sAtha hI usa dina sAvadya karmoM kA tyAga kareM aura zubha dharmadhyAna meM rata raheM / 3. atithisaMvibhAga- guNavAna vyakti ko ghara ke daravAje para Aye hue satpAtra ko par3agAhanA caahie| apanI zaktipUrvaka use gaurava ke sAtha mAna kaSAyAdi chor3akara dAna denA cAhie, yahI atithisaMvibhAgavrata hai| jo saMyama kI rakSA karate hue vihAra karatA hai athavA jisake Ane kI koI nizcita tithi nahIM hai, vaha atithi hai / isa prakAra ke atithi ko zubha citta se nirdoSa vidhipUrvaka AhAra denA atithi saMvibhAga vrata hai| isa prakAra ke atithiyoM ko yogya auSadha, dharmopakaraNa, zAstra Adi denA isI vrata meM sammilita hai / 4. bhogopabhoga parimANa-bhoga kA artha hai jo vastu eka bAra bhogI jAtI hai| jaise - AhAra -pAna, gandha-mAlA Adi evaM jisa vastu kA bAra-bAra upayoga kiyA jAtA hai, use upabhoga kahate haiM / jaise-vastra aadi| viSayAsakti ko kama karane ke lie bhoga-upabhoga kI vastuoM kA kucha samaya ke lie athavA jIvana - paryanta ke lie parimANa karanA bhogopabhoga parimANavrata hai / bhoga ke bAre meM yaha bhI kahA ki -"pAliyai kaMkha bhoyahu virattu / "2 arthAt icchAoM kA parimANa karake saMyama kA pAlana karanA evaM bhogopabhoga vastuoM kA parimANa karanA caahie| apane mana ko sthira karake bhoga-upabhogoM kI saMkhyA sImita karanA cAhie, jinase saMvara bar3hatA hai, saMsAra rUpI vRkSa jala jAtA hai aura susthira (mokSa) pada prApta hotA hai| sapta vyasana paM. tejapAla dvArA varaMgacariu meM vyasanoM kA varNana vistRta rUpa se kiyA gayA hai| vyasana kA artha hai-jisa kArya ko eka bAra karane para bhI ucita - anucita kA vicAra nahIM rahatA hai aura punaH pravRtti hotI hai, use vyasana kahate haiM / vyasana kA tAtparya burI AdatoM aura bure kAryoM se hai| juA, mA~sa, madya, vezyA, zikAra, corI aura parastrI sevana - isa prakAra ye sAta mahApAparUpa vyasana haiM / buddhimAna puruSa ko ina sabakA tyAga karanA cAhie / ' loka meM niMdanIya sapta vyasana agralikhita haiM 1. juA - juA anartha kA mUla kAraNa hai| juA ( dyUtakrIr3A) atyadhika duHkha ko dene vAlA 1. varaMgacariu, 1/16 2. vahI, 1 / 16 3. paMcaviMzatikAya, padmanaMdikRta, jIvarAja granthamAlA, 1932, adhyAya-6, pR. 10
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ 81 varaMgacariu hai| vyakti apane dhana ko juA meM hAratA hai aura dUsare ke dhana kI vAMchA karatA hai| yahAM taka ki apane ghara ko bhI dAMva para lagA detA hai| apayaza aura akIrti meM par3ate hue pratyakSa dekhA jAtA hai| satya kA hanana karatA hai evaM asatya kI bhAvanA rakhatA hai / khelate hue dayA dharma kA vinAza karatA hai| hArane para kaTu vANI (gAliyAM) bolatA hai / athavA yadi dUsare ke dhana ko kisa prakAra prApta karUM aura sAtha hI madya-mAMsa kA sevana bhI karatA hai| dhana hArane para rotA hai aura parijanoM evaM apanI patnI ko bhI chor3atA hai| juA ke kAraNa rAjA yudhiSThira sahita pAMcoM pANDava bAraha varSa taka jaMgala meM rhe| juA se atyadhika duHkha ko prApta karatA hai| juA meM ramaNa karate hue apane narabhava ko hAratA hai| usake dvArA apane ApakA hI nAza hotA hai| ataH yaha jAnakara juA nahIM khelanA cAhie aura manuSya janma ko sArthaka banAnA caahie|' 2. mAMsAhAra - jo manuSya gRddhatA se mAMsa kA sevana karatA hai, vaha apane Apako durgati meM girAtA hai| jo jaMgala jAkara jAte hue nirbala mRga ko mArakara khAtA hai, usake samAna pApI dUsarA nahIM hai, na hI prApta kiyA jA sakatA hai| jo jihvA kI laMpaTatAvaza mA~sa kA bhakSaNa (palu) karatA hai, vaha kutte ke samAna jar3a kA jar3a hai| mAMsa, guttha, mUtra aura kRmi Adi kA azubha samUha hai aura usI meM kalevara ko chor3atA hai, jo kisI se chupA nahIM hai| zubha manuSya dRSTi bhI nahIM DAlatA hai| pApI pApabuddhi se sadA bhakSaNa karatA hai| jo jAnakara svayaM hI chor3atA hai aura vratoM ko prApta karatA hai, vaha sukha ko prApta karatA hai / jo mAMsa kI AzA se jItA hai aura jIvoM ko trAsa (naSTa) karatA hai, vaha nitya hI naraka ke nivAsa ko prApta karatA hai / 2 3. madyapAna - madirA meM matta vyakti kucha bhI nahIM jAnatA hai / "mairA mattau kiMpi Na yANai, jaNaNi-sahoyari-tiya samamANai / mattau magge paDei turaMtau, suNahullau muhi savai saraMtau / / " arthAt madirA meM masta vyakti mAtA, bahina aura patnI ko samAna mAnatA hai / masta hone para mArga meM giratA hai aura kutte Akara muMha meM pezAba karate haiM / madya meM masta hokara kisI kI nahIM sunatA hai, mAtA, pitA aura baMdhujanoM kA apamAna karatA hai| gAtA, bakatA, nAcatA aura khilakhilAkara haMsatA hai, apane Apako duHkha sAgara meM DAlatA hai / vyartha meM hI krodha rUpa agni ko dhAraNa karatA hai, dUsaroM ko mAratA hai evaM svayaM kA bhI saMhAra karatA hai| jIva kI nigodarAzi paripUrNa hai aura pApa rUpI vRkSa niraMtara bar3ha rahA hai| mAMsa aura madya meM koI bhI aMtara nahIM hai / anya janma meM niraMtara (hamezA) duHkha dete haiM / yaha naraka kA kAraNa bhI hai| isa prakAra jAnakara ke vrata ko rakhanA caahie| madya kA sevana karane vAle ko use tyAga kara satsaMgati karanA cAhie, kyoMki 56 karor3a yAdava balI, surA meM ramaNatA ke kAraNa yamapurI ko prApta hue the / 1. varaMgacariu, 1/11 2. vahI, 1 / 11 3. vahI, 1/12
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ 82 varaMgacariu isa prakAra doSoM ko sunakara vrata kA nAza karane vAle, aise vyasanoM kA mana se tyAga karanA caahie| 4. vezyA sevana-vezyA kutsita mAMsa aura zarAba kA sevana karatI hai evaM mithyAvacana nitya hI kahatI hai| dhanavAna kurUpa ko bhI praveza karavAtI hai lekina nirdhana (arthahIna) rUpavAna ko bhI nirdhanatA ke kAraNa praveza nahIM karane detI hai| eka ke sAtha ramatI hai evaM anya eka kA ciMtana karatI hai| lajjitatA se ramate hue vyakti koDhI hotA hai| vezyA ke aMga rUpa ke bAre meM kyA kahA jAye, vidhAtA ne use pApa ke samUha se nirmita kiyA hai| jo ramaNa karatA hai, vaha sabhI priya svAmI hai| vaha nizcita rUpa se kuyoni ko gamana kiyA karatA hai| ____5. zikAra-vana meM bahuta se jIvoM kA nivAsa hotA hai| tiryaMcoM kI avasthA bahuta hI dayanIya hai| nirdoSa prANiyoM ko nahIM mAranA caahie| becAre bejubAna hote haiM, unako santApa nahIM denA caahie| "jo tahaM saMhArai pAvayamma, tahi sarisau avarU Na ko ahmmu"| jo unakA pApakarma se saMhAra karatA hai, usake samAna anya koI dUsarA adharmI nahIM hai| jisa prakAra geMda kI taraha pRthvI kA ghUmanA hotA hai, vaise hI cAroM gatiyoM meM jIva kA bhramaNa hotA hai| sabhI jIva apane Apako bahuta pyAra karate haiN| use anya kA ghAta karake garva nahIM karanA caahie| usakI kutsita yoni kA prAraMbha ho jAtA hai, jo mUrkha dUsare jIva kA ghAta karatA hai| vyakti jaise apane Apako sukha meM cAhatA hai, vaise hI anya ke prANoM kA bhI haraNa aura saMtApa na de, balki sukha pradAna karanA caahie| __ isa prakAra jAnakara jIvoM kI rakSA karanA cAhie, aisA mana, vacana aura kAya se karane ko kahA gayA hai| 6. corI-cora (taskara) sabhI logoM se krodhapUrvaka lAbha ko prApta karatA hai, vaha ghara ke mukhiyA ke sira kA chedana-bhedana kara detA hai athavA paira Adi aMgoM kA bhI chedana kara detA hai| dUsaroM ke dhana kI corI karate hue use dayA bhI nahIM AtI hai| cora ke mArate hue koI rakSA nahIM karatA hai| jo pApa karma se paradravya ko haratA hai, vaha bhavavana meM bhramaNa karatA rahatA hai| jaise dUsaroM kI lakSmI kA apaharaNa kiyA karatA hai, vaise vaha svayaM hI apane Apako apaharaNa karatA hai evaM paraloka ke lie duHkhoM kA baMdha karatA hai| cora kA karma nizcita rUpa se bhaya kA siMdhu hai| isa prakAra mAnakara corI kA tyAga karanA caahie| 1. varaMgacariu, 1/12 2. vahI, 1/12 3. vahI, 1/13 4. vahI, 1/13
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 83 7. parastrI sevana - parastrI sevana naraka yoni ko dikhAne vAlA hai, yamapurI ke patha ko lAne vAlA hai| parastrI meM Asakti ko vyakti jAnatA hai, jisase apayaza aura akIrti saMsAra meM kahI gayI hai / athavA yadi rAjA sunatA hai to hAtha, paira aura sira ko harane kI, naSTa karane kI AjJA detA hai / yadi rAjA ko jJAta nahIM hotA hai to kAMpate hue parastrI ko manAtA hai| yadi strI kA pati A jAtA hai to usako mArane kA vicAra karatA hai / itane duHkhoM ko sahatA hai aura usako prApta karatA hai / yadi prApta nahIM kara pAtA hai to viraha kI Aga meM jalatA hai / jaise-jaise parastrI kA mana meM dhyAna AtA hai, vaise-vaise kAmadeva AtA hai / strI ke AbhUSaNa dekhakara rotA hai / manuSya indriya poSaNa kA lAbha prApta nahIM kara pAtA hai / jaise-jaise strI ko alaMkAra (AbhUSaNa) meM dekhatA hai, vaise-vaise kAmI apane mana meM rotA hai / parastrI ke vadana (mukha) ko dekhatA hai, usake sAtha zarIraramaNa ko karanA cAhatA hai / vaha puNyavihIna kyA prApta karatA hai| karma ke vazIbhUta apanI nidhi se hIna hotA hai| kAmI parastrI ko ghUratA hai aura citta meM dhAraNa karatA hai / vaha kAmI mahAna pApa ko prApta karatA hai aura naraka rUpI vana meM nitya nivAsa prApta karatA hai / parastrI sevana kI laMpaTatA meM trikhaNDapati dazAnana rAvaNa vikhyAta hai, jisane balabhadra rAma se unakI patnI sItA kA haraNa kiyA thA / janArdana (pratinArAyaNa ) ne jisakA hanana kiyA aura usa rAvaNa ne naraka ko prApta kiyA / dropadI ke kAraNa aura bhI bhayAnaka balavAna bhIma ne kIcaka kA nAza kiyA / isalie aisA jAnakara ke parastrI se sneha nahIM karanA caahie| mana, vacana aura kAya kI zuddhi pUrvaka apane mana meM saMtoSa rakhanA cAhie / ' rAtribhojana tyAga - pApasamUha svarUpa rAtribhojana nahIM karanA caahie| kyoMki trasa - sthAvara jIvoM kI utpatti rAtri meM bahuta hotI hai| jo gRddhatA se rAtri kA bhojana karatA hai, vaha dIrgha kAla taka aneka bhavoM (janmoM) meM bhramaNa karatA hai| kisI bhI avasthA meM rAtri meM bhojana nahIM karanA cAhie, kyoMki kyA kahUM yaha bahu pApa kI dazA hai| 2 anachanA jala kA tyAga - sampUrNa kAla meM jala (jalagAlaNu) ko chAnakara pInA cAhie / usake puNya meM vijJAna sukha kI prApti hotI hai| jo bhavya zreSTha dayAvAna aura puNyavAna hotA hai, vaha hamezA ghar3e meM pAnI chAnakara rakhatA hai aura jIvAnI ko vahI kueM meM chor3atA hai / prAsuka jala 1. varaMgacariu, 1/15 2. vahI, 1 / 15
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 84 varaMgacariu ko eka pahara taka upayoga karatA hai| svayaM hI acche karma karane kI icchA rakhatA hai| garma karane para ATha pahara taka rakhatA hai| Apa svayaM sukRta karma karanA cAhate ho to eka pahara taka pIne yogya jala rakhanA caahie| garma hone para ATha pahara kI maryAdA hotI hai, usake Upara asaMkhyAta jIva utpanna ho jAte haiM, isake alAvA isase adhika samaya meM anaMta jIvoM kI utpatti hotI hai| ataH rAgarahita hokara anachane jala kA tyAga karanA caahie| aSTa mUlaguNa-madya, mAMsa, madhu (zahada) aura pAMca udumbara (bar3a, pIpala, Umara, kaThUmara aura pAkara) ukta ATha kA tyAga karake aSTamUlaguNoM kA pAlana karanA caahie|' isa prakAra zrAvaka kA AcAra pratipAdana kiyA hai jo hamAre lie nitya pAlana karane yogya hai, sAtha hI saMyama ko dhAraNa karake, jIvoM kI rakSA ke prayojanArtha, dayA dharma kA pAlana karanA caahie| anyAya, anIti aura abhakSya ke tyAga sahita samyagdarzana kI prApti karanA cAhie, jo hamArA prathama lakSya hai| 1. varaMgacariu, 1/15
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDiya teyapAla viraiu varaMgacariu mUlapATha dhiraaN hiMdI anuvAda
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ paMDiya teyapAla viraiu varaMgacariu / / OM namo vItarAgAya' / / paNavivi jiNaI saho jiyavammIsaho kevalaNANapayAsaho / suranarakhe yaravuhayaNu' paya-payaruha vasukammAri viNAsaho / / cha || vasuguNa samiddha paNavevi siddha Ayariya Namo jagi je pasiddha / ujjhAya sAhu paNavivi tiyAla sivapahu darasAviya guNavisAla / vAesarI' hou pasaNNabuddhi jiNavara vANiya kaya vivalabuddhi / hauM NeDu chaMdalakkhaNavihINu vAyaraNu Na yANami buddhihINu / dhiTThatta karemi kavvu taMpi / vittharaya' jeNa pavimala sukitti / jiNabhattilINa paMDiyamahaMta / pariTThavahu cArupau paramabhavvu / mahuciMtau vaNNiya maNimahaMta / mai gamiu Niratthau sayalakAlu / * u jANami saMdhisamAsa kiMpi hauM jANami jiNavara-bhatti' jutti je viula-viyakkhaNa' - buddhivaMta ' te hINAhiu paumuNivi kavvu surasara'Nayarahi NivasaMta saMta mahu NAmu pasiddhau teyapAlu ghattA - evahi hauM karami, ciramalu "harami, rAyavaraMgacArucariu / jaNu jaNiyANaMdu, tamuhayacaMdu, koahalasaehi bhariu / / 12 / / 2 kalikAlu 'ehu saMpai rauddu tahi dujjaNa jaNa paradosa liMti dujjaNa davvIyara sarisa pAva ai dussaha bhAraha duhu samuddu / vahui pAviya mahiyali bhamaMti / saralattu Na' gacchahi' kuDila bhAva' / 1. 1. K, UM namo zrI vItarAgAyaH / AcArya visAlakIrti gurubhyo namaH / 2. A, K, N, Nuya 3.K, vAesarI 4. A, K, N, hau; apabhraMza ke adhyayana se jJAta huA ki hauM pATha adhika zuddha hai| 5. K, bhatta 6. K, vicharaya 7. K, viyakaraNa 8. K, vuddhivaMta 9. K, suramara isa paMkti ke sthAna para N, prati ke anusAra 'mai dhammavihINau gamiu kAlu' pATha bhI liyA jA sakatA hai| 10. A,K, haMu hau; apabhraMza ke adhyayana se jJAta huA ki hauM pATha adhika zuddha hai / 11. K, meM cirama zabda nahIM hai| 12. K, meM naMbara nahIM haiN| 2. 1. N, aihu 2. A,N, dukkhahu 3. K, NNa 4. K, gachahi / 5, N, pAva
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ paNDita tejapAla viracita varAMgacarita : hindI anuvAda prathama sandhi || jo vItarAgI haiM, unheM namaskAra ho|| 1. maMgalAcaraNa paMcaparameSThI stavana kAmadeva ke jItane vAle, kevalajJAna ke prakAzaka, jinake caraNa-kamala aSTakarmoM kA vinAza karane vAle aura devoM, manuSyoM, vidyAdharoM evaM budhajanoM se vandanIya jinezvara ko praNAma kr|| chppy|| jo jaga meM prasiddha hue haiM, aise aSTa guNoM kI samRddhi (vaibhava) se yukta siddhoM ko praNAma karake, AcAryoM ko namaskAra ho, upAdhyAya evaM sAdhu ko namaskAra ho, jinameM trikAla guNoM meM dIrghatA rahatI hai evaM mokSamArga ko dikhAne vAle haiM, jinakI prajJA para sarasvatI sadA prasanna rahatI hai, jinendra deva kI vANI anaMtajJAna se yukta hai, aise arahaMta deva ko namaskAra karatA huuN| yadyapi maiM chanda, lakSaNa evaM vyAkaraNa Adi ko nahIM jAnatA hU~, saMdhi-samAsa kucha bhI nahIM jAnatA hU~ to bhI kAvya likhane kI dhRSTatA kara rahA huuN| jinakI vizuddha sukIrti vistRta evaM nirmala hai, aise jinadeva kI bhakti kA prayatna maiM jAnatA hU~, jo vipula evaM vilakSaNa buddhi se sampanna hai, jinakI bhakti meM paMDita mahAtmA loga lIna rahate haiN| maiM apane cintana ke anusAra una zreSTha puruSa kA varNana karatA hU~, jo devatAoM kI nagarI meM nivAsa karate haiN| mere dvArA sampUrNa kAla binA prayojana hI vyatIta ho gayA hai| merA nAma prasiddha tejapAla hai| ___ghattA-isa prakAra maiM cirakAla ke karmamala kA haraNa karane ke lie rAjA varAMga ke caritra kA varNana karatA huuN| jo logoM ko AnaMdita karane vAlA hai evaM aMdhakAra kA haraNa karane ke lie candramA hai| isa kautUhalavaza yaha (kAvyarUpa) kArya kara rahA huuN| 2. durjana-sajjana svarUpa yaha kaliyuga kA samaya atyadhika dussaha aura raudra svarUpa duHkha rUpI samudra se yukta hai| jahA~ para durjanoM ke dvArA dUsaroM ke doSoM ko dikhalAte hue atyadhika pApoM se yukta hokara isa pRthvItala para paribhramaNa kiyA jAtA hai| durjana ke kArya sarpa ke samAna haiM jo kuTila bhAva ko dhAraNa karate hue saralatA se nahIM calatA hai| kyoMki durjanoM kA svabhAva aMgAra ke samAna (tIkSNa) hotA hai| jo durjana ke isa svabhAva ko dekhakara maiM (kavi tejapAla) mana meM aisA socatA hU~ ki kAvya rUpI samudra ke kisa taraha bharUM athavA durjana kA yahI svabhAva hai ki vaha dUsare ke doSoM
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ 88 varaMgacariu dujjaNa sahAu aMgAla jema payadhoyau dhoyau kalusu' tem| taM pikkhivi hauM maNibhau karemi payakavvu mahaNNau kiM tremi| ahavA dujjaNahaM sahAu ehu paracchiddaI ghnnnivddhnnehu| jima dujjaNu paradosai gahaMti tima sajjaNu uvayAru ji vahati / avagaNai muyavi paraguNa gahei appaNau pahuttaNu Nau khei| malayAgira-saNNiha-suyaNa-citta NiyaguNa Na vihaMDai kaya pavitta / sajjaNu salahijjai sayala loi sajjaNau vahaMtahaM dhammu hoi| sajjaNa-NaMdau-dharayali pasattha jiNaNammi pavaTTau huya kustth| vAyaraNamahaNNau pAripatta cira huyavahu kaivaya jagi pasatta" / taha kavvaraiya NANApayAra jagi dhammu pavaddhiu loysaar| ghattA- Niyabuddhi payAri karami susAriM2 kavvumanohara vnnnnu| vahudIva samuddahiM veDhiu bhaddahiM jaMbUdIu rvnnnnu||2|| 3 tahi' majjhi pariTThiu bharaha khettu sari-sara girivara-puravara vicittu / tahi aMtarivasai viNIyadesu NaM dharaNI dhariyau divvvesu| dhaNa-kaNa-kaMcaNa paripuNNa gAma pura-NayaraiM siva maahiraam| jahi ThAmi-ThAmi muNi tau tavaMti jahi ThAmi-ThAmi jiNaguNa bhnnNti| jahi gAmi-gAmi varasAli chitta kaNabhara paNaviya NaM suynncitt| Nisi pahiyaNa kaya pahasiri nivAsu Nau coramAri Avai vinnaasu| jahi ikkhu vaNai rasaiM siyAi' varaNAri va jnn-mnn-mohnnaai| jahi dakkhArasu cakkhaMti loya kalayaMviya saddu va mahuru hoya / NaM mahikAmiNi bhAlayalatilau jaNavai seviu NaM lcchinnilu| taruvara-phala-kusumai parimalAi jahi vivihaiM huya vnn-uvvnnaai| iya rehai vasumai visau jitthu NAmeNa kaMtapuraNayaru titthu| tahi paMcavaNNa-mANikka ditta vrpNcvnnnn-dhyvdd-vicitt| tahi Nivasai lou cayArivaggu jaNasaMkula sohai raaymggu| ghattA- so Nayaru ravaNNau, maNaharavaNNau, chuha0 paMkiya vivihai ghriN| NaM phalihaviNimmiu,surayaNavaNNiu knny-klsmNddiy"sirii||3|| 6. K, dujaNa 7. N, K, kalusa 8. A,K,N pikhivi 9. A, K, N dujjaNaha 10. K, hUya 11. K, pasaMtta 12. A, K,N susAreM 13. K, 'jbuu| 3. 1. K, tihi 2 A, K,N sIva 3. K, khami 4. K, siyAI N, daMsiyAi 5. K, cakkheMti 6. K, ttilau 7. A, K, N tahiM 8. K, vagga 9. K,N magu 10. K, chuhN| 11. N, mNddiyN|
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu ko nikAlane meM lagA rahatA hai aura vaha durjana jisa prakAra dUsaroM ke doSoM kI nindA karatA hai, usI prakAra sajjana dUsaroM ke upakAra ko dhAraNa karate haiN| ve kisI ko kucha nahIM samajhate hue isa pravRtti ko chor3ate hue dUsaroM ke guNoM ko grahaNa karate haiN| sajjana vyakti kA citta malayagirI ke samAna dRr3ha kahA gayA hai| jo pravRtti yukta hote hue bhI apane guNoM kA bakhAna nahIM karate haiN| isalie jo sajjana vyakti hote haiM ve loka meM sabhI ke dvArA zlAghya (prazaMsanIya) hote haiN| sajjanatA ko dhAraNa kiye jAte hue ke dvArA dharma hotA hai| sajjana vyakti isa pRthvI para AnaMda aura prazasta rUpa kahe gaye haiM, kyoMki jinadharma meM pravRtta hone se unake dvArA kalyANa hotA hai| isa saMsAra meM dIrghakAla kavi rUpa meM prasiddhi pAnA vyAkaraNa rUpI samudra ke pAra pAne ke samAna kaThina hai| ataH aneka prakAra ke kAvya kI racanA se saMsAra meM dharma bar3hatA hai, yaha loka kA sAra hai| ___ghattA-apanI buddhi se manohara kAvya kA varNana karatA hU~ aura sabhI prakAra ke samyak kalyANakArI kArya kruuNgaa| jo aneka dvIpoM aura samudroM se ghirA huA hai, aise jambUdvIpa kA varNana karatA huuN| ___3. vinItadeza kA varNana usake (jambUdvIpa) madhya meM bharatakSetra sthita hai| jo nadI, tAlAba, parvatoM aura nagaroM se yukta sundara (vicitra) hai| usake aMtargata vinIta deza hai, mAno usakI dharatI divyatA ko dhAraNa karatI hai evaM dhana-daulata, sonA Adi se paripUrNa thii| usake grAma, pura evaM nagara Adi kalyANazIla evaM manohara the, jahAM jagaha-jagaha muni tapa tapate haiM aura jahAM loga jagaha-jagaha jinaguNoM kA bakhAna karate haiM, jahAM gAMva-gAMva zAli (cAvala) vizeSa dhAnyoM se paripUrNa kRSi bhUmi thI, mAno sajjana dhAnyabhAra se jhukakara praNAma karatA ho| rAtri ke samaya pathikajana ke lie kAntiyukta lakSmI kA nivAsa hotA hai, mAno corI karane vAle kA vinAza ho, jahAM ganne ke vana rasoM aura zvetavarNa se yukta hai, mAno zreSTha nArI vyakti ke mana ko moha rahI ho, jahAM ke loga aMgUra ke rasa kA rasAsvAdana karate haiM, mAno kalakala kI dhvani bhI madhura ho jAtI hai, jahAM zreSTha vRkSa phaloM se yukta evaM puSpoM kI sugaMdhI se sahita hai, jahA~ vividha prakAra ke vRkSa sahita vana haiM, jahAM kI pRthvI viSayabhogoM se zobhita hai, vahAM kaMtapura nAma kA nagara hai, vahAM paMcavarNoM se yukta ratna diye jAte the, jahAM paMcavarNa vAlI jainadhvajapAtAkA bhI hai, vahAM loka ke cAra varga kA nivAsa hai evaM logoM kI ekatratA (ekatA) rAjamArga ko zobhita karatI hai| __ ghattA-vaha nagara ramaNIya hai, vahAM ke makAna (ghara) manohArI raMgoM se yukta haiM, jaise-zveta-cUne kI paMka se putAI kI gaI ho; aise pratIta hote haiM mAno ghara sphaTika maNi se nirmita kiye gaye ho, svarNakalaza se jisake zikhara zobhita haiM, devagaNa bhI jisakA varNana karate haiN|
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ 90 varaMgacariu dhavalujjaNu NaM uDavai payAu NaM dhariu payoNihi velbhaau| NaM Nahayali laggau suravimANu uttuMgu' viula NaM giripmaannu| parihA-dussama NaM sai ya cittu sAlu virehai AyAra cittuH / ghari-ghari viluliya toraNaha mAla ghari-ghari saMciya motiypvaal| ghari-ghari kuMkuMma jalacchaDaya diNNa ghari-ghari goura sohai rvnnnn| vaMkattaNu jahi tiyaloyaNehi __mailattaNu NAri-payoharehi / dADima-khajjUrai-mAhuliMga nnaariyl-el-phophl-lvNg| puravAhiyAli iya taruvarAI NaM payaDiya vammahu mggnnaai| jhiMduya bhAmijjai Nayari kema dukkammi bhamai jagi jIu jem| NaM surapuri mahiyali itthu Aya' jahi Niccu vi huya duMduhi nninnaay| jahi jiNavara varabhavaNai gariThTha Niccu ji paNavahi bhaviyaNa gritttth| tahi dhammaseNu NaravaipahANu aridNtidlnnkesrismaannu| NaM mayaraddhau jagi payaDu jAu NaM puMjI kau dydhmmbhaau| lakkhaNa-lakkhaM kiu guNasamuddu kusamAla jaarnnihnnnnruddu"| NaM dINANAhahaM kapparukkhu ari-kAmiNi hiyavai dei dukkhu / suravarahI pahANau iMdu jema Na ravaraha pahANau rAu tem| ghattA- harivaMsauvaNNauma, viNihayaduNNau bhojaNareMdahu nnNdnnu| guNadevi-pahANiya-mahivai-rANiya piymnnnnynnaannNdnnu||4|| avaravi mayaseNA' huya savatti aggesari huya sayaM tiNNi ptti| saMtatta-kaNaya-paicArUgatta varasohAlaMkiya hrinnnnitt| tahi suhu bhuMjaMtaha dharaNipAlu Na viyANiu kiMpi vi galiu kAlu / mayaseNai jAu suseNa puttu kalaguNa viNNANahi huyau dhuttu| guNadevihi puttu varaMgujAu parivaddhiu Navasasi jima klaau| aNNuvi NaMdaNa-aya cArUvatta Naravai-vallahiyahi huya vhutt| sohai garUyauvi varaMgu kaima Nahi tArANiyarahicaMdu jem| gaya kAlahi soji juvANu jAu uppaNNau maNisANaMda bhAu / 4.1.A, K, uttaMgu 2. K,vittu 3.A, nAri 4. A, K, N, NAliyara 5.A, K, hiMNDuya 6 K, ichu 7K, Aya 8 A, duMduhi K, N, duduMhi 9.N,cara 10. K,N tahiM 11. A,ravuhu K,N, raudda 12 K,N, suravaraha 13. A,N, naravaraha 14 K, baNNau 15. A, viNihayaM 5. A, K, N, maiseNA 2. A,K, agresari 3. A,K,N, sukheNa 4. K,biNNANahi 5. N, huyau 6. K, jjuvANu
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu ____4. kaMtapura kA varNana evaM rAjA dharmasena nagara meM mAno zveta evaM ujjvala candramA kI cAMdanI bikhera dI gaI ho, mAno isa avasara para dUdha kA khajAnA dhAraNa kiyA ho| vahAM kI imArateM (makAna) parvata ke samAna dIrgha evaM U~ce the evaM aisA pratIta hotA hai jaise nabhatala (AkAza) ko chU rahe hoN| nagara ke bAhara jo khAI (parihA) thI jisako pAra karanA strI ke citta (mana) ko jAnane jaisA kaThina hai| AcAra se yukta citta cAvala kI taraha zobhita hotA hai| ghara-ghara meM daravAje para mAlAe~ Dola rahI haiM, ghara-ghara meM motiyoM kA cUrNa pUrA gayA hai, pratyeka ghara ke dvAra para kuMkuma evaM jala chir3akA gayA hai, jo zobhA se zobhita evaM ramaNIka hai, jahAM striyoM ke netroM meM vakratA rahatI hai evaM unake stana malinatA se yukta hote haiN| nagara ke bAhara (nagara ke cAroM ora) aMgUra, khajUra, nIMbU, ilAyacI, supArI aura loMga ke zreSTha vRkSa haiM, aisA pratIta hotA hai jaise svargaloka kA pRthvI tala para Agamana huA ho| jahA~ nitya hI duMdubhi Adi vAdyayaMtroM kA nAda (svara gUMjanA) hotA hai, jahAM jinavara (jinendradeva) kA zreSTha maMdira hai, jisameM hamezA zreSTha bhaktagaNa (bhavijana) darzana karane Ate haiN| vahAM ke mahArAjA dharmasena haiM jo zatruoM kA damana karane meM siMha ke samAna haiN| ve jaga meM prasiddha kAmadeva ke samAna sundara haiN| jo dayAdharmabhAva ke puMja (samUha) haiM, jo lAkhoM (aneka) lakSaNa se sahita guNa-sindhu haiN| corI aura vyabhicAra kA jinhoMne hanana karake manuSya kA uddhAra kiyA hai| jo dInoM aura anAthoM ke lie kalpavRkSa kI taraha haiN| zatrurUpI kAmayukta strI ke hRdaya ko duHkha dene vAle haiN| jisa prakAra devatAoM kA pradhAna indra hotA hai, usI prakAra manuSyoM meM zreSTha rAjA dharmasena haiN| . ghattA-harivaMza meM jisakA varNana hai, jo duSTa nItiyoM kA nAza karane vAlA bhojarAjA kA putra naMdana hai, priya evaM nayanoM ko AnaMdita karane vAlI rAjya kI pradhAna rAnI guNadevI hai| 5. rAnI mRgasenA evaM putra suSeNa dUsarI patnI ke rUpa meM mRgasenA huii| Age isa prakAra rAjA dharmasena kI 300 patniyAM huiiN| ve saMtapta sone kI prabhA kI taraha sundara zarIra vAlI, mRga ke samAna netroM vAlI evaM zreSTha zobhA se alaMkRta thii| vahAM rAjA viSaya sukha bhogate hue kArya vizeSa ko thor3A bhI nahIM jAna pAyA ki kAla vyatIta ho gyaa| mRgasenA ke yahAM suSeNa nAmaka putra kA janma huaa| vaha bAlaka kalA Adi guNa-vijJAna meM kuzala huaa| guNadevI se varAMga nAmaka putra kA janma huaa| jisa prakAra candramA kI kalAe~ vardhita hotI haiM, usI prakAra vaha nUtana-bAlaka vardhita ho rahA thaa| unake anya putra bhI atyanta sundara the| kumAra varAMga aise zobhAyamAna ho rahA thA, jaise AkAza meM tArA-samUha ke bIca candramA suzobhita hotA hai| kAla vyatIta huA aura usakA yauvana aayaa| rAjA kI dekharekha meM putra .
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ 92 varaMgacariu rAyaM pikkhivi NaMdaNu viyaDDha ciMtai pariNAvijjai gunndddd| avaloijjai kahu taNiya putti dUuvi paDaviyai kahi dvtti| ittahi ikkuvi vaNivaipahANu akkhai suNi harikula gayaNabhANu / dhiyaseNa" NariMdahu taNiya dhIya bhUveM raipiya aha NAi siiy| sA maggivi kijjai suyavivAhu rAya uccariyau sAhu saahu| sammANu-dANu kaya NihayataMdu rAya paTTaviyau vnnivreNdu| ittahi saha majjhi vaiTTha rAu maMtiya paripucchaha maMtabhAu / ghattA- bho! maMti viyakkhaNa, bhUvasalakkhaNa, kumarivaraMga smaanniy| kahu NaMdiNi lijjai, viNauvahijjai akkhahu buddhi" cirANiya / / 5 / / 6 taM NisuNivi bhaNai aNaMtavIru Niva NisuNahi akkharami suhdddhiiru'| lalitAhaNayari suraseNu rAu ariynn-sir-sehri-dinnnnghaau| taho gihi suNaMdA kumariNAma taho kari lAijjai ruvsaam| avaru vi suraseNahu bhAiNehu juttuvi parivaThThai cirusnnehu| taM vayANANaMtari lavai avaru NAmaNajjiyau subuddhi pvru| paI bhaNiyau caMgau vayaNu' yehu paraaNNu vi kijjai nnvsnnehu| puNu cittaseNu bhAsai suvAya suraseNahu kijjai nnehuraay| puNu devaseNu turiyau pavutta hau~ akkhami kijjai avruvtt| mAheMdadatta-baMdhavari-rAu aMgavaiNAma taho puttijaau| sIhauraNarAhiva taNiya putti NAmeNa jasomai kaamstti| puramalayaNareMdu vi mayarakeu huya dhIyANaMtasirI suteu| puriiTTha mahIvai saNakumAra taNayA vi vsuNdhriruvsaar| puracakka payoNihidatta rAu piyavattA puttiya tAsu jaau| girivajjaNayari NaM suravareMdu vajjAyahu NAmeM NaravareMdu / taho putti sukesIkamalavatta suru chaMDivi NaM rai icchu' ptt| ghattA- varaNayarasukosala,jaNapayakosala,payaDu dharAyali raannu| ari-giri soyAmaNi, teyai diNamaNi, mittu sIhu ahihANau / / 6 / / 7. A, viyadu 8. K, ciMtavai 9. K, degbiyai 10. A,K,N, dvtti| 11. A,K,N, dhiyakheNa 12. A, dhIva 13. A, K,N, rAyaM 14. A,K,N, rAyaM 15. A, paTTaviya 16. K, puchai 17. A, buddhi / 6. 1. A, K,N, dhIra 2. K, N, prati meM suraseNa kA aparanAma devasena diyA huA hai| 3. A, K, N, gehi 4. A, K, N, taMbvAyA 5. A, N, surbuddhi 6. A, pai 7. K,N, bayaNu 8. A, hau 9. A, vaMdhavari 10. K,N, sura 11. K, ichu|
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 93 kuzalatA ko prApta karatA hai| rAjA bAlaka ke guNoM kI vRddhi ko dekhakara vicAra karatA hai| kisI kI putrI kA avalokana kiyA jAye aura kahIM para dUta ko zIghra bhejA jaaye| isa prakAra se eka vaNipati pradhAna kahatA hai-he harikula! AkAza ke sUrya! suno- dhRtisena rAjA kI putrI hai, jo ratipriya athavA sItA ke samAna hai| ___ usako mAMgakara apane putra kA vivAha kiyA jaaye| rAjA ne sAdhu-sAdhu (uttama-uttama) zabda uccArita kiye| sammAna, dAnAdi diyA aura apanI cintA ko naSTa kiyaa| rAjAoM aura vaNika ko vApisa bhejaa| phira mantriyoM ke madhya meM baiThakara rAjA ne maMtraNA kI aura maMtriyoM kI (salAha) pUchate haiN| ghattA-he vilakSaNa buddhi sampanna maMtrI! rAjA ke lakSaNoM se yukta kumAra varAMga sammAnita hai| cira-paricita buddhimAna (maMtrI) kaho-naMdinI ko liyA jAye jo vinayAdiguNa meM pravRtta hai| 6. kumAra varAMga kI vivAha carcA ukta vArtA sunakara subhaTa (vIra) aura dhairyavAn anaMtavIra (maMtrI) kahatA hai- he! rAjan sunomaiM zabdoM ko kahatA huuN| lalitapura nagarI meM devasena nAma kA rAjA hai, jo zatruoM ke mastaka ko siMha kI taraha ghAta dene vAlA hai| usake ghara para sunaMdA nAma kI putrI hai, usa rUpasundarI ko hAthI para lAyA jaaye| dUsarI bAta kumAra devasena kA bhAnjA hai| unase jur3akara ke cirasneha ko bardhita karate haiN| tatpazcAt anya zreSTha maMtrI bhI kahate haiM, jisakA nAma subuddhi hai, tumhAre lie nUtana sneha ke lie sundara vacana kahatA hU~, anya ke sAtha bhI sambandha kiijie| phira turanta hI cittasena bhI kahatA hai| maiM kahatA hU~ ye pariNaya-saMbaMdha kiijie| viMdhyapura ke rAjA mahendradatta kI putrI, jisakA nAma aMgavatI hai| siMhapura ke rAjA (dviSantapa) kI kAmAsakta putrI, jisakA nAma yazomati hai| malayadeza ke adhipati makaradhvaja kI putrI anaMtazrI, iSTapurI ke rAjA sanatkumAra kI putrI rUpa se paripUrNa 'vasuMdharA' hai| cakrapura ke rAjA samudradatta kI putrI priyadattA usake yahAM utpanna huI, girivraja nagara kA rAjA bajAyudha mAno manuSyoM meM zreSTha surendra ho, usakI putrI kamalini kI taraha sukezI hai, jise dekhakara deva bhI kArya chor3akara mAno rati icchA ke lie pahuMcate haiN| ghattA-jisakA zreSTha nagara kuzala hai, janapada (prajA) bhI kuzala hai, pRthvI para eka rAjA pragaTa huA hai, jo zatru rUpI parvata ke lie vidyut kI taraha hai, jisakA teja sUrya kI taraha hai, vaha sumitrasiMha nAma se jAnA jAtA hai| 7. vadhuoM kA varNana jo zreSTha jJAnavAna aura sabhI kalAoM sahita hai, unakI putrI kA nAma vizvasenA hai| anya
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ 94 varaMgacariu varaviNNANa-kalAguNa-sahiyA ___NAmeM vissuseNa taho duhiyaa| avaruvi aMgadesa viNayaMdharu' acchi mahIvai kajja dhurNdhru| piyakAraNiya putti taho hUI NaM vihiNA kaya raivai duii| iya varaaTThakaNNa jagisAraho kijjai pANiggahaNu kumaarho| devaseNamaMtiya vayaNullau laggau savaNi mahIvai bhllu| iya NisuNeppiNu' mahivai jaMpai kijjai yehu kajju lahu saMpai / to pure-puri paThThAviya keMkara lehu samappivi NayaNa suhNkr| ikku maMti dhiyaseNaho pesiu teNa jAi dhiyaseNu nnmNsiu| akkhai maMtiu tujjha kuMmAriya dijjai devakumAraho saariy| pabhaNai Naravai eu ji caMgau kumariha mAriya kumrvrNgu| dhammaseNa puravari Aivvau sumahuttahi ji vivAhu karivvau / dUu pallaTTivi' titthu ji Ayau dhammaseNu acchai vikkhaayu| maMDau ityu vicittu raijjai kumaraho karagahaNullau kijji| avara dUva paThThAviya jiha-jiha kajju kareppiNu Aiya tih-tih| jaM Naravai paI vayaNu ji kahiyau sayala NariMdahi taM sddhiyu| ghattA-tA aNNahi avasari, pattasuvAsari, maMDau soha ravaNNau / tahi puravari kiddhau, rayaNa samaddhiu, viraiya nnaannaavnnnnu|| 7 / / 8 geyaijjhuNi NArIyaNu NaMdiu nnrvinniymnnmmiyaannNdiu| kumaravaraMga vivAhaiM avasari ruveM jiyasura' arigaya kesri| kavaNa-kavaNa ucchAhu Na jAyau maMgala-ravapUriya-Naha bhaayu| puripariyaNu Niyaputti laeppiNu kumarivivAhakajju mnnnneppinnu| dhiyaseNu' vi Naravai saMpattau NihaNiyAri jinnvrpybhttu| avara vi Niya-Niyaputti samANA aTThavi NaravaI titthu praannaa| vahu kiM akkhami kaya accherau huyau vivAhu varaMgaho keru| accharasarisaruvaNavapariNiya avara-ikka-vaNisuya huya ghariNiya / je je Naravai jitthu parAviya te te Niya-Niya puri pttttaaviy| 7. 1. K, gharU 2. A, K, N, huI 3. A, K, pANigrahaNu 4. A, K, NisuNipiNu 5. K, hUu 6. A, K, pallaTivi 7. K, tichu 8. K, ichu A, itthu 9. K, avasare 10. K, thiN| 8. 1. A, K, jiyasara 2. K, N, Nahayala 3. A, K, N, laepiNu 4. K, ghiyaseNuvi 5. K, Naravai /
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 95 bhI aMgadeza (varAMgadeza) ke rAjA vinayaMdhara hai, yaha mahIpati kArya meM kuzala aura dhuraMdhara yoddhA kahA jAtA hai, unakI putrI priyakAriNI huI mAno vidhAtA ne jise rativatI dUtI ke rUpa meM nirmANa kiyA ho| isa prakAra zreSTha ATha kanyAe~ haiM, jo jaga meM rUpa-saundarya meM sArabhUta haiM, unake sAtha kumAra kA vivAha kiyA jaaye| devasena maMtrI kahatA hai ki zubha muhUrta meM sabhI rAjA bhadra (sajjana) lagate haiN| isa prakAra rAjA (dharmasena) sunakara kahatA hai ki yaha kArya zIghra hI abhI sampanna krvaao| taba rAjya aura nagaroM meM sevaka bhejeN| ve jAkara dhRtisena ko namaskAra karate haiM aura kahate haiM tumhArI putrI devakumAra (varAMga) ke lie diijie| narapati kahatA hai yaha to atyanta sundara hai| maiM apanI putrI kumAra ke lie detA huuN| dharmasena ke nagara meM AU~gA aura zubhamuhUrta meM vivAha kreNge| dUta bhI lauTakara vahAM Ate haiM, jahA~ dharmasena prasiddha hote haiN| dharmasena kahate haiM-vicitra aura sundara maMDapa kI racanA karake, kumAra kA vivAha kiyA jaaye| dUsare dUta jahAM-jahAM bheje the vahAM-vahAM se ve kArya karake A gye| dUta rAjA se kahate haiM- jina rAjAoM se Apake vacana kahe gaye, una sabhI rAjA ne sammAna diyaa| ghattA-taba zubha avasara kA zubha dina AyA, ramaNIya maMDapa zobhita hai| sampUrNa nagara ko ratnoM evaM nAnA raMgoM se sajAyA gyaa| 8. vivAhotsava kumAra ke vivAha ke avasara para nAriyAM gItoM ko gAkara AnaMdita hotI haiM, rAjA apane mana meM AnaMdita hotA hai| jaise siMha gaja ko jItatA hai, vaise hI kumAra varAMga rUpa-saundarya meM deva ko jItatA hai| nagara meM kisa-kisako utsAha nahIM hai? arthAt sabhI utsAha se paripUrNa haiN| AkAza gItoM ke svaroM se guMjAyamAna thaa| rAjA nagara meM kumAra ke sAtha vivAha ke lie apanI putrI ko lekara Ate haiN| __zatruoM kA ghAtaka dhRtisena (rAjA) bhI jinadeva kI bhakti karake vahAM pahuMcatA hai| dUsare bhI apanI putriyoM ke sAtha ATha rAjA vahAM pahuMcate haiN| AzcaryapUrvaka! bahuta kyA kahUM| kumAra-varAMga kA vivAha huaa| ve nava pariNitA apsarA ke samAna sundara rUpa vAlI aura dUsarI eka vaNika putrI bhI gRhiNI (patnI) huii| jo-jo rAjA jahAM se Aye the, ve-ve apane-apane nagara meM lautte| guNadevI meM navavadhuoM ko dekhakara saMtoSa evaM anurAga utpanna huaa| kumAra ratipramoda bhogate hue vahAM para harSita huaa| vaha kumAra pravAlamUMgA kI taraha navavadhuoM ke sarasa adharoM kA cuMbana karatA hai, apanI bhujAoM meM strI ko AliMgita karatA hai| unnata stanoM ko hAthoM se sahalAtA hai, apanI strI ke sAtha zaiyyA (palaMga) para krIr3A karatA hai| apanI strI meM anurakta hotA hai, kintu parastrI ke sAtha
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ 96 varaMgacariu guNadevihi saMtosu vi jAyau Navavahuyai pikkhivi annuraayu| kumaru vi raivilAsu bhujaMtau titthu ji acchai harisu jnnNtu| viddumAiM sarasAhara cuMvai NiyabhuyAi NArI avruNddi| kaTThiNapayoharAI karapIDai ramaNI sahu sijjAyali kiiddi| acchai NiyakAmiNi aNurattau pararamaNIya Na citta vi rttu| NiyakAmiNihi mAlau parighallau paraNArI sahu vayaNu Na vulli| NiyaramaNihi taMbolu samappai pararamaNI sahu Nehu Na appai / NiyasImaM tiNibhoya kayAyaru ima acchai pararamaNI bhaayru| ghattA-harikulaNahaM iMdu, NihaNiyataMdu, suha bhuMjaMtu vi acchi| jiNavarapayabhattau piyasaMjuttau, tAyaho ANa pddicchi|||| 9 ikka divasi mahivalaya gariTThau dhammaseNu Niyasahahi pritttthiu| paDihAreM viNNaviyau caMgau payaposai aritimir-pyNgu| NisuNahi Naravai mahu vayaNullau vAri tuhArai acchai bhllu| laya-sumaNa-savaNavAlu parAyau harisavaMtu romaMciya kaayu| tuha Aesu hoi tA ANamiNaM to vayaNahi titthu smaannmi| rAyai bhaNiu sigghu ANijjai jaM pabhaNai' taM vayaNu krijji| paDihAreM akkhiu vaNavAlaho tuha vullAviu lahu mhipaalho| to vaNapAlu parAyau tittahi dhammaseNu acchai Niu jitthi| paya paNavivi mahivai viNNattau kusumakaraMDau aggai ghittu| deva deva muNiNAhu parAyau varadattu vi gaNaharu vikkhaayu| iya vayaNahi Naravai ANaMdiu satta payahi jAeppiNu' vNdiu| paDhama parokkha viNau maNi kiddhau pacchai tUrANaMduvi diddhu| purapariyaNu sakalatta laeppiNu' laiya putta maNi bhatti dhreppinnu|10 caliu varaMgu" vi pariyaNa juttau haNiyaveri jinndhmmaasttu| ghattA- jAivi muNivaMdiu, jagiANaMdiu bhatti dhareppiNu maNi pvru| suha-pahu-darasAvaNu sivagaibhAvaNu NamiyAmara avahIsayaru / / 6 / / 6. A, righallau 7. A, sahuM 8. A,K,N, api| 9. 1. A,K,pabhaNaiM 2. A, K, vulAviu 3. A, K, parAyauM 4. K, mahivaI 5. A, vINNattau 6. A,K, ANaMdeu 7. A,K,N, jAepiNu 8. A, parokhava 9. A,K,N, laepiNu 10. A,K,N, dharepiNu 11. N, vrgu|
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ 97 varaMgacariu citta bhI nahIM lagAtA hai / apanI strI ke Upara mAlA pheMkatA hai parantu paranArI ke sAtha bAta bhI nahIM karatA hai| apanI strI ke lie pAna (tAmbUla) detA hai kintu para- strI ke prati sneha arpita nahIM karatA hai| apanI sImA meM rahakara bhrAtAoM kI striyoM ko Adara detA hai| isa prakAra kumAra parastrI ke prati bhAva rakhatA hai / ghattA-vaha kumAra jo harikula nabha kA candramA evaM tandrA ( nidrA) kA ghAtaka hai, sukha bhogate hue rahatA hai / priya patniyoM ke sAtha jinadeva ke caraNoM kI bhakti ke lie jAne kI pitAjI se AjJA grahaNa karatA hai / 9. muni vandanA ke lie prasthAna eka dina dharmasena apane sAthiyoM ke sAtha bhUmaMDala para zreSThatA se baiThA huA thaa| jaise pataMgA aMdhakAra ke pada kA poSaNa karate hue prasanna rahatA hai vaise hI dvArapAla prasanna mana se vinaya pUrvaka kahatA hai-he! narapati (rAjan) mere bhale vacanoM ko suno, tumhArA samaya acchA hai| vanapAla puSpa lekara AyA thA, usakI kAyA harSa se romAMcita thI mAno usake vacana tIrtha ke samAna the| tumhArA Adeza ho to maiM use lekara AtA huuN| rAjA ne kahA zIghra hI le Aiye / punaH pratihArI (dvArapAla ) vanapAla ke lie kahatA hai - tumheM rAjA ne zIghra bulAyA hai / taba vanapAla vahAM para pahuMcatA hai jahAM para rAjA dharmasena baiThA huA thA / caraNoM meM praNAma karake, phUloM kI TokarI Age kSepaNakara, mahIpati se vinatI karatA hai - he deva! nagara meM munirAja pahuMce haiM, jo varadatta gaNadhara nAma se prasiddha haiM / ina vacanoM se narapati AnaMdita hotA hai evaM sAtha jAkara darzana karatA hai| prathama to parokSa rUpa se mana meM vinaya karatA hai, pazcAt AnaMda kI duMdubhi bajavAtA hai| nagaravAsI, svaparijana (parivArajana), patnI evaM putroM ko lekara mana meM bhakti dhAraNa kara, parijanoM ke sAtha jinadharma meM Asakta hokara, moha rUpI zatru kA hanana karane ke lie varAMga bhI calatA hai / ghattA - ve sabhI jAkara munirAja ke darzana karate haiM, ve sabhI mana meM muni pravara kI bhakti dhAraNa kara prasanna hote haiM / sukha-duHkha ko dikhAne vAle, zivagati (mokSa) kI bhAvanA rakhane vAle una avadhijJAnI munirAja ko namaskAra kiyA / 10. muni varadatta dvArA dhArmika upadeza nagaravAsI loka meM zreSTha rAjA dharmasena aura parijanoM ke sAtha pRthvItala (jamIna para ) para baiThatA hai| rAjA bhakti-bhAva pUrvaka munirAja se pUchatA hai- he guNasAgara! dharma kA svarUpa kahie / nRpa ke vacana sunakara munirAja kahate haiM ki mokSa meM jAnA hI zreSTha dharma hai / samyagdarzana, samyagjJAna
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ 98 varaMgacariu 10 karivi thutti khoNiyali NiviTThau pura-pariyaNa saha loygritttthu| pucchai mahivai bhatti kayAyara' dhammasaruva kahahi gunnsaayr| Niva vayaNai suNevi muNisAmiu akkhai paramadhammu sivgaamiu| sammaiMsaNarayaNa karaMDau jo bhavasAyara trnntrNddu| paDhamu dharijjai suhagai-baMdhaNu kijjai caugai dukkhahaM ruNdhnnu| so kiM daMsaNarayaNu bhaNijjai bhaNai rAu sAmiya drsijji| iMda-paDiMda-caMda-vijjAhara sur-nnr-ckkvtttti-hrihlhr| jasu payakamalareNu siri ghallahi Niccu vi paNavahi NihaNiya sallahi / so jiMdeu jiNavaru maNNijjai aNudiNu NiyamANasi smrijji| vIyarAu varakevalavaMtau NihaNiu mohamallu blvNtu| so jiMdeu saMsAraho tArai aNNu kudeva Na karihai paari| dhammu sojji' jiNaNAheM buttau dahalakkhaNu puNNudaya sNjuttu| tasathAvara jIvahaMdaya kijjai mAraMtuvi Navi ko maarijji| dhammu ahiMsA lakkhaNu vuttau dhArijjai maNammi didu cittu| savvasaMgaparicAu ji kiddhau visayasukkhasihi pANiu diddhu| tau NiggaMthu jehiM didu dhariyau suhi-duhi tiNa-kaMcaNu smsriyu| so guru sai puNu aNNaha tArai duggai jaMta jIvau' sAhArai / satta tacca puNu Navavi payatthaha riudavvahaM kAya vi paMcatyaha" / jaM saddahaNu karijjai NiyamaNi taM sammattu hoi jagi diNamaNi / ghattA- saMmattapahAveM akuDila bhAveM Narai Nigoya Na gcchi| tiriyattu Na pAvai kayavahu Avai marivi susaggaho acchi||10|| 11 samatteM viNu vayAi' Niratthai vaya viNu maNuyajammu akytthi| ruisahiyau sAyAru vi dhammau evahi akkhami suNi kaya smmu| paDhamau vasaNarAu paricchaMDahu jUvaramaNi appau Na vihNddu| jUva aNatthamUlabhavakAraNu jUvau dei dukkha aidaarnnu| NiyadhaNu hArai jUvAriu Naru paradhaNu vaMchai chaMDai nniyghru| 10. 1 A, kayAyaraM 2 A,paramaM dhammu 3 A,K, vaMdhaNu 4 A, NihaNeya 5 A,soM 6 K,jideu 7 A,K, soji 8 A,K, puNudaya 9 A,K,N NigaMthu 10 A,K,N,jehi 11A,K,N, saI 2 A,jaMtajIva K,jaMtajIvau 13 K,payachahaM 14 A,K,N,paMccatthahaM 11.1 A,K,N,vaiya 2 K,vachaMi
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ 99 varaMgacariu aura samyakcAritra rUpa ratnatraya kI piTArI dhAraNa karanA cAhie jo bhavasAgara se tArane vAlI hai / prathama samyagdarzana dhAraNa karane se zubhagati kA baMdhana hotA hai aura caturgati ke duHkhoM ko rokane vAlA hai| rAjA ne kahA- vaha darzanAdiratnatraya kyA hai? munirAja kahate haiM- indra, pratIndra, candra, vidyAdhara, deva, manuSya, cakravartI, nArAyaNa aura baladeva ( haladhara ) jinake caraNakamaloM kI dhUla ko sira se Dhoka dete haiM aura nitya hI praNAma karate haiM, jinhoMne tIna zalyoM kA abhAva kiyA hai unheM jinendra deva mAnanA cAhie evaM apane mana meM dina-pratidina smaraNa karanA caahie| jinhoMne balavAna moha malla (yoddhA) kA nAza kiyA hai, jo vItarAgI aura kevalajJAna se yukta haiM, vaha jinendradeva saMsAra se tArane vAle haiM, anya kudeva aisA karane meM samarthavAna nahIM hai / dharma vahI hai, jisako jinendradeva ne kahA hai, puNyodaya se jor3ane vAlA dasalakSaNa dharma kahA hai| trasa aura sthAvara jIvoM para dayA kIjie arthAt na to jIva mAtra ko mArie aura na kisI kA maraNa karavAnA caahie| dharma kA lakSaNa ahiMsA kahA gayA hai, yaha dharma citta ko dRr3ha karake dhAraNa kIjie / sampUrNa parigraha kA tyAga aura sampUrNa viSaya-bhogoM kI agni meM pAnI DAla denA caahie| jaise nirgratha muni tapa ko dRr3hatA se dhAraNa karate haiM, sukha-duHkha aura tRNa- sonA meM samAna bhAva dhAraNa karate haiM, vaha guru svayaM tarate haiM, phira anya ke lie bhI tArate haiM evaM durgati meM jAte hue ke lie sahAyaka hote haiN| apane mana meM sapta-tattva, nava padArtha, chaha dravya evaM paMcAstikAya ke prati zraddhA rakhanI caahie| jo unakI zraddhA rakhatA hai, usako jaga meM samyaktva - sUrya kA udaya hotA hai / 1 ghattA - samyaktva ke prabhAva evaM akuTilatA ke bhAva se jIva naraka aura nigoda meM nahIM jAtA hai, tiryaMca gati ko bhI prApta nahIM karatA hai aura bahuta adhika kyA kahA jAe, vaha marakara svarga meM vidyamAna hotA hai / 11. juA evaM mAMsa sevana vyasana kA svarUpa samyaktva ke binA vratAdi nirarthaka haiM aura vrata ke binA manuSya janma aprayojanIya hai / ruci sahita hI dharma kA AkAra ( AcAra) hotA hai| isa prakAra maiM kahatA hUM ki samyaktva ko pragaTa karo / samyaktva ke lie prathama to vyasana kA tyAga karanA cAhie, juA khelakara, apane ApakA viccheda nahIM karo, juA anartha evaM saMsAra kA mUla kAraNa hai, ati bhayAnaka duHkha ko dene vAlA hai, juArI apane dhana ko hAratA aura dUsaroM ke dhana kI icchA karatA hai aura apane ghara taka ko chor3atA hai / apayaza aura akIrti meM par3ate hue dikhAI detA hai, satya kA hanana aura asatya ko rakhatA hai, khelate hue dayAdharma kA vinAza karatA hai, hArate hue kaThora vacana bolatA hai athavA yadi dUsare ke dhana ko kaise bhI pAtA hai to madya aura mA~sa dAsa (sevaka) ke dvArA bhejakara maMgavAtA hai, dhana hAra
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ 100 varaMgacariu ajasakittipaDahahu darisAvai saccu haNei asaccahu bhaavi| kIDaMtaha dayadhamma' viNAsa' hAraMtaha kaDuyakkhara bhAsai / ahavA jai paradhaNu kiM pAvai majjamaMsa dAsiyahi gmaavii'| dhaNu hArivi hui rorahu bhAyaNa chaMDahi baMdhava nniydaaraaynnu| rAu juhiTThilu bNdhvshiyu| saMvaccharabAraha vaNe rhiyu| jUvai duha pattau garuyArau jUyaho koUhalu vi asArau / jUva ramaMtaha Narabhau hAriu appANau teNa ji saMghAriu / iya jANivi jUvai Na ramijjai maNuyattaNu sakayatthau kijji| maMsAsaNu jo NigghiNu sevai so appANau duggai khevai / jo jaMgalu bhakkhai mayagAviu tahi samANa Nau avaru Na pAviu / jo palu bhakkhai jIhAlaMpaDu so kukkara samANa jaDayAhaM jddu| guttha-mutta-kimi asuyaha saMkula avaru vi tasathAvarahaM nnirNkul| muMcaI kalevara kovi Na chippai picchaMtahaM bhayAvaNu ghippi| dhammavaMta Nara diTThi Na pikkhahi pAvie pAvavuddhi sai bhkkhhi| ghattA- jo jANivi chaMDai appau maMDai vayaho pahAveM suhu lhi| jo palu AsAsai" jIvaha tAsai NarayaNivAsu Niccu lahai / / 11 / / 12 vagurAu vi maMsAsaNa NaDiyau dukkhamahaNNava dussai pddiyu| evahi mairAdosa samakkhami NisuNi NareMda tujjha hauM akkhami / mairA mattau kiMpi Na yANai jaNaNi-sahoyari-tiya smmaanni| mattau magge paDei turaMtau suNahullau muhi savai srNtu| majjeM mattau vayaNu Na maNNai jaNaNi-jaNaNu-vaMdhava avgnnnni| gAyai vAyai Naccai khillai appANau duhasAyari ghlli| viyaliMdiu rosANalu dhArai aNNu haNai aha sayaM saMghArai / jIvaNigoyarAsi paripuNNau pAva mahIruha vaDDai unnnnu| pisiya majju Nau kiMpi vi aMtaru aNNajammi duha dei nnirNtru| avaradosa je Narayaho kAraNu sayala samajjai majjaho dhaarnnu| iya jANivi vaya rakkhaNu kijjai majjAsattahaM saMgu cijji| chappaMcAsakoDijAdavavalu suraramaNahaM jamauri pattau khalu / 3 A,Naccahu K,asaccuhu 4 A,K,N, dayadhamu 5 A,viNAsaiM 6 A, bhAsaiM 7 A,K,N,NamAvai 8 K, vi 9 A,K,N,muvai 10 A, K,N, pikhahi 11 A, AsAsaiM 12 K,N,jIvahaM 13 K,N, lahaiM
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 101 karake daridratA kA pAtra hotA hai evaM baMdhujana (parivArajana) aura apanI patnI ko bhI chor3atA hai| juA ke kAraNa rAjA yudhiSThira parivAra sahita bAraha varSa taka vana meM rhe| juA se bhayAnaka duHkha kI prApti hotI hai, juA kA kautUhala asAra hai, juA meM ramate hue apane manuSya bhava ko hAra jAtA hai, usase apane ApakA hI saMhAra hotA hai| isa prakAra jAnakara juA nahIM khelanA cAhie aura apane manuSya bhava ko sArthaka karanA caahie| jo mAMsa kA karuNA rahita hokara sevana karatA hai, vaha apane Apako durgati meM girAtA hai| jo jaMgala meM mRgAdi kA bhakSaNa karatA hai, usake samAna anya koI pApI nahIM hai| jo jihvA kI laMpaTatAvaza mAMsa kA bhakSaNa karatA hai, vaha kutte ke samAna jar3a kA jar3a hai| 'mAMsa' mUtra, kSudra jIva Adi se paripUrNa azubha piNDa hai evaM usameM anya trasa-sthAvara bhI vidyamAna hote haiM, vaha apane mRta zarIra ko usI meM chor3ate haiM jo kisI se bhI chipA nahIM hai| dharmavAna manuSya to dekhatA bhI nahIM hai aura pApI pApabuddhipUrvaka sadA bhakSaNa karatA hai| ghattA-jo ukta doSoM ko jAnakara mAMsa bhakSaNa ko chor3atA hai, vaha apanI AtmA kA ciMtana karatA hai, vratoM ke prabhAva se sukha ko prApta karatA hai| jo mAMsa kI AzA meM jIvoM kA nAza karatA hai vaha nitya hI naraka nivAsa ko prApta karatA hai| 12. madyapAna, vezyAgamana vyasana vagurAjA bhI mAMsa bhakSaNa se vyAkula hue aura asahanIya duHkha rUpI samudra meM par3ate haiN| isI prakAra se madirA doSa ko bhI kahatA huuN| he rAjan! suno maiM tumako kahatA hU~, madirA meM masta vyakti kisI ko bhI nahIM jAnatA hai, mA~, bahina aura strI ko samAna mAnatA hai| madirA meM madamasta hokara turanta hI mArga meM par3atA hai aura usake muMha meM kuttA mUtra chor3atA hai| madya meM masta manuSya ke vacanoM ko koI nahIM mAnatA hai| mAtA-pitA aura parijana tiraskAra karate haiN| vaha gAtA, bolatA, nAcatA aura khilakhilAtA hai aura apane Apako duHkhasAgara meM girAtA hai| vikalendriya hokara krodha rUpa agni ko dhAraNa karatA hai, anya kA nAza karatA hai athavA yahAM taka ki svayaM kA saMhAra bhI karatA hai| jIvoM kI nigoda-rAzi paripUrNa hai aura pAparUpI vRkSa bar3hakara unnata ho rahA hai| mAMsa-bhakSaNa aura madya (zarAba) meM koI bhI aMtara nahIM hai kyoMki anya janma meM donoM nirantara duHkha ko dete haiM, dUsarA doSa yaha hai ki donoM naraka ke kAraNa haiN| vyakti madya kA sevana karake sampUrNa pApoM kA upArjana karate haiN| yaha jAnakara vratoM kI rakSA karanA cAhie aura madya meM Asakta puruSoM kI saMgati kA tyAga karanA caahie| chappana-karor3a yAdava yoddhA bhI zarAba kA sevana karate hue yamapurI ko prApta hue the| isa prakAra se doSoM ko sunakara lajjita honA aura vratoM ke nAzaka vyasana kA mana meM cintana karanA cAhie, jo mAMsa aura zarAba kA kutsitatA se bhakSaNa karatA hai, vaha nitya hI jhUTha vacanoM ko kahatA hai|
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ 102 varaMgacariu evahi laMjiya dosAyaNNahi vaya NiNNAsu vasaNu maNi mnnnnhi| pisiyasurAyalu kucchiu bhakkhahi micchAvayaNu Niccu priakkhhi| dhaNavaMtau kurUu paisArahi NiddhaNu ruvavaMtu nniddhaaddhi| ikku ramahi aNNekkuviciMtahi kodu hoi laMjiyahi rmNthi| vesA aMgaruva kiM kahiyau pAvapuMjju vihiNA nnimmiyu| savvavallahaM' jo kaya ramaNau so Nicchai kujoNi kaya gmnnu| ghattA- laMjiya sevaMtau, suhu maNNaMtau, khaddhaI koDi suvnniN| vasudaha parimANau, kaya avamANau, puNu pAviya avynnnniN||12|| 13 vaNisuu NAmeNa ji cArudattu viTThai giha ghalliu dukkha pttu| iya muNivi pAu laMjiya sahAu vaya-kAraNi kijjai rmnncaau| evahi NisuNahi Niva pAvariddhi vasaNu vi viddhaMsai sayalasiddhi / kANaNi Nivasahi vahujIva sattha tiriyammu laddha ehI avtth| paMgu raNahINa jiddosayAri tiNhai velai Nau lahahi vaari| jo tahaM saMhArai pAvayammu tahi sarisau avaru Na ko ahammu / pAraddhiu caugai bhamai kema calapahariya jhiMdu va puhai jem| savvaha vallahu NiyajIvayavyu so Nau ghAijjai karivi gavvu / pAraddhiu kucchiya joNi jAi parajIvaha jIviu mUDha ghaai| tharaharai jIu maraNaho bhaeNa so kiM tADijjai asivrenn| jahi parapANiya-pANaharu kiNNu tahi NiyajIviya suhavAri dinnnnu| iya jANivi kijjai jIvarakkha maNa-vayaNa-kAya vasi karivi akkh| cakkavai subhomu payaMDavAhu pAraddha hou vari Nivaddha gaahu| so dhammarAya kavaliyau pAu ravarava pattau chaMkkhaMDa raau| evahi takkara AyaNNidosa jaNu sayalu lahai takkaraho ros| chiMdai bhiMdai NaraNAhu sIsu ahavA chidai paya pANi iisu| paradhaNu coraMtaha daya Na hoi takkaru haNaMta rakkhai Na koi| jo pAvayammu paradad harai so bhavakANaNi bhullau sri| jahi paralacchI avaharaNu ki / tahi parajIviu sayameva liddh| iha' parabhava jIvaha duha NibaMdhu kusumAlakammu khalu bhayaha siNdhu| sivabhUi vippu loheNa NaDiu rayaNai Nau kappiya kugai paDiu / iya maNNivi kijjai tAsu cAu cAeNa payaTThai shlkaau| 1.A, K,N, savvahavallahaM (samAsa kiyA hai) 13. 1 N, ihaM 2. K, sidhu 12.
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 103 jisake yahAM dhanavAna kurUpa ho to bhI usakA praveza hotA hai lekina nirdhana rUpavAna hone para bhI niSkAsita kiyA jAtA hai| vaha vezyA eka ke sAthaM ramaNa karatI hai aura anya eka kA ciMtana karatI hai, lajjA se ramaNa karate hue kor3hI hotI hai| vezyA ke aMgarUpa ke bAre meM kyA kahA jAye, vidhAtA ne to usameM pApoM kA samUha nirmita kiyA hai| usako sabhI priya haiM jo ramaNa karate haiM, ve nizcita hI kuyoni meM jAte haiN| ghattA-jo lajjita hote hue sevana karate haiM evaM sukha mAnate haiM, vaha unakA karor3oM kA sonA khA jAtI hai, vaha vezyA aThAraha (vasudaha) doSoM kA piNDa hai, usake dvArA vyakti apamAna ke zabda sunane para bhI use prApta karanA cAhatA hai| ___13. zikAra aura corI-vyasana kA svarUpa vaNik putra jisakA nAma cArudatta hai, vezyA ke ghara meM praviSTa hokara anurakta premI huA aura duHkha ko prApta karatA hai| isa prakAra lajjita hokara svabhAva ko prApta karo aura vrata ke kAraNa pApa-sampadA kI ramaNatA kA tyAga karanA caahie| isa prakAra 'rAjA' suno-vyasana hI sampUrNa siddhiyoM kA vidhvaMsaka hai| vana meM bahuta se jIva nivAsa karate haiM, tiryaMca bhI yahI avasthA ko prApta karate haiM, ve vastrAdi se hIna aura nirdoSa haiM, samaya para jinako tinakAdi bhI prApta nahIM hotA hai jo unakA saMhAra karake pApa-karma karatA hai, usake samAna anya koI pApI nahIM hai| yaha zikArI caturgati meM usI prakAra bhramaNa karatA hai, jisa prakAra pRthvI paharoM meM calatI hai| jisa prakAra sabhI ke lie apanA jIvana priya hotA hai, usI prakAra use garva karake kisI kA ghAta nahIM karanA caahie| zikArI kutsita paryAya ko prApta karatA hai aura dUsare ke jIvana kA ghAta karatA hai| prANI maraNa ke bhaya se (thara-thara) kAMpate haiM, vaha kyoM talavAra se jIvoM ko tAr3ita kiyA karatA hai| jo dUsare jIvoM kA prANaharaNa karate haiM, vaha apane jIvana ke sukha ko jalA dete haiN| aisA jAnakara jIva kI rakSA karanA caahie| mana, vacana, kAya aura indriyoM ko vaza meM karanA caahie| prANiyoM kA vadha karane para bhI, cakravartI subhauma jo pracaMDa bhujAoM vAlA thA, chaha khaMDa kA rAjA hote hue vaha bhI dharmarAja ke dvArA kAla kavalita kiyA gyaa| yahAM taskara (cora) ke doSa suno- sabhI loga cora ke krodha ko prApta karate haiM, vaha mukhiyA ke sira ko chedana-bhedana kara detA hai athavA pairoM aura hAthoM ko IrSyA se chedana kara detA hai, use dUsaroM ke dhana ko curAte hue dayA nahIM AtI hai| cora ke dvArA mAre jAte hue kI koI rakSA nahIM krtaa| jo dUsaroM kA dhana curAtA hai evaM curAne kA smaraNa karatA hai, vaha saMsAravana meM bhUlA huA hai| . jaise dUsaroM kI lakSmI kA apaharaNa kiyA hai, vaise dUsaroM kA jIvana svayaM hI le liyA hai| ihaloka aura paraloka meM aise jIvoM ko duHkha kA baMdha hotA hai| corakarma nizcaya hI bhaya kA sAgara
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ 104 varaMgacariu ghattA - paramuddhA melau, ramaNahara kIlau, khaNamettu vi suhayArau / pacchai duhu dAraNu, Narayahu kAraNu, pAvai jIu asArau / / 13 / / 14 paratiya NarayajoNi darisAvai paramuddhAsattau jaNu jANai ahavA jai jagatIvai NisuNai khararohaNu karei NivADai ahavA jai puhavai Na viyANai jai puNu kaMtu Niyacchai jAraho iya dukkhai sahei jai pAvai jima jima pararamaNI maNi jhAvai AkaMdai pikkhivi tiyabhUsaNu jima jima sAlaMkAra paloya * paravaNiyA vayaNullau pikkhai so kiM pAvai puNNavihINau paravaNiyA pariNAma karatau pAu mahaMtu so ji uppAvai paratiya laMpaDu dahamuha jAyau teNa hariya kalatta valahaddaho paMkapahAhi pattu so rAvaNu kIyaku haNiu bhImivalavaMtae paramahilA jamauri pahi lAvai' / ajasakitti lou vakkhANai / karacaraNAisIsu ANi haNai / vasu avaharai vayaNa puNu tADai / tharaharaMtu parabhAmiNi mANai / jIvayavvu avaharai susAraho / alahaMtau virahANalu tAvai / tima tima mayaNu deu' vahu Avai / ru alahaMta iMdiyaposaNu / tima tima kAmiu NiyamaNi rovai / to taNaramaNu vAu parisikkhaI" / kammavaseNa jAu Nihi hINau' / kAmiu jhUrai citti dharaMtau / NarayAvaNiNivAsu dhuva pAvai / tikkhaMDa rAuNu vikkhAyau / so hiNiu aTTamai jaNaddaho / dovai kAraNa avaru bhayAvaNu / NiyavaMdhava tiyadosa vahaMtae / ghattA - iya muNivi NareMda, kuvalayacaMda, paratiya Nehu Na kijjai' / maNavayaNatisuddha, pariNiyasuddha, NiyamaNu saMtosijjai / / 14 / / 15 jiha vajjijja pararamaNi rAu parapurisa ramaNi' dAsIsamANu ikkikka vasaNa saNNihiya citta jo sata va vasAi stu mahumajjamaMsapaMcuMvarAi tiha tiya vajjahu parapurisabhAu / Narasarisa dosa jaMpiu pamANu / te kAleM kavaliya dukkha patta / to duha akkhai sarasai suvattu / parivajjahu sAvaya vaya dharAi' / 3.e ramaNahaM 4.|e jJae naM.13 kI jagaha 12 naM. likhA hai| 141. K, lavai 2K, katu 3. A,K, N,dei 4.A,K,N palovai 5. K,degsikkhaI 6. K, NihiNau 7. K, kIjjai 8. A, N, muddha 151. A, ramiNi 2. A, gharAi K, varAi
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ 105 varaMgacariu hai / zivabhUti brAhmaNa lobha se vyAkulita huA aura ratnAdi kalpita nahIM hue, phira bhI kugati meM giratA hai / isa prakAra jAna karake usakA tyAga karanA cAhie aura tyAga ke dvArA sArthaka kArya pravRtti lagAnA cAhie / ghattA - (dUsare) parastrI se milatA hai, ramaNa kI krIr3A karatA hai, yaha kSaNa mAtra hI sukhakAraka . hai, pazcAt atyadhika duHkha evaM naraka kA kAraNa haiM aura jIva asAratA ko prApta karatA hai / 14. parastrIsevana vyasana svarUpa parastrI narakagati ko dikhAne vAlI hai aura vaha yamapurI ke mArga meM lAtI hai| paramugdhA meM Asakti loga jAnate haiM, jisakA apayaza aura akIrti loka meM prasiddha hai| yadi rAjA sunatA hai to vyabhicArI ke hAtha, paira aura sira chinna-bhinna karane kI AjJA detA hai, gadhe para savAra karake nagara se niSkAsita karatA hai, usakI sampatti (dhana) kA apaharaNa karatA hai aura vacanoM se tAr3ita kiyA jAtA hai athavA yadi usakA pati vyabhicArI ko dekha letA hai to vaha bhalIbhAMti usake jIvana kA apaharaNa karatA hai / yadi vyabhicArI parastrI ko prApta karatA hai to isa prakAra ukta duHkhoM ko sahana karatA hai / yadi prApta nahIM karatA hai to viraha kI Aga meM tapatA hai| jaise-jaise parastrI kA mana meM dhyAna AtA hai, vaise-vaise kAmadeva atyaMta pIr3ita dikhAI detA hai| parastrI ke AbhUSaNoM ko dekhakara krandana-sA karatA hai, manuSya indriya kI tRpti nahIM kara pAtA hai| jaise-jaise usako alaMkAra sahita dekhatA hai, vaise-vaise kAmI puruSa apane mana meM rotA hai| parastrI ke vacanoM ko sunatA hai aura usake tana kI sugaMdha kI havA se sukha mahasUsa karatA hai / vaha puNyahIna kyA prApta karatA hai, karma ke vaza meM hokara apane khajAne ko naSTa karatA hai| parastrI ke prati apane pariNAma ko karate hue kAmI-puruSa kuTilatA (Ter3hApana) ko citta meM dhAraNa karatA hai aura kAmI puruSa mahAna-pApa utpanna karatA hai jo naraka rUpI vana meM dhruva rUpa se nivAsa karavAne vAlA hai / parastrI kI laMpaTatA ko dhAraNa karane vAlA dazAnana huA, jo trikhaMDa kA adhipati rAvaNa nAma se vikhyAta hai, usane balabhadra kI patnI ko haraNa kiyA, vaha aSTama janArdana ( nArAyaNa lakSmaNa) ke dvArA mArA gayA aura usane naraka ko prApta kiyaa| dUsarA, dropadI ke kAraNa bhayaMkara pariNAma huA, balavAna bhIma ne kIcaka kA vadha kiyA aura apane parijanoM ke lie strI-doSa kA vahana kiyA / ghattA - he narendra ! pRthvImaMDala ke candra isa prakAra jAnakara parastrI meM prema nahIM karanA caahie| mana, vacana aura kAya kI zuddhipUrvaka vivAha kIjie aura apane mana meM saMtoSa ko dhAraNa kIjie / 15. para - puruSa sevana aura rAtribhojana kA tyAga jisa prakAra parastrI meM ramaNa karane ke rAga ko varjita (niSedha) kiyA gayA hai, usI prakAra strI ke lie parapuruSa ke prati ramaNa karane ke bhAva kA niSedha hai| parapuruSa meM ramaNa dAsI ke samAna
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ 106 varaMgacariu 'NisibhoyaNu chaMDahu' pAvarAsi jo NigghiNu NisibhoyaNu karei Nattihi Navi picchai kiMpi vatthu jalagANu kijjai sayalakAla jo bhavvu dayAvaru puNNavaMtu aNagaliu NIru pariTThavahu tatha phAsuya rakhijjai pahara jumma uNhoyau vasupaharAya saMkha kAliMdAlAvu aNaMtakAya ghattA - maMkhaNu parivajjahu, puNNu samajjahu, dahi ahavA takkaraiM sahuM / viyalaNNu Nara vajjai, pAvau vajjai, paripAlajjai jayaNu tahu / / 15 / / tasathAvarajIvaha savvagAsi / so dIha bhavAvali saMsarei / kiM akhammi vahu pAvai avatthu / tahu puNNeM pAvai suhavisAla / juya juya ghaDiyahi gAlai turaMtu / varakUva NivANaha gahiu jattha / appANau vaMchahu' sukiya kammu / taha uppari uppajjahi asaMkha / paricavahu kusuma bhakhaNu NirAya / 16 gorasu viyalaNNu sihIhi tattu riu riu payAra sAvaya vayAi paDhamau vau jIvaha' abhayadANu * tasa rakkhahu jayaNu karevi kaMkha vIyau asaccu Navi bhakkhiyae vasurAu asaccaho khayahu gau raNirAvali caccaramuhi paDiu NiyadArAsaMtosiyai maNu ahavA vaMbhavvau dhAriyae dhaNadhaNNadAsadAsIsuvaNNa daMDijai loha vi salla duTu digavau - disavau vi aNatthadaMDa sAmAyau kijjai tiNNikAla samayA avalaMvaNu so sabhAu ' so sAmAyau kaya puNNarAsi posahuuvavAsu vi vaMbhaceru ahavA posaha sahu eyabhattu bhakkhijjai bhoyaNi dosacattu / diDhu kari pAlijjai sAvayAi / aNivattahi dijjai appamANu / thAvara rakkhijjahu karivi saMkha / hiumiu vayaNullau akkhiyae / paradavvu Na lijjaitiyau vau / aNu diNu Na lijjai mahijaDiu / pararamaNI chaMDivi jema tiNu / appara saMsArahi tAriyae / parigahupamANu kijjai ravaNNu / paMcamau aNuvvau aihu' siddha / paripAlahu tiNNivi guNapayaMDa' / diNi-diNi riu - riu ghaDiyahi NiyAla / TTajhA vajjiya' agAu / dui aTThamicaudasi mAsi mAsi / kaya pavvi pavvi haya pAvaveru / pAliyai" kaMkha bhoyahu vistu / 3. K,vachu A,vacchu 4. K, avatthU 5. K, puNuvaMtuM A, N, puNNuvaM 6. A, kaccha K, tacha 7. A, vaMkahu 16.1. K, rau 2. A, jIvahaM 3. K, dvaMDijai 4. K, sallahuDu 5. K, N, ehu 6.K, guNNapayaMDa 7. N, mabhAu 8. K, vajiya 9. N, vabhacerU 10. K, pAliyaiM
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 107 hai aura strI ke lie nara ke samAna doSa kahe haiN| jo eka-eka vyasana meM citta (mana) ko pravRtta karate haiM ve kAla meM kavalita hokara duHkha ko prApta karate haiN| phira jo sAtoM vyasanoM meM rata hote haiM, usako hajAra gunA duHkha kahA hai| jinavANI meM use mUlaguNa vratI kahA hai jo madya, mA~sa, madhu aura pAMca udumbara phaloM kA tyAga karatA hai aura zrAvaka ke vratoM ko dhAraNa karatA hai| rAtri bhojana chor3o jo pAparAzi rUpa hai aura trasa-sthAvara jIvoM kA ghara hai| jo karuNA rahita hokara rAtri bhojana karatA hai, vaha dIrghakAla taka bhavasamudra meM bhramaNa karatA hai| sabhI samaya (tInoM samaya) jala chAnakara pInA cAhie, usake puNya meM atyadhika sukha kI prApti hotI hai| jo bhavya dayAvAna aura puNyavAna haiM, ve prayatna pUrvaka turanta pAnI chAnate haiM, vilachAnI (jIvAnI) kA jala vahIM sthApita karanA cAhie, jahAM kue~ se ghar3A bharA thaa| Apa svayaM sukRta karma karanA cAhate ho to eka pahara taka pIne yogya jala rakhanA cAhie, garma hone para ATha pahara kI maryAdA hotI hai, usake Upara asaMkhyAta jIva utpanna ho jAte haiM, isake alAvA isase adhika samaya taka anaMta kAya jIva ho jAte haiN| nirAga hokara puSpabhakSaNa kA bhI tyAga karanA caahie| - ghattA-amaryAdita mAkhana (dahI) kA tyAga karake puNya upArjita karanA cAhie, sAtha hI amaryAdita chAcha kA tyAga karanA caahie| vyakti ko nIce gire hue padArtha ke sevana kA tyAga karanA cAhie evaM pApa ko chor3akara dRr3hatA se paripAlana karanA caahie| 16. maryAdita dugdha evaM bAraha vrata kA varNana gAya ke dUdha ko agni meM tapAnA cAhie aura doSoM kA tyAga karake bhojana karanA caahie| bAraha prakAra (riuriu) ke zrAvaka ke vrata haiM, unakA dRr3hatA se zrAvakoM ko pAlana karanA caahie| prathama vrata hai jIvoM kA abhayadAna, jo anivRtti pUrvaka svayaM pAlana karanA caahie| yadi jaya karane kI icchA hai to trasa jIvoM kI rakSA karo, sAtha hI sthAvara jIvoM kI bhI rakSA kro| dUsarA vrata hai-asatya nahIM bolanA cAhie, hita-mita-priya vacana kahanA caahie| vasurAjA asatya ke kAraNa nAza ko prApta huaa| tIsarA vrata-dUsaroM kA dhana nahIM chInanA caahie| dUsare ke dvArA dI huI anucita pRthvI Adi nahIM lenA caahie| apanI patnI (svastrI) se hI mana meM saMtoSa rakhanA caahie| parastrI kA tyAga tinake ke samAna karanA cAhie athavA brahmacarya ko dhAraNa karo, apane Apa saMsAra se pAra ho jaaoge| dhana-dhAnya, dAsa-dAsI evaM ramaNIya svarNa Adi kA parigraha parimANa karanA caahie| lobha bhI eka prakAra kI duSTa cubhana hai, jisase daMDa milatA hai| yaha pAMca uttama aNuvrata haiN| tIna prakAra ke guNavrata-digvrata, dezavrata aura anarthadaMDavrata kA paripAlana kro| tInoM kAloM meM sAmAyika karanA cAhie, pratidina chaha ghar3I sAmAyika karanA cAhie, vaha AtmA kA (samabhAva) avalaMbana rUpa svabhAva hai, ayogya raudradhyAna ko varjita karanA cAhie, sAmAyika se
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ 108 varaMgacariu ghattA- viNu cAyai maMdiru, savvaasuMdaru, piuvaNasarisau muNahi phu| pariyaNu suNahullau, purisumaDullau, vasu jaMgalu khau hoi lhu||16|| 17 dANu vi dijjai varativihu patta maNa-vayaNa-tisuddhie dosctt| so dANu pavaTThai vappa kema Naggoha vijju hui garuya jem| jo dijjai dANu apattaehi ahavA appiyae kupttehi'| so Nipphalu gacchai sayalu kema uravari vaiyau varavIu jem| bhogopabhoga-saMkhAi karahu turiyo sikhAvvau ema dhrhu| kijjai sallehaNa' aMtayAli' pAvijjai suhu AyAmakAli / avaru vi vayAi vahubheya suNivi Niu dhammaseNu varadhammu munnivi| sAyAru dhammu saMgahiu teNa paribhAvi vau nnimmlmnnenn| tahi kumaravaraMgu' vi layau dhamma risiNA diNNau viNihaya kukmm| keNavi saMgahiya jiNiMda, dikkha keNavi muNiNAhaho laiya sikkha / keNavi saMgahiya aNuvayAiM0 keNavi sikhAvayaguNa vyaaiN"| iya gahivi dhamma NiyaNayari pattu muNivaru vihariu tava khINa gattu / ittahi varaMgu" acchai suheNa jiNapUya-dANa-vaya ucchvenn| ghattA- NaMdaNaguNa pikkhivi, maMti samakkhivi, juvarAyattaNu diNNau / kalasai pahAveppiNu"tUraha NeppiNu", Asi jammi tau ciNNau / / 17 / / 18 tAyeM juvapau diNNau jAvahi kumaravaraMgaho uppari taavhi| sayala suseNayAi suya kuppiya mANabhaMga huya NiyamaNi tappiya / bhaNahi suseNa ehu guruyArau juvarAyattaNu pau jiha mArau / ahavA kiNNau pakkha samujjala ahavA kiM amhahaM vlduvvl| tahi avasari maMtIyaNa ghosahi varamaMttattaNu vayaNu ji poshi| lahu garuyattaNu kopa bhaNijjai puvvajiya tava phalu paavijji| kiM paMcANaNu bhaMjai gana ghaDu gayavaru kiM bhaMjai bhUruhavaDu / para diNNau Navi hoi pahuttaNu puNNaha labhai pahuguNa kittnnu| iya vayaNahi gaya NiyamaMdiraNiya jaNaNihi kaya NayaNANaMdira / guNadevihi ucchAhu vi jAyau mayaseNai sou sNpaayu| sayalaM te urAi milleviNu guNadevihi maMdire aavevinnu| 17 1.K, ehiM 2.A,saya N,sayala 3. A,salleMhaNa 4.A,aMtapAli 5. A, dhamaseNu 6. K,N, suNivi 7.A,K,N, varaMgi 8. A, K,N, dikha 9. A,K,N, sikha 10. A,K,N, "vayAi 11. A,N, vayAi 12. K, varagu 13.A,K,N NhAvepiNu 14. A,K,N, haNepiNu 15. A, ciNNau 18 1. A, K, N, tAyai 2. A,N,garuyArau 3. K,pakkhaM javarAya
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 109 puNyarAzi arjita hotI hai| aSTamI aura caturdazI pratyeka mAha meM do-do hotI haiN| unameM proSadhopavAsa vrata evaM brahmacarya kA pAlana karanA caahie| pAparUpa daravAjA kA nAza karane vAle ye parva karanA cAhie athavA proSadhopavAsa karane se jinadeva kA bhakta hotA hai| vratoM kA pAlana karate hue icchA aura bhogoM se virakti honA caahie| ____ghattA-vratoM ke binA maMdira Ate haiM to saba kucha asundara hai| priyavana ke sadRza prabhu ko jAno, vratoM kA mahattva parijana aura nagara meM sunAo, kyoMki yaha sampatti jaMgala meM zIghra hI naSTa hotI hai| 17. dAna kA svarUpa evaM sallekhanA dAna bhI zreSTha doSoM kA tyAga karake, tIna pAtroM ko mana, vacana aura kAya kI zuddhi pUrvaka denA caahie| bApa re! vaha dAna kisa prakAra pravRtta hotA hai, jisa prakAra vaTavRkSa kA bIja bar3A hotA hai| jo apAtra ko dAna kiyA karatA hai athavA kupAtra ko arpita karatA hai, vaha saba kucha aise niSphala hotA hai jaise zreSTha bIja bhI anupajAU jamIna para paidA nahIM hotA hai, bhoga aura upabhoga kI vastuoM kI saMkhyA (parimANa) karanA caahie| zIghra hI zikSAvratoM ko dhAraNa karo, aMta kAla meM sallekhanA kIjie to Ane vAle samaya meM sukha ko prApta kroge| anya vratAdi ke bahuta se bhedoM ko sunakara, nRpa dharmasena zreSTha dharma ko jAnakara, usake dvArA AcAra ko dhAraNa kiyA jAtA hai evaM nirmala mana se vratoM kA paripAlana karatA hai| kisI ke dvArA devadarzana kA vrata dhAraNa kiyA gayA, kisI ne munirAja se zikSA lI, kisI ke dvArA aNuvrata dhAraNa kiye jAte haiM, kisI ke dvArA zikSAvrata evaM guNavrata dhAraNa kiye gye| isa prakAra ve sabhI dharma grahaNa karake apane nagara meM pahuMcate haiM aura munirAja tapa se zarIra ko kSINa karate hue vihAra karate haiN| isa prakAra varAMga sukhapUrvaka jina pUjA, dAna, vratAdi ke utsava karatA hai| ghattA-kumAra varAMga ke guNoM ko dekhakara, maMtriyoM kI upasthiti meM use yuvarAja pada diyA gyaa| usakA kalazoM se snAna kiyA gayA aura vAdyayaMtra bajavAye jAte haiM aura kumAra ko Acarita kiyA jAtA hai| ____18. suSeNa kI IrSyA jyoMhI pitA ne yuvarAja pada diyA, vaise hI kumAra varAMga ke Upara suSeNAdi sabhI putra kupita ho jAte haiM aura mAna-bhaMga hone para apane mana meM saMtApa karate haiN| suSeNa kahatA hai-mujhase yuvarAja pada chInA gayA hai athavA yaha pakSa ujjvala nahIM hai, kyA hamArA bala durbala hai| isa avasara para jo kumAra varAMga ke lie maMtrIjana dvArA ghoSaNA kI gaI evaM zreSTha maMtriyoM ke vacanoM kA poSaNa milA
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ 110 varaMgacariu kiM paMcANaNu bhaMjai gaya ghaDu gayavaru kiM bhaMjai bhuuruhvddu| para diNNau Navi hoi pahuttaNu puNNahaM labbhai pahuguNa kittnnu| iya vayaNahi gaya NiyamaMdira Niya jaNaNihi kaya NayaNANaMdira | guNadevihi ucchAhu vi jAyau mayaseNai sou sNpaayu| sayalaM te urAi milleviNu guNadevihi maMdire aavevinnu| savvahaM guNadevihiM kiu vacchalu mayaseNai kiu mAyAvacchalu / karivi pasaMsaNa gaya NiyabhavaNaho NaM vihi Nimmiya maggaNa mynnho| mayaseNai jAivi kiM kiddhau Niya AvAsi sou paarddhu| akkhai NisuNi puttarai dhuttiya hauM garuyAriya Naravai pttiy| mANabhaMgu mahu kerau jAyau jaM tuha Nau diNNau' juyraau| iya vayaNai suseNu pajjaliyau koha-huyAsaNu mANasu jliyu| mAi mAi NayaNaMsuya pucchahi soyavaseNa tujjha mA acchhi| saMgaru kari varaMgu saMhArami juvarAyattu vi pau hauM dhaarmi| bhaNai maMtiyau kajju Na kijjai tAyai diNNau kiM pau lijji| ghattA- mA masikuMyau dehi harivaMsujjalu Asi huu| kumaruvaraMgu ajeu surakari karasamapayaDa bhuu||18|| 19 ahavA jai saMgaru tuhu karai ko jANai jayasiri ko vri| kammaha vivAu Navi ko muNai appANau suhaDattaNu gnni| maMtiya vayaNahi saMvohiyau / uppaNNau kohu nnirohiyu| bho! maMtiya paI caMgau bhaNiu evahi ehu' maMttattaNu kiM gnniu| puNu maMti- subuddha akkhiyau appANau gujjha Na rkkhiyu| evahi vaMcaNu kiM kari havai viNu avasari kiM pAvasu savai / avasaru pAvivi kari kiM picchalu hauM vaMcami kumaruvaraMgavalu / vayaNai AsAsivi rAyasuu so maMti duTTha Niyagehi gu| ittahi varaMgu suhu aNusarai NiyamaNi jiNapayakamalai dharaI / jo vihiNA payaDiu puNNaphalu so pheDivi sakkai kavaNu khlu| ittahi micchatta kera karai so duTTha maMti maNi chalu dhri| 4. K,bhajjai 5. K,pahU 5. K,N, ppuNNaha 6. K,maMdire 7. K, maMdire 8. K,NaNANaMdire N, NaNANaMdira 9. A, maMdira 10..A, naravai K,N,NNaravai 11.A, diNNauM 12.N, puMcchai) 19. 1. A,K,N, meM isa pada kA abhAva hai| 2. K, maMtiM 3. K, ghri|
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 111 - hai| choTe aura bar3e putra krodha se kahate haiM- yaha to kumAravarAMga ne pUrvArjita tapa kA phala pAyA hai| kyA siMha gaja ko naSTa nahIM karatA hai? kyA hAthI vaTavRkSa ko nahIM tor3atA hai? arthAt yaha kArya hote haiN| parantu pada dene meM prabhutA nahIM hotI hai| puNya ke pratApa se hI prabhu ke guNoM kA guNagAna prApta hotA hai| isa prakAra vacana kahakara ve maMdira jAte haiN| kumAra varAMga kI mAtA ke lie AMkhoM meM AnaMda jhalakatA hai, lekina mRgasenA ko zoka hotA hai| puravAsI milakara guNadevI ke sAtha maMdira meM Ate haiN| guNadevI meM utsAha utpanna hotA hai| ___ guNadevI sabhI ke lie vAtsalya pradAna karatI hai, lekina mRgasenA chalakapaTa yukta vAtsalya karatI hai, mAno vidhAtA ne kAmadeva kA putra nirmita kiyA ho| isa prakAra nagaravAsI prazaMsA karake apane ghara ko cale jAte haiM, mRgasenA vahAM se jAtI hai, apane nivAsa sthAna para socanA prArambha karatI hai ki aba kyA kiyA jAe? putra-rAga meM dhutta hokara kahatI hai-suno maiM rAjA kI zreSTha patnI hU~, merA mAna bhaMga huA hai, jo tumheM yuvarAja pada nahIM diyA gyaa| ina bAtoM se suSeNa prajvalita ho jAtA hai aura krodha kI agni meM jalatA hai, he mAtA! mere A~khoM ke AMsU poMchie, zoka ke vaza kahatA hai yaha acchA nahIM huA, maiM saMgrAma (yuddha) karake varAMga kA saMhAra karUMgA, yuvarAja pada bhI maiM hI dhAraNa kruuNgaa| taba maMtrI kahatA hai yaha kArya nahIM kIjie, tAta (pitA) ke dvArA diyA huA tuma pada chiinoge| ghattA-jisakI deha se harivaMza ujjvala huA thA, airAvata hAthI ke sUMDa ke samAna jisakI bhujAeM haiM, aisA kumAra varAMga ajeya hai| 19. subuddhi maMtrI kA kathana subuddhi maMtrI kahatA hai-yadi tuma saMgrAma (yuddha) karate ho to kauna jAnatA hai ki vijaya kauna prApta karegA, karmavipAka (karmaphala) ko koI nahIM jAnatA hai, apane Apako sabhI yoddhA mAnate haiN| maMtrI vacanoM se saMbodhita karatA hai kintu manA karane para suSeNa ko krodha utpanna huaa| he maMtrI! tumane sundara kahA hai| isa prakAra maMtraNA kA kyA aucitya hai? punaH maMtrI subuddhi ke dvArA kahA jAtA haiapane Apako gupta nahIM rakha sakate ho, isa prakAra vaMcanA (ThaganA) karake kyA hotA hai, binA avasara ke kyA saba kucha prApta kroge| suSeNa kahatA hai-avasara pAkara pIche kyA kareM, maMtrI kahatA hai- maiM kumAra varAMga kI zakti ko tthguuNgaa| rAjaputra (suSeNa) ko vacanoM se AzvAsana dekara, vaha duSTa maMtrI apane ghara ko gyaa| isa prakAra se kumAra varAMga sukha kA anusaraNa karatA hai, apane mana meM jinendradeva ke caraNa kamala ko dhAraNa karatA hai| vaha jo vidhAtA ke dvArA puNyaphala pragaTa huA hai, use haTAne kI samartha kisakI hai| vaha duSTa maMtrI mana meM chala dhAraNa karake mithyAtva karatA hai| rAjA bhI apane mana meM
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 varaMgacariu rAu vi Na viyANai NiyamaNammi gaya acchaMtahaM kaivai dinnmmi| tatthAgaya' harivara ve ravaNNa parapuNNa aMgu Navi cAru knnnn| ikkahi Naravai NeheNavaddha juvarAyahu diNNiya taNu saNiddha / te hayavara avaloe vi rAu Na viyANahi calavalagayahi bhaau| ko hayavara sikkhA muNai cAru tahu appijjahi vararuvadhAru' / to maMti subuddhe bhaNiu eu hauM jANami hari sikkhA viveu| puNu kumareM taho ji samappiyAi lai ANahi sikkhA kappiyAi / hayavara gahevi maNi kUramaMtu Niyagehi parAyau so turNtu| ghattA- ikkahi darasAviya kuDilagai avaruvi kiddhau saralau / kuDilu peraMtahaM vAhuDai akuDilu gacchai taralau / / 16 / / 20 kuDilu vi rakkhaMtahaM Nau rahai akuDilu Niyagai saralau vahai / ima sikkhai dAviya varaturaMga juvarAyahu darasAviya surNg| pheriu turaMgu gai sarala maMti uppari Aruhivi vi tahi turNti| maMtiya pavaMcu amuNaMtu rAu turayahi AruDhau kuddilbhaau| pherai icchatthu varaMgu jAma harivaru calliu ummaggi' taam| jima jima harimuha kaDiyalu dharei tima tima aggai-aggai sarei / rakkhiu-rakkhiu Navi rahai kema kammeM perijjai jIva jem| sAmaMta suhaDa kuTi laggasavva Na viyANahi kahi gau kumaru bhavva / te sayala palaTTivi Nayari patta turaeNa Niyau sukumAla sgtt| ciMtavai varaMgu Na turiu hoi amhahaM cira jammaha sattu koi| evahi mahu saraNu Na atthi koi jiNu muivi bhaDArau tiriya loi| bhau kiM kijjai jai maraNu pattu NiyamaNi ciMtijjai bhaaviyttu| gAmai kheDai sarisara muyaMtu NijjaNi varaMgu hari sahu srNtu| ikkahi kUvaMtari paDiyavevi hari muyau kumari taru dhariya tevi| kammahaM vaseNa NIsariu sovi mANasu Navi pikkhai titthu kovi| taNhAi bhukkha sosiyau aMgu kahi pAvai tahi sajjaNaha sNgu| kahi paMcANaNahaM ruudda-saddu kahi kIlahi varasAraMga sardu / kahi mayagala jUha karaMti juddha kahi bhiDahi kola aisamari kuddha / 4. K,tachAgaya 5. A, K,cIrU 6. A, vada 7. A,K,N, dhAra 8.A,K,N,kappiyAI 9. K, gaI 20. 1.A,N,umaggi 2. K,N, kuDhila 3. A, K,tanhAi N, tamhAi 4. A, K,radudda 5. K,sadda A,bhadda
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 113nahIM jAna pAtA hai| bhalI-bhAMti kucha dina zIghra hI vyatIta ho jAte haiN| yathAnusAra eka narapati sneha meM baddha hokara yuvarAja ke lie do ghor3e detA hai| ve donoM ghor3A ramaNIya paripUrNa aMga haiM, kintu karNa sundara nahIM hai| una donoM ghor3oM kA kumAra avalokana karatA hai kintu cala, bala evaM gaja ke bhAva ko nahIM jAnatA hai| kumAra kahatA hai-kauna ghor3A kI zikSA acche tarIke se jAnatA hai, usa zreSTha rUpadhArI ko hI arpita karate haiM, to maMtrI subuddhi yaha kahatA hai ki maiM ghor3A kI zikSA evaM bhale-bure ko jAnatA huuN| phira kumAra usako hI samarpita karate haiN| maMtrI AjJA letA hai aura zikSA kalpita karatA hai| ghor3oM ko grahaNa kara mana meM krUra gupta parAmarza karatA hai| vaha turanta apane ghara para lauttaa| ___ghattA-eka ke lie kuTilagati dikhAtA hai aura dUsare ko sarala kriyA karavAtA hai| kuTila ko bhejate hue calAyA jAtA hai aura akuTila caMcalatA se calatA hai| 20. kuTila ghor3A ke dvArA kumAra varAMga ko jaMgala meM chor3anA kuTila ghor3e ko ratha para nahIM rakhate haiM aura akuTila ghor3A apanI gati saralatA se vahana karatA hai| isa prakAra ghor3oM ko sikhAkara maMtrI yuvarAja ko dikhAte hue detA hai| turaMga (ghor3e) ke mur3ane kI gati gupta rahatI hai, usake Upara zIghra hI kumAra savAra hotA hai| rAjA maMtrI kI Dhaga vidyA evaM kuTila bhAva ko nahIM jAnatA hai aura maMtrI kumAra ko ghor3e para savAra karatA hai| jaise hI kumAra ghor3e ko lauTAne kI icchA karatA hai, vaise hI ghor3A unmArga para calA karatA hai| jaise-jaise kumAra ghor3e ko khIMcatA hai, vaise-vaise vaha Age kI ora jAtA hai| isa prakAra koI rakSaka nahIM rahatA hai jisa prakAra karmoM ke kAraNa jIva pariNamana karatA hai| sAmaMta aura subhaTa (yoddhA) sabhI usakI khoja meM laga jAte haiM parantu nahIM jAna pAte haiM ki bhavya kumAra kahAM gayA hogA? ghor3A dvArA apanA sukumAla zarIra sahita ve sabhI lauTakara nagarI meM pahuMcate haiN| varAMga ciMtana karatA hai ki yaha turaMta nahIM huA hai, hamAre pUrvajanma kA koI zatru hai, isa prakAra merA yahAM koI sahArA nahIM hai, jinendra ko chor3akara vIrabhaTa, tiryaMca Adi loka meM koI nahIM hai| yadi maraNa ko prApta huA to kyA karanA caahie| kumAravarAMga apane mana meM bhaviSya kA vicAra karatA hai| gAMva, kher3A (choTe gAMva), nadI evaM tAlAba Adi chor3ate hue, ghor3e ke sAtha nirjana sthAna para pahuMcatA hai| eka kueM ke aMdara gira par3atA hai, vahAM para ghor3A ko chor3akara kumAra vRkSa ko pakar3a letA hai| karma ke vaza se vahAM se bacakara nikalatA hai| vahAM para koI manuSya nahIM dikhAI detA hai| bhUkha aura pyAsa se usake aMga sUkhe (dubale-patale) ho jAte haiN| kaise prApta karUM? jahAM sajjanoM
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 varaMgacariu kahi hariula Niya kIlAi ratta kahi saMvara rojjhai Niyara ptt| kahi varahiNa saddu karaMti mahuru tahi kANaNi bhullau bhamai kumaru / varamaggu Na pAvai vappa kema bhavavaNi aNNANiu jIu jem| baMdhava piyajaNaNi viuyakhINu hiMDatau caraNahi' maggi riinnu| mucchAviu dhAhAvaMtu kema NiddaI bhuttau mohaMdhu jem| puNu uhiu NayaNa dharaMtu vAri0 jiNu jiNu sumaraMtau paavhaari| amuNaMtu maggu "vaNi sarai jAma atthAyali pattau bhANu taam| ghattA- cau paharahi bhiNNau, aMgu vichiNNau, NaM raNisUrU2 vrttu| jo teu cirANau, maMda parANau, puNu attha vaNahi pttu||20|| 21 mAraNu vi bhayAvaNu rau kuNaMtu puNu paMcANaNu pattau turNtu| lala-lalai jIhadADhAkarAlu laMgUla dIha Niru hiMsayAlu / kUrau vi duTTha NaM palayakAlu so pikkhivi' saMkiu raaybaalu| taNu tharaharaMtu jIviya bhaeNa vasumairuha maruyai caDiu tenn| hAhA vihi kavaNa avattha diNNa kaha Nayaru mahArau vara rvnnnn| pikkhahu pikkhahu kammahaM vivAu ko Na muNai bhAviya taNau bhaau| ciMtavai aNNu' saMbhavai aNNu mohaMdhu Na yANai paavpunnnnu| Ayarai pAu mahu hou sukkhu Naru Na muNai bhAvi-bhavissu dukkhu / vihi mukka bhavittI' jaNaNa dUri kaha juvarAyattau lcchibhuuri| kaha varakomalataNu sulaliyAudeg mAyaMga gamaNi mahu avliyaau| kaha vaMdhava suya Na viu pattu kaha chuha kavaliya sauhalaya cattu | pallaMka paramauvahANa mukku kIlaMtau Nisi tahi suha gurukku| evahi NijjaNi taru uvari vAsu Nisisamau bhayAvaNu itthu aasu| mayarAu patta puNa iha paesi ko karai mahArI vaNa gesi| ahavA sappurisu Na sou karami arUharakarAi Niyacitti dhrmi| 6. K, kemma 7.A,caraNahi 8. K,TThiu 9. A,dharamu 10.K,vAriM 7.11. A, prati meM vaNi ke pUrva pari zabda AyA hai| 12. K, sUra AN, sUru .21. 1.A,K, N, pikhivi 2. K, prati meM caDiu ke pUrva ya atirikta hai| 3. K,pakkhahu 4. N, aNu ___5. K, N, mukkhu 6. K, bhAvissa 7. A,savitti 8. A, N, kahaM 9. K,sulaMliyAu 10. A, K,N, catta
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 115 kA saMga ho| kahIM siMha kI raudra garjanA hotI hai, kahIM para hiraNa krIr3A karate haiM, kahIM para hAthiyoM kA samUha yuddha kara rahA hai, kahIM para varAha (jaMgalI suara) bhir3ate haiM aura ve krodha pUrvaka atyanta lar3ate haiM, kahIM siMha kA samUha apanI krIr3A meM lavalIna hai, kahIM para sAMbhara aura nIla gAyoM kA samUha prApta karatA hai, kahIM para mora madhura zabda evaM nAca kara rahA hai| vahAM jaMgala meM kumAra bhUlA huA bhramaNa karatA hai| vaha becArA aisA zreSTha-mArga nahIM pAtA hai, jaise anya-anya bhavavana meM jIva bhUlA huA bhramaNa karatA hai| baMdhujana (parivAra) aura priya-jananI se viyoga ho gayA, mArga meM bhramaNa karate hue paira zrAnta ho (thakAna) gye| daur3ane vAlA (dhAvaka) aise mUrcchita ho jAtA hai, jisa prakAra moha meM aMdhA vyakti nidrAdi kA bhoga karatA hai| phira uThakara jala para dRSTi DAlatA hai, pApa ko haraNa karane vAle jinendra deva kA smaraNa karatA hai, vana meM mArga nahIM jAnate hue calatA jAtA hai aura vahAM sUrya astAcala ko prApta karatA hai| ghattA-kumAra rAtri ke cAroM pahara ko bitAne ke lie aMgoM ko phailAtA hai, mAno rAtri meM sUrya patita huA ho| jo teja cira rahatA hai, vaha bhI maMdatA ko prApta karatA hai, punaH yahAM vana ko pAtA hai| 21. bhayAnaka jaMgala kA varNana mArane ke lie bhayAnaka AvAja ho rahI hai| phira kumAra turanta hI siMha ko pAtA hai, vaha vikarAla dAMtoM vAlA (bhakSaNa karane ke lie) apanI jihvA ko lapalapA rahA thA, jisakI pUMcha bar3I aura nirantara hiMsaka thI, krUratA se yukta vaha duSTa mAno pralayakAla ho| vaha dekhakara rAjaputra (varAMga) zaMkita hotA hai, jIvana ke bhaya se zarIra kAMpane lagatA hai aura vaha zIghra vRkSa para car3ha jAtA hai| hAya-hAya! vidhAtA yaha kauna-sI avasthA dI hai, kisa taraha hamArA nagara ramaNIya thaa| dekho-dekho karma kA vipAka phala, koI hone vAle bhAva ko nahIM jAnatA hai, vicAra anya kA karate haiM aura anya ho jAtA hai| moha meM aMdhA prANI pApa-puNya ko nahIM jAnatA hai, pApa kA AcaraNa karatA hai jisase mujhe sukha ho, manuSya bhaviSya meM hone vAle duHkha ko nahIM jAnatA hai| vidhi kI bhavitavyatA ne mujhe pitA se dUra kara diyA, kaise yuvarAja pada para vipula lakSmI se yukta thA, kaise sukumAra zarIra ati manohara thA, merA hAthI para gamana hotA thA, yaha jhUTha nahIM hai| kaise parijanoM ne putra kA viyoga prApta kiyA, kaise kSudhA Ane para bhojana karate the| palaMga evaM zreSTha upadhAna (bistara) para vizrAma karate the, rAtri meM zreSTha-sukha ke lie krIr3A karate the| parantu yahAM nirjana vRkSa ke Upara nivAsa karatA hU~ aura bhayAnaka rAtri kAla meM vizrAma karatA huuN| punaH isa pradeza meM mRgarAja (siMha) prApta hotA hai| merI vana meM kauna rakSA karatA hai athavA satpuruSa zoka nahIM karate haiM evaM arahaMta deva ko apane citta meM dhAraNa karate haiN| yadyapi vidhi ke dvArA jo racita hai, vahI hogA to bhI vaha kumAra jina caraNoM
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 varaMgacariu jiNapaya vi Na rakkhai avaru" kovi, vihi raiyau hosai puNu vi tovi| iya? ciMtivi aNasaNu duviha" kiddha, liya paMcaNamoyArai pasiddha / puNu kaha va kaha va tamugalibhANu uvayAyali Thiu NaM prmnnaannu| sarasara viyasiya payaruha samUha Nahayali dhAviya Nahayarai juuh| ghattA- varapAli ravaNNau', taruyahaM chaNNau", saravaru ikku visAlau / tahi pattau vAraNu, NaM giridAraNu, rayaNujjala sAmAlau / / 21 / / 22 payaMDu vi tuMga bhayAvaNu saddu varaMgaho puNNu suNAvai bhaddu' / supikkhivi siMdhu- mayaMdau kuTu sutiravaNahagga palAsaNa ludbhu| puNo vijjhaDappaya millai jAma mayAriu cUriu daMtahi taam| supikkhahu-pikkhahu dhammapayAu gayaMdi viyAriu saavyraau| ju dhammaho aggalu mANau hoi viyAri Na sakkai sattu vi koi| varaMgu vi ciMtai hauM sakayatthu kareMdai pheDiya eha avtthu| araNNi vasaMtadeg ayaMbhau dinu gaiMdi NivAriu siMgha annitttth| pamaNNami ehu kareMdu Na hoi parAyau Nijjaru puNNahI joi| jayammi ju dIsai vattharavaNNa suNaMdaNa NAri vicitta suvnnnn| sujovvaNu ruvasuvaNNa suaMgu suvaMdhava gehu muNiMdaha sNgu| sucIru subhoyaNu desu NareMdu diNiMdu dhaNiMdu suiMdu pddiNdu| iyAi vi savva payatthaha laddhi sukittaho pAvai aNNu vi siddhi / viyArivi ema vihijjai dhammu jiNiMdaho' kerau appai sammu / ghattA- evahi vaya rakkhaNu karami sulakkhaNu varasamattabhAru vhmi| sivauri pAvijjai kamma Dahijjai appa teyayAlau lhmi||22 / / iyavaraMgacariya' paMDiyasiriteyapAlaviraie |munnisuvisaalkitti-supsaae' vrNgpesgmnnonnaampddhmosNdhiismtto||1|| -: ____ 11.K, avara 12. A, iyaM 13. A, K, N, aNusaNu 14. A, duvihaM 15. K, kahava-hava 16. K, N, khaNau 17. K,N, chaNau18. K,sAmalau 22. 1. A,bhadu 2. K,siMghu 3. A,K,N,sutikhaNahagga 4.A, K, N,luddha 5. K,tama 6.K,vaMsata 7. K, puNahaM 8. K, payachaha A,payatthahaM 9. A, K,N, jiNidaho prazasti-1. K,cariye 2. K,supAsAe
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 117 ko apanAe rakhatA hai| isa prakAra ciMtana kara do bAra anazana kiyA, prasiddha NamokAra maMtra kA smaraNa karatA hai| punaH kisI taraha aMdhakAra kA nAza hotA hai aura udayAcala meM sthita sUrya udita hotA hai mAno zreSThajJAna (kevalajJAna) udita huA ho| tAlAboM meM kamala-samUha vikasita hotA hai, AkAza meM pakSiyoM kA samUha daur3A (ur3A) karatA hai| ghattA-zreSTha dizAe~ ramaNIka haiM, vRkSoM se AcchAdita haiM, eka vizAla sarovara hai| vahAM eka hAthI prApta kiyA, mAno vaha parvata kA vidAraNa karane vAlA ho| vaha ratana kI taraha ujjvala sAMvalA thaa| 22. bhaviSyavANI __pracaMDa aura U~ce bhayAnaka bhadra-zabda se varAMga ke puNya ko sunAyA jAtA hai| siMdha pradeza meM jahAM siMha krodha pUrvaka svayaM ke tIkSNa nakhoM kA agrabhAga mAMsa ke bhojana se lipta thaa| punaH jahAM apane Apa mile hue mRgoM ko siMha dAMtoM se cUra kara detA hai| dharma kA pratApa acche se dekho-dekho, gajendra (zreSThI hAthI) ke dvArA zrAvakarAja kumAra varAMga ke bAre meM vicAra kiyA jAtA hai| vaha zreSTha hAthI dharma ke kAraNa Age manuSya hotA hai, jisake vicAroM meM koI-na-koI zatru ho sakatA hai| varAMga bhI vicAra karatA hai ki maiM kRtArtha hU~, zreSTha hAthI ne merI yaha dazA badala dii| jaMgala meM rahate hue Azcarya se dekhA ki gajendra ne aniSTa siMha kA nivAraNa kara diyaa| varAMga vicAra karatA hai-yaha hAthI nahIM ho sakatA, yaha to mere puNya kA yoga lauTA hai| Age zabda guMjAyamAna hote haiM-vijayazrI hone para rAjA ramaNIya vastra degA, sunaMdA strI aura svarNa kI prApti hogI, samyak yauvanarUpa, svarNa, samyak aMga, munirAja ke sAtha subaMdhava mileMge, acche vastra, acchA bhojana, deza, rAjA, sUrya, dhanavAna, dhanapati, pavitratA ityAdi sabhI padArtha kI prApti hogI, anya bhI sukIrti kI siddhi hogii| isa prakAra vicAra karake dharma rIti pUrvaka karanA cAhie aura jinendra deva ke lie sadbuddhi pUrvaka arpita honA caahie| ghattA-isa prakAra vratoM kA pAlana karatA hU~, samyak lakSaNa se yukta zreSTha samyaktva kA pada vahana karatA huuN| karma ko jalAkara (naSTa kara) zivapurI (mokSa) prApta karUMgA, svayaM tejapAla bhI mokSa prApta kregaa| ____ muni vizAlakIrti (guru) kI kRpA se paNDita tejapAla viracita isa varAMga carita meM varAMgapraveza-nAma kI prathama saMdhi samApta huii||sNdhi-1||
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ 118 1. varaMgacariu dvitIya sandhi 1 sumai jiNaMdaho Navivi paya sammai vihiya' payAsaho / harisuya maggaNai Niratthakaya valamohAri viNAsaho / / duvaI / / so jiNa vimalabuddhi mahu appau, kevalaNANaloyaNo / kavvasamiddhi hou paripuNNau, bhavvaNi savaNa bhoyaNo / / cha / / ittahi suMdaru bhU viharaMtau sahasA saravarikka saMpattau / hayamalu NANavaMta maNu jehau / saravara aMtari jhatti paiTThau / tAma pAu gahiyau duha sIlai / maMsAsaNa Nimitta taNu tAsae / ru vaMdhiu tiya khuMTai' jevahi / hA cirabhavi maI ko jalivoliu | so kiM gacchai viNu hia bhuttau / pajjuNNa hou va saggu parAyau / valavaMtau surakarikarasamabhuu / mANabhaMgu garuyau saMpattau / tiya moheM' so duggai paDiyara / phalu aNuhuMjahi dhammAhammaho' / vicchoyau vaMdhava ghara mANiNi / to paMcANaNi ruMdhivi dhariyau / evahi hosami jIviya cattae / vihi NasaNa payajja kiya / paMcaNamoyArai gahiya / / tiya sapattiyA / ciMtiu Niyaya citti ihu rakkhami maraNaho Niya ya sattiyA / / 1 / / 2 tahi diTThau jalu pavimalu kehau aMguvi laggu reNu malu diTThau kumaru' jAma Niya icchai' kIlai ikkahi jalayareNa pAvAsa e millAviyau Na millai kevahi tahi kumAruNiyamaNi gaMjoliu kamma vivAu loyabalavaMtau kammeM dahamuha lakkhaNi ghAyau kam bhaharAu jiNavarasuu so samaraMgaNi bhuvavali jittau kammeM rAu jasohara NaDiyau aNu visayalaloya kiya kammaho paDhama turaMgi bhamADiu kANaNi puNu kUvaMdha paDivi NIsariyau puNNu itthAyau hari paMcattae ghattA- bArahaM aNuvikkhaiM maNi dharivi juya maNa-vayaNa-kAya tiyasuddha vihi duvaI - avaloyavi varaMgu saraaMtari ikkahi iu ciMtivi dhamma payAvaehi caraNullau jalayari mukku jAma uvasagga NivAriu devi hi / saratIri parAyau kumaru tAma / 1. K, cihi A, cihiya 2. K, kumAru 3. A, K, iMchai 4. K, cuMTai 5. K, kamme 6. A,N, NaDiyaU 7. K, moMheM 8. A 8. K, aMNNa 9. A, dhammahammaho 10. K, ichAyau
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ 119 varaMgacariu dvitIya sandhi 1. kumAra kA jaMgala meM bhramaNa zubha buddhi se yukta varAMga kumAra samyaktva pada se nirmita jinakA prakAza hai, jinhoMne apane bala se moha rUpI zatru kA vinAza kiyA hai, aise jinendra deva ko namaskAra karake ||duvii||| vaha kevalajJAna locana jinadeva mujhe nirmala buddhi arpita kare, jisase kAvya kI paripUrNa samRddhi hove aura bhavya usakA zravaNa kara AhAradAna kreN| chappaya / / isa prakAra se varAMga pRthvI para vihAra karate hue acAnaka eka tAlAba para pahuMcatA hai| vahAM jala isa taraha svaccha (nirmala) dikhatA hai, jaise jJAnavAna (jJAnI) kA mana doSoM se rahita hotA hai| kumAra ke aMgoM meM maila aura dhUla lagI huI dikhatI hai| jaise hI kumAra kI jala krIr3A karane kI icchA hotI hai, vaise hI sarovara ke aMdara zIghra hI praviSTa hotA hai| usameM kumAra zIla ke duHkha ko pAtA hai| eka varSA Rtu kA kIr3A mAMsa ke nimitta usake zarIra ko trAsita karatA hai| khojane para bhI vaha nahIM milatA hai| jaise manuSya strI ke baMdhana (khUTA) se baMdhA huA hai| vahAM kumAra apane mana meM vyAkula hotA hai| hAya merA cirakAla vyatIta huA, aisA koI jala meM bolatA hai| karmavipAka (phala) saMsAra meM balavAna hai, usako bhoge binA kyA koI jAtA hai? karma ke kAraNa dazAnana (rAvaNa) lakSmaNa ke dvArA mArA gayA, pradyumna kumAra svarga se lauttaa| karma ke kAraNa cakravartI bharata jinendradeva (AdinAtha) ke putra hue, airAvata hAthI kI sUMDa ke samAna bhujAoM ke bala se yuddha bhUmi meM bhujabaliyoM (balavAna) ko jItA aura una zreSTha kA mAnabhaMga bhI huaa| karma ke kAraNa rAjA yazodhara vyAkula hue aura strI ke moha se vaha durgati meM pdd'e| anyatra bhI loka meM dharma-adharma karma ko kiyA aura unake phala kA bhoga kiyaa| prathama mitra, parijana, ghara evaM mAnayukta strI se viyoga hote hue, ghor3A jaMgala meM bhramaNa karate hue, phira eka kueM meM gira par3atA hai aura (jaise-taise) bAhara nikalatA hai| taba siMha milatA hai, phira yahAM siMha mRtyu ke rUpa meM AyA hai, yahIM para jIvana kA tyAga hogaa| ghattA-kumAra varAMga ne bAraha anuprekSAoM ko mana meM dhAraNa karake bhAgya ke yoga anusAra maraNa ke lie pratijJA kii| mana, vacana, kAya kI zuddhipUrvaka, rItipUrvaka paMca namaskAra maMtra kA smaraNa karatA hai| ___duvaI-kumAra varAMga tAlAba ke aMdara dhanuSa-bANa sahita eka strI ko dekhakara apane mana meM vicAra karatA hai ki maiM apanI zakti se (svayaM kI) rakSA kruuNgaa|
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ 120 varaMgacariu puNu tiyasapatti tahi vihiu ramma varatiyahi rUu kiu cakkha' gmmu| taho dhammaparikkha viyAra Natthi mayaNukko vaNi NaM NAya itthi| ai NiviDa payoharakaThiNatuMga NaM maNasiya kIDaNa giriuyNg| vivAhara saNNiha dIhaNayaNa muNivara maNamohaNi caaruvynn| varakIraNAsa payaNeurAI raNakaNa kuNaMti puNu ghugghuraai| sAlaMkArI NaM sukaya gAha virahIyaNa hiyai dehadAha / sA pikkhiya kumareM cArugattu bujjhiya kiM suMdari itthu pttu| ko Nayaru tuhArau kavaNu tAu bhaNu-bhaNu vayaMsi mahu sANu raau| tA vulliya kavaDeM harisa jutti hauM khayara NarAhiva taNiya putti| avarAheM viNu tAeNa catta vaNi Nivasami saMpai ittha ptt| evahi suMdaru mahu tAhi-tAhi hauM khajjami garuyai mayaNa vaahi| hauM tuha kAmiNI tuha" majjhu kaMtu raisuhu lahu vilasahi muttisNtu| jaM tuha maMgahi taM hauM vi demi varagADhAliMgaNu majjhu lemi| tuha pikkhivi hauM NeheNa baddha jiha Asisu loyaNa jaya saNiddha / ma cirAvahi lahu Niyabhajja karahi saMkhevahi maMDau raivi vrhi| ghattA-taM NisuNivi jaMpai pavara bhaDu paI jaMpiyau ajuttu| sappurisaha ehu Na kajja varu risiNA eu puttu||duvii|| duvaI-mai sAvaya vayAi, varagahiyai,cirU paNavevi gnnhro| varadattaho pasiddha muNisAmiu haya pajju Na duddhro||2|| 3 te vayaNau mukkami pANaaMti vayabhaMgeM Naru duggai pddNti| iha bhavi pararamaNI ramaNarAu Nau karami vappa' mnn-vynn-kaau| je jaDa paravaNiyA ahilasaMti te pAviya NarayAvaNi vsNti| paramuddha paukhaMDU samANu ahavA kiM pAvaha lai pmaann| jo rasai tAsu pANaharu hoi to puNu kAmaMdhu Na muNai koi| jai aMgu Dahijjai varahuyAsu ahavA gali dhariyai gAi paasu| to vara khalu iha bhavi hoi dukkhu laMpaDu bhavi-bhavi Nau lahai sukkhu| ahavA pai uttau ehu vayaNu jaNu Na muNai kijjai paannighnnu| to takkara dosu vi mujjhu hoi dhikkArau pAvami sylloi| 1. A,K,N, cakha 2. N, saNiha 3. K, rAI 4. K,deidAha 5. A, vujjhiya 6. K, tuhaM 7. K, bhaDu 8.A,K, sAppurisaha-yaha zabda vyAkaraNa kI dRSThi se galata hai 9. K, sAvadya 1.A,K, cappa 2.A,N, paiM 3.A,K, mubbhu 2. 3.
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu __121 2. vanastrI kI kAmecchA yaha ciMtana kara dharma ke pratApa se devI ke dvArA upasarga (vipatti) kA nivAraNa kiyA jAtA hai| vahAM tAlAba ke kinAre kumAra pahuMcatA hai, jo jala-jantu vizeSa se yukta thaa| phira vaha strI patnIrUpa meM ramaNa kI icchA karatI hai| usane strIrUpa meM AsvAdana karane ke lie gamana kiyaa| vahAM dharma parIkSA kA vicAra nahIM hai| vana meM kAma krIr3A ke lie mAno vaha nAga strI ho, usake unnata stana atyadhika priya aura kaThina the mAno kAma krIr3A ke lie parvata kI taraha utaMga ho, bimba ke samAna adhara (oSTha) evaM dIrgha nayanoM vAlI (dIrghanetrA), usakA sundara zarIra to zreSTha munirAja kA bhI mana moha sakatA hai| pairoM kI pAyala se bhU-bhAga kA abhAva kiyA hai aura phira vaha khana-khana kI AvAja kara rahI hai| vaha alaMkAra sahita aisI pratIta hotI hai mAno usake puNya kI gAthA ho| vaha virahIjana ke hRdaya evaM zarIra meM dAha (tApa) utpanna karatI hai| kumAra ke dvArA usake sundara zarIra ko dekhA gyaa| vaha pUchatA hai-he sundarI! yahAM para kaise pahuMcI? tumhArA kauna-sA nagara hai? tumhAre kauna pitA haiM? he sakhI! mujhe anurAga sahita kho| vaha kapaTa aura harSa se bolatI hai-maiM gaganacara narAdhipati kI putrI hU~, mujhe aparAdha ke binA pitA ke dvArA tyAga kiyA gayA hai, vana meM rahatI hU~ aura abhI yahAM pahuMcI huuN| he sundara! mujhe taaro| maiM zreSTha kAma vyAdhi (kAma pIr3A) se khIjha gaI huuN| maiM tumhArI kAminI (patnI) hU~ aura tuma mere kaMta (pati) ho| rati-sukha meM pramoda karane se zIghra mukti hotI hai, jo tuma mAMgoge vaha maiM dUMgI, atipriya AliMgana meM mujhe le lo| tumheM dekhakara maiM prema meM baMdha gaI huuN| jaise AzA meM mere netroM ko snehapUrNa jaya prApta ho gaI ho| dera mata karo, zIghra hI apanI patnI rUpa meM svIkRta karo aura thor3A rati krIr3A meM rata ho jaao| ghuttaI-usako sunakara zreSTha-vIra kumAra kahatA hai-tuma anucita kahA karatI ho| sajjana puruSa yaha kArya nahIM karate haiM kyoMki zreSTha muni ne pUrva meM kahA hai| ghattA mere dvArA prasiddha zreSTha munirAja gaNadhara varadatta se zrAvaka ke vratoM ko grahaNa kiyA gayA hai, durdhara-subhaTa pradyumna kI taraha karmoM kA nAza kruuNgaa| 3. varAMga kumAra ke dvArA svadAra saMtoSa vrata kI rakSA unake vacana anusAra maiMne prANoM ke aMta hone taka parastrI gamana kA tyAga kiyA hai| vrata bhaMga karane se manuSya durgati meM par3atA hai, isa prakAra maiM parastrI ke prati ramaNa mana, vacana aura kAya se nahIM karatA huuN| jo mUrkha parastrI meM Asakta hote haiM ve narakagati ke nivAsa ko prApta karate haiN|
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ 122 varaMgacariu aha jaMpiu iya mahu rakkhi-rakkhi saMtosa amiu maNi bhkkhi-bhkkhi| iya suNivi pavulliya sAhu-sAhu sAvaya vayau vari Nivaddhaggahu / jArisu huMtau NiyaaMgarUva / tArisu payaDiviyau vi sukhahUva / hauM Nijjara tiya vararuvadhAri uvasagga NivAriu tujjha vaari| puNu paI suparikkhaho kAraNeNa maNuya Niyaruva kiu takkhaNeNa / jo tujjha vi guru varadattadeva so majjhu vi guru kaya tiyasaseva / mai puNu taho vayaNai gahiu dhammu paI suyaNa kayatthau kiyau jammu / ghattA-parigaliyai kaivaya vAsarai maNavaMchiu suhu hosi| puNu vaMdhava suyaNa samAgamaNu taho puNNe paaveNsi|| duvaI-iya pabhaNevi devi aiMsaNa jAiya dhammarattau / suMdaru vihi vaseNa puNu calliu jiNapayakamala bhttu||3||10 puNu kANaNi vihariu kumaru jAma taha gahiu kumaru aikUrabuddhi tA ciMtiu teNa varaMgaeNa Na karijjai mittiya vairabhAu aNNA NiyaNiddaya bhAvajutta saMgaru Na karijjai itthu vAi jahi dhariu kUvaaMtari paDaMtu aha rakkhiu hari hiu vaddhaeNa puNu jali vuTuMtau jehi dhariu vaNayaragaNa veDhiu kumara kema aha duggharaghara cArai gihatthu puNu muTThi pahArahi haNiu tehi vihi kavaNa avacchahi majjhi ghittu kahi rAyalacchi kiha iha avattha aipUyaduyaMdha kalevarAi dukkiyau kammu jittau Nivaddhu aggai saMpatta kirAya taam| kakkasa vayaNahi tADiu subuddhi / hauM Nivasuu hINa kiraayenn| Na cavijjai karuNA vayaNa raau| Na muNahi bala'porisa mahu phutt| vahu vaNayara aha kulahINa jaai| ahavA rakkhiu kANaNi srNtu| jiNu sumaraMtau taru-uvari jenn| so puNu rakkhesai pubccriu| kammahaM saMsAriu jIva jem| suya-tiya-vaMdhava mohaNiya vatthu / baMdhevi Niu kArAgAri ehi| NivadhammaseNa dhattivai puttu| kucchiya dharatti kucchiyai vtth| savarehi viyAriya mayau laai| a~jijjai tittau aisaNiddha / 4. K,N, vaddhaggAhu 5. A,K,N,maI 6. A,K,N, vayaNaiM 7. A, K,N, pai 8.N,kaya' 9. A, K,N,ratau 10. A, K,kaDavaka saMkhyA nahI hai| 1.K,cala 2. K, N,kUvaMdeg 3. K,paharahi 4.
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 123 parastrI zahada meM lapeTI talavAra ke samAna hai athavA jo pApoM ke parimANa ko lAtI hai evaM jo cakhatA hai usake prANoM kA hanana hotA hai to bhI kAmAMdha puruSa nahIM mAnatA hai| yadi aMgoM ko agni meM jalA diyA jAye athavA apanI gardana meM svayaM hI baMdhana dhAraNa kiyA karatA hai aura taba nizcita hI isa bhava meM duHkha ko prApta karatA hai| laMpaTa (vyabhicArI) bhava-bhava meM sukha prApta nahIM karatA hai athavA ukta vacana jo maiMne kahe, vyakti nahIM jAnatA hai| ataH pANigrahaNa kIjie to taskara karma (caurakarma) se bhI mUrcchita hotA huuN| sakala loka meM dhikkArA jaauuNgaa| isa prakAra kahate hue merI rakSA karo, rakSA karo aura saMtoSa amRta mana meM dhAraNa kro| yaha sunakara vaha strI uttama-uttama kahatI hai| zrAvaka ke vrata ko nibaddha hokara grahaNa karanA zreyaskara hai| jo apane aMgarUpa vrata karatA hai, use sukha bhI pragaTa hotA hai| maiM deva strI-rUpa dhAraNa karake tumhAre upasarga nivAraNa ke lie pragaTa huA hU~ aura tumhArI samyak parIkSA hetu apane rUpa ko tatkSaNa hI manuSya rUpa dhAraNa kiyaa| jaise tumhAre guru varadattadeva haiM, vaise hI mere bhI guru-tridaza deva hai, maiMne unake dharma vacanoM ko grahaNa kiyA hai| he sujana! tumane apane janma ko kRtArtha kiyA hai| ghattA-vaha (deva) kahatA hai-aneka dina manavAMchita sukhapUrvaka vyatIta hoNge| phira mitragaNa evaM svajana (parijana) kA samAgama puNya se prApta kroge| duvaI-isa prakAra kahakara devI dharma meM rata adRzya ho jAtI hai| varAMga (sundara) vidhi (bhAgya) ke vaza punaH jinendra deva ke caraNakamala kI bhakti karatA hai| ___4. bhIloM dvArA kumAra ko pratAr3anA phira (pazcAt) jaMgala meM jahAM kumAra vicaraNa karatA hai vahAM para bhIla milate haiN| ve ati nirdayatApUrvaka kumAra ko pakar3a lete haiM, ve varAMga ko karkaza vacanoM se tAr3ita karate hai| taba varAMgakumAra ke dvArA vicAra kiyA gayA ki maiM nRpaputra hU~ aura mujhe hIna bhIla jAti se mitratA evaM vairabhAva nahIM karanA cAhie, na hI karuNApUrNa rAga-vacana ko kahanA caahie| anya ve nirdayatA ke bhAva se yukta hai| kyA mere bala, pauruSa aura prabhutva ko nahIM jAnate ho, yaha bolakara saMgrAma nahIM karanA caahie| vanacara bahuta haiM athavA hInakula meM utpanna hue haiN| jaise hI kumAra ne ukta bAta mana meM dhAraNa kI aura kue~ ke aMdara gira par3A athavA vana meM rakSA ke lie nikala jAtA hai| he bhagavAn! mere hitasvarUpa ina dukharUpa baMdhiyoM se rakSA kiijie| vRkSa ke Upara baiThA huA, vaha (varAMga) jinadeva ko smaraNa karatA hai| jaise jala meM pragaTa hokara deva ne rakSA kI thI hai vaise
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ 124 varaMgacariu akkha suduhu aNNu dei suduhu diNa bhaNiyai cAru ghattA-ikkahi diNi bhillaNarAhivai, jaNi kusuMbha ahihANau | Niyadevaya pujja pasaNNamaNu, calliu varaMhaM rANau / duvaI - baMdhivi layau teNa so suMdaru, amuNiya dhammadayavaro / devihi purai ehu ghAesami, iyaM bhaNiUNa vaNayaro / / 4 / / 5 iya maraNa vayaNa NisuNivi kumAru hauM bhamiu Asi bahujIva joNi maraNa jamma avattha diTTha evahi puNu pattau aMtayAlu' mai cirabhavi kiya dANaMtarAya so cira dukkiu iha uvaiAu iu' cetaMtaha te savara savva bali appa hi kumaravaraMgu jAma jo savara'NareMdahu taNau puttu so khaddhau urayai viha vaseNa so ANivi tAyai pAsi mukka visahari khaddhau ihu vaNi bhamaMtu iya vayaNai darasivi taNayaciNha hA hAyArau kiu vaNayarehi puNu uTThiu savarAhiu ruyaMta so mUDhau bhAviya Nau muNei / so akkhijjai sahu' loyayAru / maNi ciMtiu bhavakANaNu apAru / jiNadhamma vihINau pAvakhoNI / gahi-gahi mukkiya mai taNu gariTTha / maNi dharami NANi jiNavaradayAlu / kahu taNiya avara bhoyaMtarAya / taM sahami vappakomalasahAu / devihi maMdira Avivi sagavva' / varaaNNu ayaMbhau huyau tAma / AraNa bhamaMtaha kaya ajuttu / mahi NivaDivi mutthA gayau / tuha suya saMpattau duha gurukka / jIvai jai dijjai garuDamaMtu / mutthAviu vaNayaru' lesakiNha / sIyala jali sittau sAmi tehi / hA putta putta Ayau kayaMta' / muNivi, bhaNai garalullau / harami uvayAra amullau / payehi laggau / abbhaggau | 15 || ghattA - iya karuNAyarasara haraM muNami maMtu suhu saMbhavai, kaya duvaI - iya vayaNai suNevi savarAhiu, jhatti rakkhahi puttu kAli kavalaMtau mahu so raNi 4. K, bhaNiyai 5. K, sahU 6. A, puraiM 7. K, N, iyaM 8. N,degkaNa 5. 1. K,aMtayalu 2. K,vau 3. A, sagagha 4. N, savira 5. A, vaNaMyarU 6. K, sAme 7. N, kayaMtu
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 125 vaha pUrvavat rakSA kregaa| vanavAsI bhIlasamUha kumAra ko isa prakAra ghera letA hai, jisa prakAra saMsArI-jIva karmoM se ghirA rahatA hai, doSayukta ghara meM Acarita hotA hai, putra, patnI aura parivArajana mohanIya karma kI vastu hai| phira ve muSTI prahAra se kumAra ke lie mArate haiM evaM bAMdhakara apane kArAgAra (jela) meM DAla dete haiN| kumAra vicAra karatA hai-vidhAtA ne mujhe kauna-sI avasthA ke madhya meM DAlA hai| nRpa dharmasena aura guNadevI kA putra, kahAM rAjalakSmI, kahAM yaha avasthA, niMdita (kutsita) dharatI hai evaM kutsita (kharAba) padArtha hai| atyanta badabUdAra evaM durgaMdha yukta mRta zarIra (kalevara) par3e hue haiN| savara (bhIla) ke dvArA phAr3A (vidIrNa) huA mRga lAyA gayA hai, ve duSkRta pApa karma meM nibaddha hokara jIte haiM, atyanta Asakti (snehapUrNa) se unakA bhoga kiyA jAtA hai| jo svayaM ko sukha cAhatA hai aura dUsaroM ko duHkha detA hai, vaha mUrkha bhaviSya meM hone vAle duHkhoM ko nahIM jAnatA hai| yaha sundara evaM loka kA sAra kahA gayA hai| ghattA-eka dina bhIloM kA rAjA jisakA nAma kuzubha hai| apane deva kI pUjA karane ke lie vaha zreSTha rAjA prasanna mana se calatA hai| duvaI-ve (bhIla) varAMga ko bA~dhakara lAye aura ve zreSTha dayA dharma se anajAna haiN| devI ke sammukha isakI bali car3hAyeMge evaM devI ko tRpta kareMge, isa prakAra vanacara kahate haiN| 5. kumAra varAMga kA bali car3hane ke sammukha upasthita honA . yaha maraNa ke vacana sunakara kumAra mana meM bhavavana ki anaMtatA kA ciMtana karatA hai| maiM pUrvakAla meM aneka paryAyoM meM jinadharma se vihIna pApayukta hokara pRthvI para bhramaNa karatA rhaa| maiMne bur3hApA, maraNa aura janma kI avasthA dekhI, maiMne zreSTha tana ko grahaNa kiyA aura punaH mukta huaa| isa prakAra maiM punaH aMtakAla prApta kara rahA hU~, (ataH) mana meM dayAlu jinendradeva ke jJAna ko dhAraNa karatA huuN| maiMne pUrvabhava meM dAnAMtarAya karma kiyA aura kahIM bhogAMtarAya karma kiyA hai| usakA cira-duSkRta udaya AyA hai, usako komala svabhAva se sahana karUMgA, kumAra isa prakAra ciMtana karatA hai| vahAM ve sabhI bhIla devI ke maMdira meM abhimAna sahita Ate haiM, jaise hI ve vahAM kahate haiM-kumAra varAMga kI bali arpita karo, tabhI vahAM kumAra varAMga ko acambhA hotA hai| jo bhillarAja kA putra, jaMgala meM bhramaNa karate hue anupayukta ho jAtA hai, use vidhi ke vaza sarpa dvArA bhakSita kiyA jAtA hai, bhUmi para par3ate hue mUrchita ho jAtA hai| usane (pitA) AjJA dI, kumAra ko baMdhana se mukta kro| tumhAre putra ne atyaMta duHkha ko prApta kiyA hai, ise viSadhara ne vana meM bhramaNa karate hae khAyA hai| koI ise vidyAvizeSa yA maMtra se jIvana do| isa prakAra mUrcchita evaM putra kI
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ 126 varaMgacariu sirIsuvaNNu jaM jaM tuhu maggami taM taM tujjhu sayalu hauM appmi| iya girAi aikaruNai bhariyau duhu appaNau' savvu viisriyu| pAvaNa jalahi saNANuH kareppiNu dhoyaM varai aMgi dhaareppinnu'| paMcaNamoyAraI jali sittau NaM ahigaralu huyAsaNi pittu| lahi visaceyaNu savara samuTThiu vaMdhavapiyajaNaNihi kaya tuhiu| tahi avasari kirAyagaNu jaMpai paI sarisau avaru vi ko sNpi| puNu vi kusuMbhurAu payalaggau aviyANiya dayadhammaha mggu| maNi-suvaNNa-kuMdujjala-vatthai millivi kumaraho purai payatthai / lai lai suMdara jaM tuha ruccai taM NisuNivi NivaNaMdaNu vucci| dhanadANu vi dhaNa luddhau iMchai payaNihi kiM ghaNayAgamu vNchi| ahavA dhaNu leppiNu' kahi rakkhami vaNihaM Thami sumahuraphala bhakkhami / dabu Na giNhavi davvaha vahu riu iya bhaNevi suMdaru puNu vihriu| pahi jaM taha diNayaru atthamiyau bhUruha caDivi rayaNi tahi gmiyu| suha duhu ciMtiu teNa cirANau uyae sUri saMcalliu raannu| jaMtu jaMtu saMpattau tittahi vaNivaragaNu AvAsiu jitthi| vaNi varehi darasivi so gahiyau ko tuhu kavaNa desa aagiyu| aha keNavi mahivai pesiu caru suNivi ema so Nau appai saru / to kaDuyakkharehi puNu tADiu / khalavaNivara carehi puNu pIDiu / puNu milevi karamuTThIhi ghAyau to viNa vullai pahutaNu jaayu| suMdaru saMtu bhaNivi puNu rakkhiu parasuppara sayalahi puNu akkhiu| gahivi lehu vaNivai darasAvami ihu mahaMtu ko Nau aayaavmi| ghattA- kumaravaraMgu laevi, sAyara viddhi" pahANau / sayalahi appiu tAsu pikkhahi suMdaramANau / / duvaI- avaloevi seThi puNu ciMtai mahu yANaMdayArau / ___ rakkhami itthu demi varabhoyaNu, varataNu purisasArau / / 6 / / 6. 1.K, appaNauM 2. K, saNNANNu 3. A, K,ghoyaM 4. A, N, dhArepiNu 5. K,paMcaNamoyAraiM 6.N, sitau 7. A, K,N,lepiNu 8. A,K, ivvaha 9. K, N, saMpattauM 10. K, tuhaM 11. K, viddhiM, A,N, vihi
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 127 kAlI kAyA rUpa cihna dekhakara vanacara hAhAkAra kiyA karatA hai| svAmI (bhillarAja) zItala jala usake Upara sIMcatA hai| phira bhillarAja vilApa karate hue uThatA hai aura hAya putra, putra, vIra yoddhA A jaao| ghattA-isa prakAra karuNA ke sarovara ko jAnakara, viSa ko harane ke lie kahatA hai| kumAra kahatA hai-maiM maMtra jAnatA hU~, jisase sukha saMbhava hotA hai, amUlya upakAra kiyA karatA huuN| duvaI-yaha vacana sunakara bhillarAja zIghra hI kumAra ke pairoM meM par3atA hai| maiM raNa meM abhAgA huuN| mere putra kI kAla ke grAsa se rakSA kiijie| 6. bhillarAja kI pIr3A prazamana . zrI (lakSmI) evaM suvarNa jo-jo tuma mAMgate ho vaha-vaha saba kucha maiM arpita kruuNgaa| isa prakAra ati karuNA se usakI vANI bhara jAtI hai| jaba vyakti ko apanA duHkha hotA hai to saba kucha bhUla jAtA hai| pavitra jala se snAna karake, zreSTha aMgoM kI pavitratA ko dhAraNa karake, paMcaNamokAra maMtra pUrvaka jala kA siMcana karatA hai, mAno sarpa kA viSa agni meM pheMka diyA gyaa| bhIla kumAra viSarahita hokara uThatA hai aura apane baMdhujana evaM priyajananI (mAtA) ko saMtuSTa kiyA karatA hai| usa avasara para bhIlasamUha kahatA hai ki tumhAre samAna anya koI isa samaya nahIM hai| phira bhillarAja-kuzuMbha kumAra ke caraNoM meM par3atA hai evaM kSamAdharma ko mAMgatA hai| ve maNi, svarNa, kuMda ke puSpa aura vastrAdi padArtha kumAra ke sAmane rakhate haiM aura kahate haiM-he sundara! jo tumheM rucatA ho vaha le lo| usako sunakara nRpanaMdana (varAMga) kahatA hai-dhana evaM dAna kI lobhI icchA karatA hai| kyA AkAza bAdala Agamana kI vAMchA karatA hai athavA dhana lekara kahA~ rakhUgA, vana meM nivAsa karatA hU~ evaM sumadhura phala khAtA huuN| dravya (dhana) grahaNa nahIM karatA hU~, kyoMki dravya ke bahuta zatru hote haiN| isa prakAra kaha karake phira sundara (kumAra) vihAra karatA hai| jaba vahAM rAste meM sUrya asta ho jAtA hai to vRkSa para car3hakara rAtri vyatIta karatA hai| kumAra purAne sukha-duHkha kA cintana karatA hai| sUrya ke udaya hone para vaha punaH calatA hai| calate-calate vahAM para pahuMcatA hai, jahAM para vaNika samUha rahatA thaa| vaNika zreSThI ne dekhakara use grahaNa kiyA aura pUchatA hai, tuma kauna ho? ke nase deza se Aye ho athavA kisI mahIpati ne dUta rUpa meM bhejA hai| isa taraha sunakara usane kucha nahIM khaa| to phira unhoMne kaTuka vacanoM se tAr3ita kiyaa| duSTa-vaNika phira pIr3ita karate hue hAtha-muSTi se prahAra karate haiM, to bhI binA bole hI prabhutva ko jJAta karAtA hai| sundara (varAMga) zAnta hokara rakSA ke lie kahatA hai| phira ve sabhI paraspara bAta karate haiM aura use lekara vaNipati ko dikhAte haiN| isa mahApuruSa ko koI bhI AtApita nahIM kregaa|
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ 128 varaMgacariu 7 ima' ceMtiUNa' puNo rAyautto tumaM ruvadeuvva muttI pasaNNo tumaM vi puttuvva sohAvahAro imaM karivi supasaMsa tahi vAra- vAraM samANevi so uvahividdhI pautto sutatthAu saMcaliu vakkhaha kahaMto puNo jAva maggeNa gIyANa ratto susaMkhAe chaddu Na sahassAi kuddhA ' haNu-haNu karaMtAvi suNiiTTha gIyA Aevi vajjariu suNi sattharAyA suUta va sajjiyau varasatthu muNiUNa vaNiviMdu bhaDDu calliu jA sakohA salohA maNe juddha kAmA valAvevi laggA raNe je vi dhIrA puNo vaNivarahaM satthu kaliusi juddhe pamuttUNa vANAvalI bhiNNayaMgA suhAhArau jAyau savva satthe ghattA - Niya bhaDabhaggaM tayahaM raNe, uvahividdhi kaMpiyau kihaM / ai pavaNahi periu pattagaNu phagguNi kaMpai vappa jihaM / / duvaI - tAmA loi siTThi NivaNaMdaNu vuccai giriva dhIrau / mA bhIhahi vaNIsama itthaMtai tuha varadhamma dhIrau / / 7 / / 8 suvAyAi AsAsiu dhammasatto / tumaM savvaloyANa diTThI ravaNNo / tumaM devaNarapiyahaM cittAvahAro / puNo diNNu AhArakhirasapayAraM / tumaM hi mahu satthi ANaMdayatto / jiNAcakka balavAsudevA mahaMto / sakaro kirAyAgaNo tAva patto / suNANAu hA hatthi dhArevi muddhA | to siTTivara dUva maNi bhayahu bhIyA' / tumaM uvara vaNara samAyA - samAyA / lahu haNahu te duTTha mA dehu Niyaatthu / pahuttA kirAyAsamIva vassa taho tAma / papicchaMta bhaiyA vaNAaMga sAmA / papicchevi satthAi laggA adhIrA / kirAyAsa satthehiM kiM kiddhu luddhe / vaNIsAvaNA muNivi te savva bhaggA / kirATTAyaNA kaMpiyA jIva atthe / iya payaMpi raNasammuha calliu kaDiyali vaMdhiu toNA juyAlau gahiu sarAsaNu NaMdAvattau jima paMcANaNu uvari kuraMgaho vaNayaragaNa davvIyara khagavai saradhoraNa sammuha agaNaMtau disa gayaMduNAvai u halliu / asivaru gihivi kari jalavimalau / layau kuMta kaya jIviya cattau / tima sammuha dhAyau vi varaMgaho / kammavalai bhaMjaNa NaM jiNavai / jAivi kumaru raNagaNi pattau / 6. 1. K, jjuyAlau 7. 1. A,N, imaM 2. A, K, N, ceMtuUNaM 3. K, sahassAI 4. N, kuddha 5. N,sIyA
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 129 . ghattA-kumAra varAMga ko lekara sabhI ne pradhAna vaNikapati sAgarabuddhi ko arpita kiyA aura unhoMne kahA-isa sundara mAnava ko dekho| duvaI zreSThI avalokana kara ciMtana karatA hai, mere AnaMda kA avasara AyA hai| maiM zreSTha ko yahAM rakhUgA aura bhojana dUMgA evaM varAMga ko sAtha meM eka sthAna se dUsare meM le jaauuNgaa| ___7. kumAra varAMga kI prazaMsA isa prakAra rAjaputra (kumAra) zubha kI AzA se dharma meM Asakta hotA hai| sAgarabuddhi kahatA hai-tuma rUpadeva evaM prasanna mUrti ho, tumhArI sampUrNa loka meM ramaNIya dRSTi hai, tuma viSNu-putra kI taraha zobhita ho, tuma deva aura manuSyoM ke citta ko harane vAle ho| isa prakAra sAgarabuddhi sArthavAha ne usakI bAra-bAra prazaMsA kI, pazcAt SaTrasayukta bhojana diyaa| punaH sArthapati kahatA hai-tuma mere sAtha AnaMdapUrvaka rho| punaH mArga meM jAte hue jaba sabhI gItoM meM masta the taba vahAM krUra bhIla samUha ko prApta kiyaa| ve (vaNika) apanI patniyoM ke sAtha hAthoM meM hAtha lekara acche-acche gItoM ko suna rahe the tabhI zreSThI kA dUta mana meM bhaya se bhayabhIta kahatA hai-sArthapati suno! hamAre Upara vanacaroM kA samUha vajazatru ke rUpa meM AyA hai| usake vacana sunakara sArthapati kahatA hai-maiM zIghra hI una duSToM kA nAza karUMgA aura apane dhana ko nahIM duuNgaa| phira vaNipati yoddhA vahAM pahuMcate haiM, jahAM bhIloM kA samUha thaa| ve krodha sahita aura lobha sahita yuddha karate haiM aura pIche unake aMgoM ko ghAyala kara dete haiN| punaH-punaH bhIla (cora) bANoM se vaNikoM ko ghAyala kara dete haiN| sabhI vaNika yaha. jAnakara, pazcAt ve sabhI vahAM se bhAga jAte haiN| ghattA-vahAM raNa meM apane yoddhAoM ko ghAyala dekhakara sAgarabuddhi aise kAMpatA hai, jaise phAguna mAha meM havA se vRkSa ke patte kAMpate hue gira jAte haiN| duvaI-nRpakumAra zreSThI ko dekhakara kahatA hai-parvata tulya dhairya rkho| tuma zreSTha dharmI aura dhairyavAna ho, isa taraha bhayabhIta mata ho| ___8. kirAyagaNa se kumAra varAMga kA yuddha isa prakAra kahate hue kumAra raNa sammukha jAtA hai| dizAe~ hAthI ke calane se mAno hilatI hai| kamara para tarakaza ko bAMdhatA hai, talavAra ko hAtha meM grahaNa karatA hai| ratha para
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 varaMgacariu haNu-haNuH saddai diggai tAsiya Niva kumAri vaNigaNa aasaasiy| lehu lehu savaresu viyArami mahAkAlu jamamuhi pisaarmi| tAsu puttu kAlu vi raNi bhaMjami jaya pAvivi vaNivai maNu raMjami / iya vayaNahi bhaDasammuha dhAiya je bhaya bhagga te puNu aaiy| varataNu saddu suNivi valaduddharu ihu gohANa gohu kaya sNgru| vANAvali pADiu riu vasumai vaNiyaragaNa tADiya pahu vasumai / bhiDiya sarosai viNNivi seNai viNNivi bala millahi sara senni| samaru mahaMtu titthu saMjAyau varataNu uppari samaru praayu| kAlu NAmu mahakAlaho NaMdaNu bhiDai sarosau piymnnnnNdnnu| agaNiya sAyayehi millaMtau airosAruNa NayaNa phurNtu| ghattA- so pikkhivi duddharu, samaru tahi koha huyAsaNi pjliu| pabhaNai re duTTha kAla NisuNi marahi ma tuha porisu kaliu / / duvaI- mA vuDduhi ayAli re pAviya mahu asi uvahi duggme| gacchahi sigghu-sigghu NiyabhavaNai samuha maehi payagame / / 8 / / 9 mA bhiDahi' samari lai abhayadANu maiM paiM diNNau kaya jiivttaannu| Niyapiya raMDattaNu Nau karehi gacchaMtau NiyajIviu dhrehi| kaya diNa sIyalajalu sAu lehiNiyapiya jaNaNihi jAi vi milehi| mA marahi marahi re duTTha pAu hauM muNami pattu paI dhmmraau| pai uddAliya vahupattha Asi evahi tuha taNu ghallami huyAsi / jai gacchahi vammaha' loi saraNu aha karahi dhiTTha pAyAli gmnnu| suraNaravijjAhara saraNi jAhi patthoyaNihihi paisahi agAhi / to viNa chuTTahi re samarakAlu tuha ittha pahuttau palayakAlu / iya vayaNa suNivi koheNa jaliuNaM ugghaya sittiu jalaNu jliu| jaM pai ajutta vayaNai kirAu Nau muNai pattu mahu ajju aau| re re kiM jhaMkhahi ahalavAya kiM Na muNiu duddharu majjhu tAya / 2. A, K, haNNu 3. A, NivaM 4. K, AgaNiya 5. A, airoMdeg 9. 1.N, bhiDahiM 2. N, pai 3. A, pattha K,paMtha 4. A, K, N, vammahaM 5. A, K, N, pAtthoya' 6. K, agahi 7. N, Na 8. K, 'vAyA
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 131 dhanuSa bANa ko grahaNa karake ArUr3ha hotA hai, jIvana kA aMta karane vAlA bhAlA (kuMta) letA hai| jisa prakAra siMha mRga ke Upara chalAMga lagatA hai usI prakAra kumAra varAMga vanacara samUha ke sAmane pahuMcatA hai| kumAra vanacara-samUha, nAgapati, khagapati kA vaise hI nAza karatA hai, jisa taraha jinadeva karmabalAdi kA nAza karate haiN| jaba kumAra raNabhUmi meM pahuMcA taba anaginata bANoM kA sAmanA karatA hai, diggaja (yoddhA) mAro-mAro ke zabdoM se use trAsita karate haiN| nRpakumAra varAMga vaNik samUha ko AzvAsana detA hai| lo-lo ke zabda sunakara bhIla vicAra karate haiM taba mahAkAla yamarAja ke mukha meM praveza kregaa| usakA putra kAla bhI raNa meM ghAyala ho jAtA hai| vaNipati vijaya prApta kara mana meM prasanna hotA hai| isa prakAra punaH yoddhAoM kA samUha daur3atA hai athavA jo bhaya se bhAga gaye, ve punaH A jAte haiN| kumAra varAMga balavAna yoddhAoM ke zabdoM ko sunatA hai| yahAM raNabhUmi meM yoddhAoM kA yoddhAoM ke sAtha saMgrAma hotA hai| bANoM kA samUha zatru kI pRthvI para giratA hai| vaNika-samUha ne svAmI ko tAr3ita kiyaa| roSa yukta hokara donoM senAe~ bhir3atI haiM, donoM senA balapUrvaka bANoM se yuddha karatI haiN| yuddhabhUmi meM mahAna yoddhA pragaTa (utpanna) hote haiM aura varAMga ke Upara TUTa par3ate haiN| mahAkAla kA putra jo mana ko priya lagane vAlA hai, jisakA nAma kAla hai| vaha roSa pUrvaka bhir3atA hai, anaginata bANa chor3atA hai| atyaMta krodha se usake netra raktamaya ho jAte haiN| ghattA-usa kumAra yoddhA (durdhara) ko dekhakara usakI krodha agni prajjvalita ho jAtI hai aura kahatA hai-re duSTa! kAla kI suno, tuma maroge, tuma pauruSa (bala) se garva yukta mata ho| duvaI-re! akAla meM vinAza ko mata prApta karo, merA pAra pAnA samudra ke tulya durgama hai| apane ghara ko zIghra jAo, jaise mRgoM kA samUha siMha ko dekhakara calA jAtA hai| ___9. kumAra varAMga ke lie bhIla kumAra ke dvArA dhamakI denA bhIla kumAra kahatA hai mujhase yuddha meM mata bhir3o, abhayadAna lo, mere dvArA tumako jIvanadAna diyA jAtA hai| apanI priyA ko vaidhavya (vidhavA) nahIM karo, yahAM se jAte hue apanA sukhamaya jIvana yApana karo, abhI kucha dina jala kA svAda liijie| apanI priya mAM se jAkara milo, re! duSTa pApI mata maro, mata mro| maiM jAnatA hUM tuma yamarAja ko prApta karoge, merA atyanta hitakara AhAra tumane chIna liyA, isa taraha tumhAre tana ko maiM agni meM DAlatA huuN| brahmaloka kI zaraNa meM jAo athavA pAtAla meM gamana karo, deva, manuSya aura vidyAdhara kI zaraNa meM jAo, gahare samudra meM praveza kro| are! to bhI nahIM chodduuNgaa| abhI tumhArI samartha ko pralayakAla meM pahuMcAtA huuN| yaha
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ 132 varaMgacariu hauM puNu vi tujjha mAraNa samatthu luTTivi lesahaM vaNivaraha stthu| muddha vi kirATTa vayaNehi haNahi maI purai rahaMtaha purisu gnnhi| hauM kiM Na kaliu paccakkhakAlu ciru kavaliya vahumai bhuumipaalu| ghattA-jamasahuM jujjhaM tahaM ko jiNai ehu vayaNu supsiddhu| so paiM avagaNNivi raNu vihiu tuhu samANu ko muddhu| duvaI-kAleM kavaNa-kavaNa Navi kavaliya kIDaya sari smaannu| itthu Na thAhi thAhi mahu aggai jIvahi to plaannu|| 6|| 10 hauM ji kAlu puNu tAu mahArau mahAkAlu avaru vi klyaaru| viNNivi jama tuhu ke jIvesahi gacchu jamANaNi jiu ma pveshi| pai mArivi puNu sattha tuhArau mArivi dabu lemi mahi saaru| ahavA jai mahu saraNAgacchahi to jIvaMtau dahadihi gcchhi| iya kaDuyakkharAi jaMpeviNu' vANai mukka saMrAsaNu leppiNuH / agaNiya saradhoraNi varasaMtau NaM ayAli varasAgamu pttu| iya vANahi' agaNaMtau ghAyala Niyaporisa baleNa Niva jaayu| kAla-vANa-gaNa huyau Niratya u atthu Na phUrai jaha kivi Natthau / kumari kirAyaha' balu jajjariyau maggaNa mukka sarAsaNu dhriyu| tharaharaMtu kivi mahiyali NivaDiya kivi sarabhiNNaMgai jami kvddiy| vaNaruhirAruNa dhara kiM sIsai saMjjhAghaNu Nahayali jima diisi| bhiDivi-bhiDivi suhaDaha gayajIviu kAyara bhagga levi nniyjiiviu| savara saMghu jujhaM taha mAriu NaM muNi kammavUhu sNghaariu| Niyabalu pikkhivi puNu savareseM puNu sAhAriu vaannviseseN| puNu vahu satthahi Niyasuu ghAyau to viNa jIviya cattu Na jaayu| muccha lahivi suMdaru puNu uTThai bhillavUhu saMhArai rutttti| ghattA- kAyarahaM bhayAvaNu asuharaNu kumarakAla raNu jaayu| dohimi jujhaM tahi parabalahi kAlu samaru vi nnivaayu|| 10 / / . 9. N, avagaNivi 10. A, thAhiM 10. 1. K, japeviNu 2. A, K, N, lepiNu 3. K, NaM 4. N, vANAhi 5. A,K,N, jahaM 6. K,N, Niracchau 7. A, kirAyahaM 8. K, sarasaNNu 9. K, vUha
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 133 vacana sunakara krodha se jalane lagatA hai, mAno agni meM ghI DAlane se aura adhika prajvalita ho gaI ho| he bhIla! jo tumane anucita vacana (kirAta) kahe haiM, maiM nahIM jAnatA ki mujhe Aja Ayu prApta hogI / re re ! kyA niSphalatA ko jhAMkate ho| kyA mere mahAna yoddhA pitA ko nahIM jAnate ho / phira bhI maiM thor3e se vaNika ke zastroM ko lUTakara tumheM mArane meM samartha huuN| bhIla kumAra mugdha hokara vacanoM se mAro mAro kahatA hai, mere sAtha khar3e hue puruSoM ko gino, maiM kyA pratyakSa kAla nahIM hU~ / pUrvakAla meM mere dvArA aneka bhUmipAlakoM ko naSTa kiyA gayA hai / . ghattA - yamarAja ke sAtha yuddha karake vahAM kauna jItatA hai, yaha vacana prasiddha hai| usane tumhAre tiraskAra ke lie yuddha nirmita karAyA hai, tumhAre samAna kauna bholA hai / duvaI - kAla meM kauna-kauna kavalita nahIM hotA hai| yaha jIvana nadI kI krIr3A ke samAna hai, jahAM koI ThaharatA nahIM hai arthAt nadI nirantara pravAhita rahatI hai / mujhase Age kA jIvana cAhate ho to yahAM se bhAga jAo / 10. kumAra varAMga kA bhIla kumAra ke sAtha yuddha maiM hU~ aura phira mere pitA mahArAja mahAkAla haiM, tuma yaha bhI jAna lo, hama donoM yamarAja haiN| tuma kaise jIvita rahoge / yamarAja kI AjJA se jIva praveza karatA hai phira tumhArI sAmarthya ke anusAra tumheM mArakara tumhArI bhUmi aura dhana chIna lUMgA athavA yadi merI zaraNa meM Ate ho to jIvita hI dasa dizAoM meM bhramaNa kro| isa prakAra kaTuka vacana kahakara, dhanuSa-bANa lekara bANa chor3atA hai, anaginata bANoM kI katAra barasatI hai mAno akAla meM hI varSA kA Agamana ho gayA ho| ina bANoM se aneka loga ghAyala hote haiN| apanI zakti aura bala se hI rAjA utpanna hotA hai / kAla, bANa aura samUha nirarthaka hue| kumAra ke dvArA bhIloM kA bala jarjarita kara diyA gyaa| kumAra ne dhanuSa ko dhAraNa kara bANa chor3e, koI kAMpate hue pRthvI para gira gayA, kisI kA sira evaM anya aMga bhagna ho gye| jisa prakAra sAyaMkAla AkAza meM lAlimA dikhAI detI hai, vaise hI vaha yuddha bhUmi jisa para dhar3a, sira aura anya aMga par3e hue the, rakta lAlimA se yukta ho gii| paraspara bhir3a-bhir3akara yoddhAoM kA jIvana naSTa huA, kAyara ( Darapoka) apane jIvana ko lekara bhAga gye| kumAra ke dvArA savara-samUha jUjhate hue vaise mArA jAtA hai jaise munirAja karmasamUha kA nAza karate haiN| apane bala ko dekhakara savara vizeSa bANoM kI sahAyatA lete haiN| pazcAt aneka zastroM se nRpaputra varAMga ghAyala hotA hai| maiM apane jIvana kA tyAga kiye binA nahIM jAU~gA / mUrcchatA ko prApta karane para bhI sundara (varAMga) punaH uThatA hai aura ruSTa hokara bhIloM ke vyUha (cakravyUha) ko naSTa karatA hai|
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ 134 varaMgacariu 11 duvaI - tA NisuNevi kumariyama ghAyau paradhaNaM haraNaluddhau / toNA' juyalu' sarAsaNu dhAriu re re duTThadhiSTa vaNiNaMdaNa ghAya vi kattha jAsi re pAviya tikkha' puMkha parajIviya luddhA varataNiaMgahi Ai vi laggA suMdaru kema rahiu samaraMgaNi dohimi raNu rauddu saMjAyau puNu rUsivi kumAri ke kiddhau jaya-jaya saddu samuTThiu Nahayali Niya NareMdu paMcattau maNivi Niusuu vaNivarehi supasaMsiu jayasiri varaNauddhau / / cha / / NiyaNaMdaNu mAriu NisuNeviNu mahakAlu vi pattau asileviNu / Aya vi teNa kuvaru paccAriu / puttu mahArau vi yaNANaMdaNu / iya bhaNevi' maggaNa varasAviya / asarisa visamai loha NivaddhA / pikkhivi' vaNivara sayala vibhaggA / gaya ghaDa aggai paMcANaNu vaNi / dohimi vANahi bhiNNiya kAyau / mahakAlu vi jammANaNi divau / suhiya pasaMsi pai jittau vali / savara palANAraNu avagaNNivi' / kiM vaNayaragaNu rahai turaMtau / tahi kiM kammasamUhu Nadeg ghAyau / bhai vayaNu ko padmaM samumANau / paiM kiu savaraha" balu veyallau / tujha sarisu ko avaru aNaMgau / hi Nivaddha kittiya dhayavaDau / dhammarasAyaNu suMdara sikkhiu / jIviu diNNau / suragiri samu dhIrataNu vihiu tuhu" ji eku jagi dhaNNau / / 11 / / hi varaM vasu pa saMpattau hi jivara varaNANu parAyau tahi avasara vaNivaraha pahANau 12 gohu rayaNu mahi tuhu ekallau paiM" millivi vasumai ko caMga padmaM ghosiu jayammi jasa paDahau vaNivara saMghu maraMtau rakkhiu NiyavaMsujjalu padmaM kiyau amhahaM ghattA 11. 1. N, toNa 2. A, juyaMlu 3. K, bhaNavi 4. A, K, N, tikha 5. K, luddha 6. A, Nivai N, Nivaddha 7. A, K, N, pikhivi 8. A, K, N, avagaNNevi 9. N, samUha 10. A, NNa 11. A, K, N, savarahaM 12. K, N, pai 13. A, N, deg rassAyaNu 14. N, tuhuM
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 135 __ghattA-kumAra raNa meM jAtA hai to kAyaroM kA bhayAnaka nAza hotA hai| donoM yuddha karate haiM, vahAM para kumAra zatrupakSa kA yuddha kAla meM pasInA bahA detA hai| 11. savara rAjA se kumAra kA yuddha duvaI-kumAra ke dvArA dUsare ke dhana kA haraNa karane vAle lobhI kA nAza kiyA gayA hai aura vijayazrI kA varaNa kiyA gayA hai| vaNikavara ke dvArA nRpa kumAra varAMga kI prazaMsA kI jAtI hai| __ apane putra ke maraNa ko sunakara mahAkAla bhI talavAra lekara pahuMcatA hai| dhanuSa aura tarakaza ko dhAraNa karatA hai, vahAM Akara, vaha kumAra ko lalakAratA hai| re re! dhRSTa-duSTa vaNika putra-merA putra nayanoM kA tArA thaa| re! pApI usako mArakara kahAM jAyegA, yaha kahakara rAjA mahAkAla bANoM kI varSA karatA hai, vaha putra moha se baMdhakara, dUsaroM ke prANa haraNa ke lie asadRza, viSayukta, tIkSNa bANa chor3atA hai| ve bANa varAMga kumAra ke aMga meM Akara lagate haiN| yaha dekhakara sabhI vaNika bhAga jAte haiN| suMdara (varAMga) yuddhaprAMgaNa meM aise haiM, jaise vana meM siMha hAthI Adi ke Age rahatA hai| donoM kA raNa meM raudra rUpa utpanna hotA hai, donoM hI bANoM se zarIra bhagna kiyA karate haiN| phira kumAra ruSTa hokara mahAkAla ko bhI yamarAja ke sammukha pahuMcA detA hai| AkAza meM jaya-jaya ke zabda gUMjate haiM, balavAna yoddhA jItakara mitroM se prazaMsita hotA hai| apane rAjA kI tiraskAra pUrvaka mRtyu mAnakara, savara kI senA yuddhabhUmi se palAyana karatI hai| jahAM kumAra varAMga dhana-sampatti ko pAtA hai, kyA vanacara zIghra hI vaha sthAna chor3ate haiM arthAt ve sthAna chor3ate haiN| jisa prakAra jinavara ko zreSThajJAna (kevalajJAna) prApta hotA hai, vaise hI kyA karmasamUha kA nAza nahIM hotA hai| arthAt karma-samUha kA nAza hotA hai| usa avasara para vaNikapati kahatA hai-tumhAre samAna koI dUsarA nahIM hai| isa pRthvI para yoddhA ratna eka mAtra tuma ho| tumane savara ke bala ko pachAr3a diyA, tumase milakara pRthvI para kauna prasanna nahIM hogA, tumhAre samAna anya koI kAmadeva nahIM hai| maiM yazapatAkA kI jayazrI tumako ghoSita karatA hU~ aura tumhArI kIrti kI dhvajapatAkA AkAza ko chue| tumheM vaNika saMgha kI marate dama taka rakSA karanA hai aura he varAMga! (sundara) dharma rasAyana bhI sIkhanA hai| ghattA-apane vaMza ko tumane ujjvala kiyA hai, hamako jIvana diyA hai| tuma suragiri (sumeru parvata) ke samAna dhairyatA se nirmita ho, tuma eka jaga meM dhanya ho|
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ 136 varaMgacariu 12 duvaI - Na muNami kavaNu tAu tuha kerau mAyari kavaNa jAyau / ko varaNayaru vappa kamalANa Na kahi kAraNa parAyau / / cha / / padmaM porisu darasiu jagi sArau / suMdarataNu samaraMgaNi Nirasiu / vaNaduheNa so muccha parAyau / NayaNaMsuyai muyaMtau royau / hi vaNivaragaNu samari sahAriu / ikkavAra mai gira tuha appAhi / dharaNi ma sovahi mahu duha Ayau / malayAgira sittau suu mahivai' / bhesaha diNNiya tivaDuya' joyau / uTThau jaNa-maNa NayaNANaMdaNu / gADhAliMgaNu kiyau kumArau / lahu divasahi huya sAra ravaNNau / bhai se ihu lehi mahAbalu / mai appiu tuha ginhi kumArA / kusalu-kusalu paiM' vayaNu pauttau / majjhimu dhaNa samANa posijjai / sajjaNacariya vi lINau / mumi ikka varavaMsu tuhArau iya vayaNahi vaNivai supasaMsiu ruhirAruNavaraMgu saMjAyau picchivi uvahividdhi maNi soyau hA vihi kiM para esiu mAriu hA hA putta - puttakiM tappahi suya udduTTha dehi mahu sAyau iya jaMpaMtaha vayaNai vaNivai sIyalu camarANilu puNu Dhoyau lahivi saceyabhAu NivaNaMdaNa to puNu harasiu vaNivara sArau varataNu aMga bhesahodeg diNNau puNu dhaNa - dhaNNa-suvaNNa samaggalu avaru vi maNi rayaNai aisArA iyamuNevi puNu varataNu vuttau dhaNa dANai ahammu tosijjai ghattA- jo uttamu parauvayArahiu so hiyamiyavayaNihi tosiyai vasu Na lemi tuha dINau | duvaI - pabhaNai seTThi" majjha taDi acchahi parauvayAra bhAyaNo / lacchi Na gahai sai ji appaMtaha ihu ko saccarAyaNo / / 12 / / 2 12.1. A, kAraNa 2. N, viNiva 3. K, mahivaI 4. A, vaDuyA K, vaDUyA 5. A, K, N, aMgaI 6. N, bheseho 7. K, diNNau 8. K, seThi 9. N, pai 10. N, tesijjai 11. N, seThi
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 137 12. vaNipati kA varAMga ke prati sneha duvaI-maiM nahIM jAnatA hU~ ki tumhAre kauna mAtA-pitA haiM? kahAM utpanna hue ho? kauna-sA zreSTha nagara hai? yahAM pahuMcane kA kyA kAraNa hai? tumhArA eka zreSTha vaMza jAnatA hU~, tumhArA pauruSa (bala) jaga meM sabhI ne dekhA hai, vaNikpati kumAra kI prazaMsA karatA hai| sundara zarIrayukta tumane yuddha-prAMgaNa meM zatru ko parAsta kiyA hai| varAMga ke lAla rakta nikalatA dikha rahA hai, vaha ghAva ke duHkha se mUrcchita lauTA hai| use dekhakara sAgarabuddhi ko mana meM zoka-saMtApa hotA hai, vaha AMsU chor3ate hue rotA hai, hAya vidhAtA! kumAra ko aisA kyA mArA gayA hai, jahAM vaNika-samUha yuddha meM sahakArI banA thaa| hAya-hAya putra kyoM saMtapta hote ho? eka bAra mujhe tuma apane vacana arpita karo, putra uTho, mujhe apanI vedanA do| pRthvI para mata vizrAma karo, mujhe duHkha hotA hai| isa prakAra vaNipati kahate hue, rAja-putra para malayAgira kA jala DAlA, phira zItala camara kI vAyu DhulAI, davA dI jAtI hai evaM dekharekha kI jAtI hai| vaha nRpanaMdana jo sabhI ke lie mana aura AMkhoM kA tArA hai, saceta bhAva ko prApta kara uThatA hai to phira vaNika-samUha harSita hotA hai evaM sabhI kumAra ko ghaniSThatApUrvaka AliMgana karate haiN| varAMga ke aMgoM meM auSadhi kA lepa diyA jAtA hai, kumAra kucha hI dinoM meM ThIka ho jAtA hai| zreSThI sAgarabuddhi kahatA hai- he mahAbalI! dhana-dhAnya, svarNa Adi yaha saba kucha grahaNa karo evaM maNi ratnAdi sabhI padArtha maiM tumako arpita karatA hU~, kumAra (yaha saba) grahaNa kro| yaha jAnakara phira kumAra varAMga kahatA hai-Apake kahe hue vacana bahuta acche haiM, dhanadAnAdi adharma ko saMtuSTa karate haiN| madhyama dhana samAna rUpa se poSita kiyA jAnA caahie| ghattA-jo dUsaroM ke upakAra aura hita ke lie hotA hai evaM sajjana kA caritra jisameM lIna hotA hai, vaha uttama hai| vaha hitamita vacanoM se saMtuSTa karatA hai aura unake dvArA pradatta sampatti ko nahIM letA hai| duvaI-zreSThI kahatA hai paropakAra karane vAle pAtra mere samIpa baittho| he saccaritra! tumane lakSmI ko grahaNa nahIM kiyA to bhI maiM sadA arpita karatA rhuuNgaa|
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ 138 varaMgacariu 13 ehu payaMpivi diNNu payANau suhamahutti varaaMga smaannu| caliu seTTi NiyaNayaraho sammuha / ujjala chuha paMkiya jahi hammaha / uvahividdhi NiyaNayari pahuttau sohAlaMkiya vara taNa juttu| Nayaralou ahimuha saMpAyau sayala saMghu Niya Niya gihi aayu| varataNu seTTi bhavaNi saMpattau jANivi vaNivaru viNaya pasattau / tahi avasari vaNi kiyau mahucchau / jaM kijjai Niyaputta saricchau / dahi duvvara kaya dIvaya leppiNu kaMcaNamaya thAlai ghlleppinnu'| varataNa aggai agghuttAriu vaNitiya maMgalu sduccaariu| vAra-vAra supasaMsevi diNNau bhoyaNu riurasasarasu rvnnnnu| ima acchaMtaha vaNivaru vuttau vayaNu mahArau suNahi nniruttu| hauM piu ehu mAyae vaMdhava ehu dabu giNhahi guNasiMdhava / ehu hari ehu gehu sahu terau iha suya acchahi suhaya jnneru| tuva samANu Nau puttu mahArau hauM vaMchami suyasaMgu tuhaaru| ghattA- iya vayaNu suNeviNa rAyasuu dhamma puttu vaNivaraho huu| . pujjAvihANu Niya Naya" sahiu acchaMtaha suhayAlu gau / / 13 / / 14 duvaI- ittahi jaNi pahANu huu suMdaru varaguNa lakhaNA lu| ghari-ghari so ji Nittu gAijjai varataNu siTThi vaalu|| ch|| divasikkahi vaNivaraha pahANau vaNi gau sAyaraviddhi syaannu| tihi diTThau' NaMdaNuvaNu kehau mahu bhAsaya itthIyaNu jehu| puSphasahiu tila-aMjaNu rukkhai jahi dii NAsaMti sudukkhi| jattha payoharu maNa saMtosai vivAhara Nara paMkhisu posi| chappai cihurai bhUruha siharai pattai pariyaNu saalNkaari| kAmukkovai viNu vi piyaMgai picchaMtaha vaMchai supiyNgii| 13. 1.N, diNu 2. K, sammahaM 3. A, K, hammahaM 4. A, varaM 5.N, pasaMttau 6. A,K,N, lepiNu 7. A, K,N, ghallepiNu 8. K, rasu 9.K, vaNivara 10. A,K,N, eha 11.A, naya 14.1. A,K,N, diThau 2. A,N,vivAhara 3.A, nara 4.A,K, piMchataha N, picchataha 5. A,K,N, piyaMgaI
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 13. sAgarabuddhi kA nagara kI ora prasthAna isa prakAra kahakara dina meM kumAra varAMga sahita sabhI ne zubha muhUrtta meM prasthAna kiyA / zreSThI apane nagara kI ora calate haiM, jahA~ para ghara evaM mahala ujjvala saphedI se sajjita the / zreSThI sAgarabuddhi apanI nagarI meM pahuMcatA hai, varAMga zobhA se alaMkRta thaa| nagara ke abhimukha pahuMcate haiM, sampUrNa saMgha apane-apane ghara meM Ate haiM, varAMga kumAra zreSThI ke bhavana (mahala) meM pahuMcatA hai / vaNika kara namratA se Asakta hue, usa avasara para vaNika varga ke dvArA kumAra varAMga ke nagara Agamana para apane putra ke sadRza mahotsava kiyA gyaa| dIpaka lekara daravAje para kumAra kI AratI kI gaI, thAliyoM meM kaMcana bharakara pheMkA gayA, vaNika kI striyoM ne maMgala zabda uccArita kiye, aneka bAra kumAra kI samyak prazaMsA kI gaI, SaTa-rasa yukta, sarasa aura ramaNIya bhojana diyA gyaa| isa prakAra vizrAma karate hue vaNika kahatA hai- mere vacanoM ko nizcita hokara suno| yaha merI priya mAtA aura baMdhujana (parijana) haiN| 139 guNasAgara ! yaha dravya (dhana) grahaNa karo, yaha ghor3A, yaha ghara saba kucha tumhArA hai / tuma saubhAgyavAna pitA ke putra ho, tumhAre samAna merA putra nahIM hai, maiM putra ke rUpa meM tumhArI saMgati cAhatA huuN| ghattA - yaha vacana sunakara rAjaputra vaNipati (vaNika) kA dharmaputra hotA hai / nyAya-nIti sahita pUjA vidhAna hotA hai aura acchI taraha se sukha kA samaya vyatIta hotA hai / 14. sAgarabuddhi ke lie vana meM eka strI milanA duvaI - isa prakAra varAMga logoM meM pradhAna hotA hai jo zreSTha guNoM evaM lakSaNoM kA ghara hai| vahAM para ghara-ghara meM nirantara zreSThI bAlaka varAMga ke gIta gAye jAte haiM / eka dina sajjana sAgarabuddhi vana meM gayA, vahAM para naMdana vana (udyAna) meM kisI strI ke dvArA usako kahA gyaa| jise dekhakara sampUrNa duHkhoM kA nAza ho jAtA hai, aisI strI bindI aura kAjala lagAye hue puSpasahita thI, usake payodhara mana ko saMtoSa dete haiM, usake adharabimba manuSya kI icchAoM ko pUrA karate haiM, usake kAle bAla bhUmi para utpanna vRkSa ke zikhara para sthita kAle bhaure ke samAna the| vaha strI alaMkArasahita parijanoM ke pAsa pahuMcatI hai| kAma aura krodha ke binA sundara aMgoM vAlI dekhI jAtI huI vaha Thaga rahI thI, jaise vahAM Amra vRkSa para baiThe hue tote ko sundara zabdoM vAlI vaha koyala kahatI hai /
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ 140 varaMgacariu jahi sumahura saddaya kalayaMThiya vullahi kIra cUya taru saMviya / vahu sAvaya saMkulu NaM jiNaharu ehau vaNu sIsai aimaNaharu / picchivi vaNivara sayala NiviTThA Niya NiyavaMsaha majjhi gritttthaa| picchivi varataNu rUu ravaNNau vaNivaragaNu bhAsai ihu dhaNNau / iha varapANiggahaNu karijjai uvayArahu uvayAru dhrijji| NiyarUveM Nijjiya suraacchara NiviDa payoharAya aikucchr| ehI kaNNa kumAraho dijjai __ varaAharaNai taNu posijjii| ghattA- puNu vaNivai uttau NisuNi suya vaNiyaha dhIya psnnnnmnnu| lai-lai karagahaNullau karahi jai icchahi to bhnnivynnu|| duvaI- iya vayaNai kumAri avagaNNivi puNu tuNhIya ginnhiyaa| sayalaha muNiu ehu Navi icchai varatiya ai ravaNNiyA ||14 / / 15 puNu kahai vaNIsaru vayaNu kajju mahu bhaNiu karijjai vappa ajju / eyahu dijjai' pau vaNi pahANu varasiTThi karijjai Naru pmaannu| ihu sayalakalAgamu pAripattu dudharu samaraMgaNu jiNaNa dhuttu| kiM vaNNami iha guNa appamANa uvayAru vayahaM rakkhiya praann| puNu sayalahaM vuttau cAru cAru lahu dijjai Na karijjai viyAru / eu' maMtu kareppiNu' siTTi gehi varataNa sahu pattau vaNu cehi| suhivAsara sumahattai gaNevi lalitAhaNayarajaNu sayalu levi / Niyapau diNNau kiu vaNivareMdu huu vaNipahANu gayaNayali iMdu / dhammeM saMpajjai pavaralacchi dhammeM tiyagaNu labhai mayacchi' / ai kaDhiNa payohara kaNayakuMbha sarisai komala tnnunnaairNbh| chaNaiMdu va sarisau vayaNu bhAi vAlakka teyavihi diNNa nnaai| vidduma sarisAhara sadbuvINa sIlujjala Niyapiya paayliinn| ehI kAmiNI puNNeNa huMti Niccu vi piya paDivaNNau vhNti| 6. K, NiyaMdeg 7. A, K, posijai 8. N, avagaNivi 9. N, khaNiyA 15. 1.N, dijai 2. A, K, N, yau 3.A,K,N, karepiNu 3. A,K,N, yau 4.A,K,N,mayacchiM 5.A,K,N, kAmiNi
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 141 vahAM para zrAvakoM kA samUha mAno atyanta manohara maMdira meM ekatrita huA ho| vaha zreSTha vaNik apane-apane kuloM meM jo mahAn the, una samasta sthita logoM ko dekhakara tathA rUpa aura zarIra meM sundara aisA vaNik samUha kahatA hai - yaha samaya bar3A dhanya hai / jo isake sAtha vivAha karegA, usakA bahuta bar3A upakAra hogaa| apane rUpa se devoM kI apsarAoM ko jItane vAlI yaha strI jhuke hue aura unnata payodhara vAlI hai, sundara AbhUSaNoM se suzobhita zarIra vAlI yaha kanyA kumAra ko de dI jAe / ghattA - punaH vaNipati kahatA hai- dhairya aura prasanna mana vAle he vaNika putra ! suno, yadi tumhArI icchA ho to usake sAtha vivAha karane ke vacana kaho / duvaI - isa prakAra ke vacanoM se kumArI ko tiraskRta karake punaH mauna dhAraNa kara letA hai| sabhI loga yahI samajhate haiM ki atyanta sundara aura ramaNIya strI ke lie usakI icchA nahIM hai / 15. varAMga ke lie zreSThI pada punaH vaNipati (sAgarabuddhi) kahatA hai - Aja eka kArya karanA caahie| kumAra ke lie sabhI ke samakSa vaNikoM meM pradhAna zreSThI - pada diyA jAe / yaha sampUrNa kalAoM meM pAraMgata hai evaM isane duSkara saMgrAma ko jItA hai| isake guNoM kA kyA varNana karUM, yaha upakAra vrata ko rakhatA hai, jo apane pramANabhUta hai / punaH sabhI uttama - uttama (cAru - cAru) kahate haiN| isameM vicAra na kIjie, zIghra hI zreSThI - pada dIjie / yaha maMtraNA sAgarabuddhi ke ghara para karake sAtha hI kumAra ko prApta kiyaa| unhoMne zubha dina aura zubha muhUrta dekhakara, lalitapura nagara ke sabhI logoM kI upasthiti meM apanA indratulya pada kumAravarAMga ke lie diyA / kumAra AkAza meM candramA kI taraha vaNika - pradhAna huA / dharma se zreSTha lakSmI kI prApti hotI hai, dharma se mRganayanI striyoM kA samUha prApta hotA hai / jisake atyadhika kaThina payodhara (stana) svarNa-ghaTa ke samAna haiM aura raMbhA ke samAna komala zarIra hai, jisakI pUrNa candramA ke sadRza mukha kI prabhA hai, mAno bAlasUrya ne use teja diyA ho, jisake oMTha vidruma ke sadRza madhura zabda karate haiM, unheM sunakara aisA pratIta hotA hai mAno zItala jala piyA ho / isa prakAra aisI strI puNya se hotI hai jo nitya hI apane pati ko vahana karatI hai / dharma se putra vinayavAna hotA hai, dharma se narapati mahAn hotA hai, dharma se durlabha bhI sulabha ho jAtA hai, dharma se hI loka meM kIrti aura yaza hotA hai, dharma se hI vividha prAsAda (mahala) Adi prApta hote
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ 142 varaMgacariu dhammeNa huMti suya viNayavaMta dhameM dullahu taM sulahu hoi dhammaM vivihai hammai havaMti dhammeNa huMti hari - kari-rahAi varaAivatta dhammeNa huMti dhammeNa huMti Naravai mahaMta / dhammeM kittIjasu bhai loya / dhamma jaNavau ANai vahati / 6. A, K, N, hammai 7. A, K, savai jANai jaMpANai paMDurAi / varasura-khera pAyai NavaMti / ghattA- riukhaMDarAu dhammeM havai, vihi ghaNai variddhi savaI' | puNu labbhai sivapau atula suhu NANa teyayAlau lahai / / 15 / / iya vara-varaMgacarie paMDiyasiriteyapAlaviraie / muNiviulakitti - supasAe / varaMga lalitaNayarisidvipaupattoNAmavIusaMdhIpariccheusamatto / / dvitIya saMdhi / /
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 143 haiN| dharma se hI janapada (prajA) rAja-AjJA kA pAlana karatI hai, dharma se hI hAthI, ghor3A, ratha, hAthI-pAlakI Adi kI prApti hotI hai, dharma ke prabhAva se zreSTha deva, khecara Adi caraNoM meM namaskAra karate haiN| ghattA-dharma se hI SaTkhaNDa kA adhipati (cakravartI) hotA hai evaM vidhi ke anusAra Rddhi kI prApti hotI hai, pazcAt dharma se hI zivapada (mokSa) kI prApti hotI hai| isa atulanIya sukha evaM jJAna kI prApti tejapAla prApta karatA hai| muni vipulakIrti kI kRpA se paNDita tejapAla viracita isa varAMgacarita meM lalitapura nagarI meM varAMgakumAra ko zreSThIpadaprApta nAma kA dvitIya saMdhi pariccheda samApta huaa|| dvitIya saMdhi / /
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ 144 varaMgacariu ittahi dhammaseNu Nivai hariu varaMgu munneppinnu'| taho puTThihi pesiya rAyasuyA ANahu hari ginnhevinnu|| khaMDayaM- iya NisuNeviNu vayaNayaM, NANA hari-kari jANayaM / caDivi caDivi pahi satthayaM, to viNa pikkhiu katthayaM / / ch|| kevi vAhuDiya kevi puNu calliya NivasuyaharaNeM jaha mnnslliy| jaMta jaMta te aDavihi pattA dahadihi' pikkhahi avloyNtaa| jAma tAma tatahi diTThau hayavaru aDavihi majjhi muyau aiduhyru| tahi Navi diTThau varataNasArau kattha gayau vararAyakumArau / hari uvayaraNai leviNu Ayai jahi Niu acchai tahi ji praayi| deva deva NaMdaNu Navi diTThau sayalaha loyaha majjhi gritttthu| iya uvayaraNaikka kUvaMtari harivaru muyau dinu abhNtri| amhai giNhivi puNu joyaMtA yaMta yaMta tuha pursNpttaa| iya vayaNaiM suNevi NarasAmiu soya vilINau mucchAyAmi / kaha va-kaha va puNu laddhI ceyaNa to viNa NaTThI varataNu veynn| hA hA putta-putta pabhaNaMtau soyAuru kAruNNa kunnNtu| hA vihi kiM avattha mahu pADiya __ paiM bhaMjiya puttaha privaaddiy| hA hA putta-putta guNasuMdara jiNavaramahimA rynnpurNdr| hA hA toya-toya guNasAyara kahigau-kahigau teya divaayr| ghattA- hA taNayaruva sohagga Nihi, mahu kulitilaya smaannu| ari-kari-haribhaMjaNa paI sarisu ko hosai juyraannu| khaMDayaM- hA hA vihiNA kiM kayaM, toya mahArau jaM hayaM / hariyau kalaguNasuMdaro, mahu mnnnnynnaannNdiro||1|| paI viNu ko hiyavau sAhArai paiM viNu suNhai ko raMjAvai pai' viNu suNNau mahu gharapaMgaNu soya samudda paDatau dhaari| paI viNu ko bhaMjai mahu Avai / paiM viNu sahu suNNau nnNdnngnnu| ____ 1.A, K,N, muNepiNu 2. A, K,N, kkatthayaM 3. A, K,N, kivi 4.N, diha" 5. K, kathya A, katha 6. A,K,N, Aiya 7.A, succhAyAmiu 8.A,K,N, yau 2. 1. N, pai
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ 145 varaMgacariu tRtIya sandhi isa prakAra nRpati dharmasena azva aura varAMga ke bAre meM jAnakara, anya ghor3e ko lekara pIche rAjaputroM ko bhejatA hai| rAjaputra aneka ghor3oM aura hAthI para savAra hokara jAte haiN| |khaMDaka / / ve nRpa ke vacanoM ko sunakara jAte haiN| ve savAra hokara ke patha meM prApta prANI-samUha se kumAra ke bAre meM pUcha-pUchakara jAte haiM, kintu kumAra kA kahIM bhI patA nahIM calatA hai||chppy / / 1. varAMga kI khoja rAjya kA saMcAlana kucha hI calA pAyA aura punaH kauna ise claayegaa| rAjaputra ke haraNa se vahAM mana meM zalya ho gii| calate-calate ve bhayAnaka jaMgala meM pahuMce, dasoM dizAoM meM avalokana karate hue prekSaNa kiyA, yahAM-vahAM sarvatra zreSTha ghor3A aura kumAra ko dekhA evaM atiduSkara jaMgala ke bIca ko bhI nahIM chor3A arthAt vahAM bhI dekhA, vahAM bhI kumAra varAMga nahIM dikhAI diyaa| ve ghor3A ke upakaraNoM ko lekara Aye, jahA~ nRpa baiThe hue the, vahAM ve pahuMce (lautte)| ___ isa prakAra eka upakaraNa kueM ke aMdara prApta kiyA evaM aMdara hI mRta azva ko chor3A huA dekhaa| hama logoM ne jahA~-jahA~ jo dekhA, usako grahaNa karake punaH dekhA, vaha Apake samakSa hai| ina vacanoM ko sunakara narapati dharmasena zoka meM lIna hote haiM evaM mUrchita ho jAte haiN| punaH kisI taraha se cetana varAMga tuma prApta ho, tumhAre binA merI vedanA naSTa nahIM hotI hai| bAra-bAra hAya putra! hAya putra! kahate haiM aura zoka sahita karuNa zabda karate haiN| ___ hAya! isa bhAgya vidhAtA ne mujhako kisa avasthA meM DAla diyA hai| tuma bhagna hue, yaha putra kI kyA paddhati (paramparA) hai| hAya putra-putra he! guNa sundara evaM jinavara mahimA ke ratana rUpa indra ho| tuma to pIr3A ko (zAnta karane ke lie) jalarUpa guNasAgara ho| he ojasvI sUrya! tuma kahAM gaye, kahAM gye| ghattA-tuma putra rUpa meM mere saubhAgya ke khajAnA evaM kula ke tilaka ke samAna ho| zatru rUpI hAthI ke mada ko naSTa karane ke lie siMha ke samAna tumhAre jaisA anya kauna yuvarAja hogaa| khaMDaka-hAya vidhAtA ne kyA kiyA? kalAoM se yukta, guNa sundara evaM mana aura nayanoM ko AnaMdita karane vAle mere putra ko chIna liyaa|
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ 146 varaMgacariu hA hA bhoyarAyakulamaMDaNu paiM viNu ko paracakkiya bhNddnnu| duddharu jiNi jayasiri ko pAvai paI viNu dujjaNa ko AyAvai / ehi-ehi suya-suya tuhaM pikkhahi NiyapariyaNu rovaMtau rkkhhi| paI viNu puravaru gahaNa samANau ko avalovami paya samu mANau / hA hA suya paI viNu kiM kijjai to vara jIviya pANiu dijji| NayaNaMsuya jalehi taNu sittau NaM vihiNA NijjharaNu vihittu| hA hA paI viNu khaDarasabhoyaNu visariva bhAsai jIviya moynnu| paI viNu jala taMbola vi levaNu dAhuppajjai kaya aiveynnu| iya vilavaMtau huyau ayANau vAra-vAra mucchijjai raannu| soyAura muNevi purarANau. lou sayalu Nivagehi parANau / puNu avaloyavi soyai' bhiNNau purayaNu kavaNu-kavaNu Navi runnnnu| bhaDa-sAmaMti-maMtagaNu pattau jahi bhUvai aisoyaarttu| bhaNahi maMti bho bho paramesara suNi-suNi Niyapayakamala dinnesr| ghattA- mA karahi sou mahirAu tuhu jaNavaya sayala gritttthu| paI sou karaMtahA jaNu sayalu vahu duhu lahai aNiTThau / / khaMDayaM- jaM jaM kiM piu vaNNaya, dhaNa-jovaNa-suya vaMdhayaM / taM taM sayalu vi bhaMguraM, aNNu vi pikkhahi maMdiraM / / 2 / / sou Na kijjai guru' duhadAyaNu / soyai jai varaMgu ghari Avai soyai lINau tiriya samANau soyau maggAmaggu Na pikkhai soyavaMtu AyAvai appau soyau heyAheu Na yANai soyaM jasakittI mailijjai jiNasAsaNi sou vi avagaNNiu soyaM labbhai duggai bhaaynnu| to jaNu savvu milivi dhAhAvai / aisoeNa havai gaya paannu| soyau Nau giNNai vara sikkhi| soyavaMtu Na muNai prmppu| soyau lahai loya avmaanni| soyaM appai appau khijji| kiM kijjai Niva amhaha' bhnnnniu| 2. N, pai 3. A,K, pai 4. N, soyaiM 5.N, karaMtahaM 1. A, K, N, gura 2. K, soyaiM 3. A, K, N, amhahaM 3.
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 147 2. dharmasena kA putra viyoga tumhAre binA kauna hRdaya ko sahArA degA, zoka ko dhAraNa karake rAjA dharmasena uThate evaM gira par3ate haiM, tumhAre binA bahuoM ko kauna mugdha karegA? tumhAre binA mere jIvanakAla ke aMta meM kauna mukhAgni degA? tumhAre binA merA ghara-AMgana sUnA ho gayA hai, tumhAre binA putra samUha Adi saba kucha sUnA ho gayA hai| he bhojarAja! kula maMDana tumhAre binA kauna zatru senA evaM zatru rAjA se yuddha karegA, durUha jayasiri ko kauna jItakara pAyegA? tumhAre binA kauna duSToM ko AtApita karegA? isa prakAra se he putra! tumako dekhuu| svaparijana rakSA ke lie rote haiM, tumhAre binA nagara gahana ke samAna ho gayA hai| prajA kA samAna dRSTi se kauna avalokana kregaa| hAya putra tumhAre binA kyA kiyA jAye? he zreSTha! (maiMne to) jIvita hI prANa de diye haiN| netroM ke AMsuoM ke jala se merA zarIra sIMcA gayA hai, mAno vidhAtA ne jharanA kA nirmANa kiyA ho| hAya! he putra!! tumhAre binA SaTrasa bhojana viSatulya bhAsita hotA hai| tumhAre binA pAna ke jala kA lepana bhI ativedanA evaM dAha ko utpanna karatA hai| isa prakAra ajJAna se vilApa hotA hai, rAjA bAra-bAra mUrcchita ho jAtA hai| rAjA ko zokAtura jAnakara ke prajA ke sabhI jana rAjA ke ghara para phuNce| punaH rAjA ko zoka se TUTA huA (vidIrNa) avalokana karake, nagara jana kauna-kauna nahIM rotA hai? jahA~ bhUpati atizoka meM rata haiM, vahAM vIra, sAmaMta, maMtrI sabhI pahuMcate haiM aura maMtrI ne kahA-he paramezvara! he nija pAdakamala rUpa sUrya! ghattA-he mahArAja! tuma sampUrNa janapada ke zreSTha, zoka mata kro| tumhAre zoka karate hue sampUrNa jana (prajA) bahuta adhika (aprItikara) duHkha ko prApta karate haiN| khaMDaka-kyA jo priya varNita hai-dhana, yauvana, putra aura baMdhujana (parivArajana) vaha sabhI kSaNabhaMgura haiN| anya maMdira (AtmA yA jinAlaya) ko dekho| 3. zoka sahita rAjA ko samajhAnA : he rAjana! bhArI duHkha ko dene vAle zoka ko nahIM karanA cAhie (kyoMki) zoka ko prApta huA durgati kA pAtra hotA hai| yadi zoka karane se kumAra varAMga ghara meM Ate haiM to sabhI jana milakara hAhAkAra macAte haiN| zoka meM lIna honA tiryaMca ke samAna hai| atizoka hone se prANa bhI jAyA karate haiM, zokasahita vyakti mArga-unmArga nahIM dekhatA hai, zoka meM rata vyakti zreSTha zikSA (sIkha) nahIM ginatA hai, zokavAlA apane Apako AtApita karatA hai, zokavAlA paramapada (zreSTha
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ 148 varaMgacariu sou karaMtaha kiMpi Na labbhai bhaviyavvu ciMtijjai sbhi| vihi vivAu jaNavai balayArau so ji sahijjai aigruyaaru| sayalu lou jamapuri jAesai rahai Na maMta kuNaMtaha bhesi| vaddhau Avasukamma vi jetau / bhujaMtaha jIvijjai tetu| ai AkaMdai jo maNi mUDhau ura-sira tADai soyaaruuddhu| kevi sou muMcahi varapaMDiya aruhAgama appANau mNddiy| dhammaviveu NANu maNi jhAvahi jiNavara vayaNai NiyamaNi laavhi| tattui saddAhANu karaMtaha paMcaNamoyArai suth| jo jIvaha jIviya diNu acchai so jamaNayari payANau gcchi| dhattA-varasaddhahi kaMdhi caDAviyau muyau jaNaddaNu bhaayrenn| so kiM balahaddahi' pAviyau vihiyai ai soyaaurenn| khaMDayaM-ahavA muyau Na suMdaro vaNi gau jahi girikNdro| pajjuNNu va Avesae jai jIvaMtau hosi||3|| puvvajjiya kammavivAu ehu kiM kijjai harisa-visAu appa ahavA kira ko amhANa rakkha mahi keNa Na bhuttI puvvayAli kahi paDihari dahamuha aipayaMDu so dhammarAi Niu Au aMti NihaNiu lakkhaNi puNu muyau sovi caudaha kulayara puNu cakkaNAha hari-paDihari-bala Nava-Nava payAra kahi' paMDuputta aivala mahaMta suhu-duhu pAvijjai Niyai dehu| vihia-sarisa-gai-saMsAri vpp| karisai' taNu hosai kAli rkkh| vahu mahivai kavaliya nniyykaali| jahi arivarabala kiya khNddu-khNddu| jo sevijjaMtau vi vuha pNti| kiM avaru purisu ubbarai kovi| mahi bhuMjivi bhuMjivi gaya annaah| kahi kAmadeva kahi' dhdsaar| te puNa Narahiya jamamuhi pddt| 4. A,K,N, karaMtahaM 5. A, appANauM 6. A,K,N, karaMtahaM 7. A,K,N, sumaraMtahaM 8. A, K, N, jIvahaM 9. K, valAdahi 1. K, karisaI 2. A, K,N, kuvalayara 3. A, K, kahiM 4. A,K, kahiM 5. A,K,N, kahiM Na rahiya pATha ko saMyukta pada mAnate hue Naradhipa kA apabhraMza Narahiya banatA hai| Narahiya pATha lene se pATha ke artha kI saMgati baiTha jAtI hai|
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 149 pada) ko nahIM jAnatA hai, zoka meM hitAhita ko nahIM jAnatA hai, zokavAlA vyakti loka meM tiraskRta hotA hai, zoka se yazakIrti mailI ho jAtI hai, zoka se vyakti apane Apako kSINa karatA hai, jinazAsana meM zoka bhI tiraskRta kiyA gayA hai| rAjA ne kahA - hama sabake lie kyA karanA cAhie? zoka karate hue kucha bhI lAbha nahIM hai, bhavyajana kI taraha svabhAva kA cintana karanA caahie| vidhi ke vivAda ko utkRSTa Adeza detA hai| sabhI loga yamapurI jAyeMge, kyoMki maMtra auSadhi Adi koI bhI nahIM bacA sakatA hai| jaba taka baMdhA huA AyuSyakarma hai, taba hI bhoga karate hue jIvana hai| mUrkha mana meM atyadhika Akula-vyAkula hotA hai aura zoka meM rata hokara hRdaya aura sira ko tAr3ita karatA hai| zreSTha jJAnI ke lie zoka chor3anA cAhie aura punaH isakI utpatti na ho aisA apane Apako maMDita karanA caahie| apane mana meM dharma, viveka aura jJAna kA dhyAna karo, jinendra kI vANI ko apane mana meM lAo, tattvoM para zraddhAna karate hue, paMca namaskAra maMtra kA smaraNa karate hue jo prANI jitane dina jIvita rahatA hai phira vaha yamapurI zubhabhAva pUrvaka prasthAna karatA hai| ghattA-arddhavarSa (chaha mAsa) taka apane mRtaka bhAI zrIkRSNa ko kaMdhe para car3hAkara bhramaNa karate rahe, una balabhadra (baladeva) ne kyA pAyA, atizokAtura hue jo sabhI ko jJAta hai| khaMDaka athavA mRtyu sundara nahIM hai aura yadi jIvita huA, to vana meM pradyumna kI taraha bhUtAviSTha hotA huA guphAoM kI ora prasthAna karatA hai| 4. saMsAra kI asAratA. pUrvArjita karmavipAka ke anusAra prANI (dehu) sukha-duHkha ko prApta kiyA karatA hai| kyoM? svayaM harSa viSAda kiyA karate haiN| vidhi ke sadRza hI jIva ko saMsAra meM gati hotI hai| hama sabakI rakSA kauna kare? samaya Ane para zarIra kRza aura rAkha hogaa| pUrvakAla meM yaha pRthvI kisane nahIM bhogI arthAt bahuta se rAjA hue aura apane samaya Ane para kAla kavalita hue| kahIM-kahIM pratinArAyaNa rAvaNa jo atipracaMDa thA, jahA~ usane zreSTha zatrubala ko khaMDa-khaMDa kiyaa| jo vidvAn kI paMkti meM thA, vaha bhI dharmarAja ke dvArA Ayu ke aMta meM sevita kiyA gayA, jo lAkhoM kA ghAta karatA hai punaH svayaM mRtyu ko prApta karatA hai| kyA koI bhI anya puruSa bacatA hai| caudaha kulakara, punaH cakravartI, pRthvI kA bhoga karake anAtha hue| nau nArAyaNa, nau pratinArAyaNa aura nau balabhadra, caubIsa kAmadeva, samudravijaya Adi dasa yAdavavaMzI rAjA evaM
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ 150 varaMgacariu jai bhuMjjijjai mahi eyacchatta to puNa jamu bhakkhai ehu gtt| Niya-Niya suhu vaMchai savvu kovi viNu dhammeM Nau pAviya sovi| maraNaho vIhai saMsAri jIu tovi Na chuTTai jagi paramajIu / aha kijjai Niva pAyAli bhavaNu kiM jIviu rakkhai tovi kvnnu| jAijjai jai suraNAha saraNu to Navi ko rakkhai jiivmrnnu| jai vajjaho paMjari paisarehi to viNa chuTTijjai kaalehi| jai kijjai duggami jalahi vAsu to titthu ji Avai kAla paasu| aha bhoyarAu huMtau payaMDu' kiM Navi rakkhiu jama Au dNddu| ghattA- iya jANivi dhammaseNa Nivai varataNu sou Na kijji| maNi jhAijjai daMsaNarayaNu jahi saMsAru trijji|| khaMDayaM- iya vayaNahi maNi maNNiyaM sou vi tahi avagaNNiya / __jAma rAu puNu acchai aruhakkharai pycchi|| 4 / / 5 NaMdaNu harivaru vaNi gau leppiNu' guNadevihi yau vayaNa suNeppiNuH / suya viuya aisoyaI bhiNNI hA hA hA pabhaNai maNi duNNI' / hA vihi kiM jIvaMtu maraMtau kovi Na yANai suya gunnvNtu| hA hA mai millivi kahi pattau' paI viuya sihi mahu maNu tttu| hA paiM viNu gharu-piu vaNa sarisau maha parihAsai jai tuhu vaNi gu| NittaMsuyajalu kima pariyaliyau NaM ayAli guru pAvasu sriyu| hA paI piNu hauM vaMjha samANiya hA paiM viNu hauM Nau mahirANiya / khANu-pANu-taMbola vi levaNu aMga pahANu puNu raisuhu sevnnu| paI viNu bhAsahi jalaNa samANA taNu jAlijjai viNu gaya paannaa| paI viNu rayaNa vIThukeM bhAsai kaMTayAi rohaNu maNu" taasi| paI viNu camaravAu kiM sIsai NaM juya asivarAiva taNu bhiisi| 5. ... 6. K, jalahiM 7 . N, payaMIM 8. A, kuvlthiN| 1. A, K,N, lepiNu 2. A,K,N, suNepiNu 3. A, N, 'soyai 4. N, duNNI 5. A, maraMtaMu 6. K, maI 7. A,K, pattauM 8. A, K, N, bhnnu|
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu _151 pANDuputra (pANDava) jo atibalavAna the, phira ve sabhI yamarAja ke mu~ha meM gye| yadyapi jo eka chatra (zAsana) pRthvI para bhoga kiyA karatA hai to bhI yamarAja usake zarIra ko naSTa karatA hai| apane-apane sukha kI sabhI icchA karate haiM, vaha saba kucha binA dharma ke nahIM pAyA jA sakatA hai| jaba taka isa saMsAra meM jIva ko maraNa kA bhaya rahatA hai, taba taka zreSTha jIva bhI baMdhana mukta nahIM ho pAtA hai| athavA he nRpa! pAtAla loka meM bhavana kA nirmANa kiyA jAye to bhI kyA koI jIva kI rakSA kara sakatA hai? yadi devarAja indra (suranAtha) ke pAsa zaraNa ke lie jAyA jAye to bhI jIva kI maraNa se rakSA nahIM kara sakatA hai| yadi kaThora piMjar3e meM praveza karate ho to kAla (mRtyu) ke binA mukti nahIM ho sakatI hai| yadi aise sthAna para jahA~ jAnA kaThina ho, durgama samudra meM nivAsa karo to vahAM bhI mRtyu kA pAsu (baMdhana) AtA hai athavA pracaNDa bhojarAja hue lekina kyA Ayu ke daMDa se rakSA kara pAye arthAt nahIM kara paaye| ghattA-isa prakAra nRpati dharmasena jAnakara kumAra varAMga kA zoka mata kro| mana meM samyakadarzana rUpa ratnatraya kA dhyAna karo, jo saMsAra se tArane vAlA hai| khaMDaka-isa prakAra ke vacana mana meM mAnakara, zoka kI bhI avamAnanA karatA hai| punaH rAjA bhalIbhAMti vidyamAna hotA hai aura pUjA ke yogya pUjya ko arpaNa karatA hai| 5. mAtA-guNadevI kA putra viraha zreSTha ghor3A putra (varAMga) ko lekara jaMgala meM gayA, guNadevI ke dvArA isa prakAra ke vacanoM ko sunakara putra-viyoga ke atizoka se TUTa gii| mana meM hAya-hAya karake dUnI TUTa gii| hAya! koI vidhi hai? jo mare hue guNavAna putra ko jIvita kara de, koI bhI nahIM jAnatA hai| hAya! maiM milana ke lie tumheM kahAM prApta karUM? tumhAre viyoga se merA mana agni jaisA tapta hotA hai| hAya! tumhAre binA priya ghara bhI vana ke sadRza dikhAI detA hai, yadi tuma jaMgala meM gaye to merA parihAsa hotA hai| netroM se AMsuoM kA jala nikala par3A hai mAno akAla meM hI mUsalAdhAra varSA se nadI baha rahI hai| hyaya! tumhAre binA maiM bAMjha ke samAna huuN| hAya! tumhAre binA maiM mahArAnI nahIM huuN| khAnA, pInA evaM pAna kA sevana tathA aMga snAna kA lepana, phira ratisukha kA sevana Adi tumhAre binA jalana ke samAna bhAsita hote haiN| tumhAre binA ratana bhI beDhuka jaisA bhAsita hotA hai| kAMTe Adi se jaise aTakAva hokara mana trasita hotA hai| tumhAre binA camara kI vAyu vadha jaisA karatI hai mAno eka sAtha aneka zreSTha talavAra se zarIra ko bhayabhIta kiyA gayA ho| tumhAre binA ghara sUnA hai evaM nagara kI naukA ko calAne vAle upakaraNa vizeSa ke abhAva meM
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ 152 varaMgacariu paiM viNu suNNau gharu pururAvalu paiM viNu mANasu hUyau vaavlu| paiM virahANala suNha jalesahi ahavA vara ji Na dikkha leshi| mahu gharu hosai gahaNa saricchau paI viNu mahu jIviu mA acchu| ghattA- hA kuMdujjala kitti jasu hA maNa siysmsuNdr| hA hA varaMga tuha kahi gayau pai viNu svvuasuNdr||5| 6 khaMDayaM-iya karuNA ya cavaMtiyA, dhammaseNa Niva pttiyaa| suyamoheM viddANiyA, paDiya daDatti vraanniyaa|| mahi NivaDivi gaya mucchA pavaNNa kara-kaMkaNa-keurahi rvnnnn| pAsahi ehi puNu dhariya devi hA hA pabhaNatiya sahiya kevi| puNu siMciya paya camarANileNa ___ aNNu vi malayAira primlenn| puNu uTThiya ceyaNabhAu patta puNu puNu rovai soeNa rtt| tahi sou karaMtaha' Nayara-NAri sayala vi Aviya guNadevi vaari| Ayau aMteura raNakaNaMtu pAyai Nevara saddai kunnNtu| Ayau puralou mahANu bhAu sajjaNa jaNa varasikkhA shaau| jhUraMtiya sA pikkhivi maNeNa suya-suya bhaNaMti kammaho vsenn| tiya purisa parAiya jevi jevi dhAhAviya sayala vi tevi tevi| jo Naru sakayatthau loya hoi taho kAraNi sou Na karai koi| puNu sA saMbohiya paMDiehi varabhAviya tattu viyaannehi| puNu mAlai mAlA sarisa vAhu NiyakaMtahi Neha Nivaddha gaahu| NaM sura accharagaNu ittha patti varataNu rANiya piya paaybhtti| NisuNiu NiyakaMta viuu jAu hA vihi kiM hauM sohagga bhaau| hA NAha-NAha pabhaNaMtiyAi / soyAura dhaahaavNtiyaai| hA amhaha jovaNu gau Niratyu jaM laddhiya kurayai iha avatthu / hA vihi kiM pADiu pavi NihAu amhaha sirauvarahi hariu raau| 6. 1. A, K,N, karaMtahaM 2.N, amhahaM A, K, ammhahaM 3. A, K,N, NNiratyu ___4. A, K, N, gurayai 5.A, avaMtthu 6. A,K,N, aMmhaha
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ 153 varaMgacariu nagara sUnA hai| tumhAre binA manuSya pAgala ho gaye haiM, tumhAre viraha kI agni meM vadhue~ jalatI haiN| athavA vara (pati) ke na dikhAI dene para lavalIna nahIM hotI hai, merA ghara grahaNa sadRza ho gayA hai, tumhAre binA merA jInA acchA nahIM hai / ghattA - hAya ! kunda ke puSpa ke samAna ujjvala kIrti aura yaza, hAya! tumhArA sItA ke samAna sundara mana hai| hAya! hAya! he varAMga tuma kahA~ gaye, tumhAre binA saba kucha asundara lagatA hai / 6. putra viraha se pIr3ita guNadevI ko samajhAnA khaMDaka - isa prakAra apane pati dharmasena se karuNA se kahate hue putra moha se jo vidIrNa ho gaI hai, vaha zreSTha rAnI zIghra hI gira par3I / jisake hAthoM meM kaMgana aura keyUra nAmaka AbhUSaNa ramaNIka the, pRthvI para gira karake mUrcchA ko prApta ho gii| isa prakAra punaH pArzva meM devI ko rakhA gayA, hAya hAya kahate hue kisI ne sahArA diyA / punaH dAsiyoM dvArA camara kI havA aura dUsarA malayAgirI ke parAga se mu~ha siMcita kiyA gayA, phira uThakara cetanabhAva ko prApta kiyA, punaH zoka meM rata hokara rotI hai| vahAM zoka karate hue sabhI nagara ke nara-nArI guNadevI ke dvAra para Aye / aMtaHpura meM zabdoM kI dhvani evaM pairoM meM pahane hue nupura dhvani karatI huI aMtaHpura meM aaii| nagara ke zreSTha mahAnubhAva sajjana Ate haiM, jinakA svabhAva zreSTha zikSA denA hai| kSINa hote hue hRdaya se usako (guNadevI) dekhakara jo karma ke vazIbhUta putra-putra kaha rahI hai| jo-jo strI - puruSa bhI vahAM Aye, una sabhI ne hAhAkAra duHkha vyakta kiyA / jo manuSya sakala manoratha sahita loka meM rahatA hai, usake kAraNa vaha koI zoka nahIM karatA hai / punaH vaha (guNadevI) paMDitoM (vidvAnoM) ke dvArA saMbodhita kI gaI ki tattvoM ke vijJAna ke dvArA zreSTha bhAvoM se yukta ho (dhAraNa kare ) / jisakI mAlatI ke puSpa kI mAlA kI sadRza bhujAe~ haiM aura apane svAmI kI bAhoM meM sneha aura prema meM nibaddha hai, mAno apsarAoM ke samUha ke bIca surendra pati rUpa meM ho| varAMga kI rAniyoM ne priya kI bhakti prApta kI, apane svAmI ke viyoga ko sunakara - hAya vidhAtA ne mere saubhAgya kA kyA kiyA? hAya ! nAtha-nAtha kahatI huI, zokAtura hokara, hAhAkAra kiyA karatI haiN| hAya! hamArA yauvana nirarthaka ho gayA, jo puSpa jaisI yaha avasthA prApta kI / hAya vidhAtA ne kisa prakAra vajra kA prahAra kiyA hai, hamAre mAthe kI chatra-chAyA rUpa rAjA kA haraNa
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ 154 varaMgacariu hA vihiNA hiyavau vajju' ghaDiu sayakkhaMDaho vi yahi kiNNa pddiu| hA pai viNu bhaggI chatta-chAya kahi gau kahi gau piyakaraNi raay| ghattA- amhaha tuva vilAsasara haMsu va kIDaMtau uvri| kiNNa' gahi kiNNA gahi bhaNivi hiyavau kuTTahi Niyaya kri||6|| khaMDayaM- kavi uttamataNu tADae, kavi siraruha mahi paadde| kavi kaMkaNavalahArayaM mahiyahi' citta suhArayaM ||ch|| kavi mahi NivaDiya vihalaMgha gatta varaddatta viuya huyAsa ttt| ceyaNa mucchA huya vAra-vAra tiya vi lavaMtiya nnaannaapyaar| uTuMta paDaMtiya suNha tevi guNadeviya gaya Nivapurai levi| sayalu vi aMtevaru sayalu lou sayalu vi bhaDamaMtiya kaya viveu| jahi ghAyau tavavali mohu-mallu jahi haNiu payaMDau tikkasallu / harisuu mArivi kiu khaMDu khaMDu jo jama-mayagala-kesari pyNddu| je paramarisI saraNamahi' pAya jahi duddhara NihaNiya rosraay| jo suhayaru saMbhava kaya virDaya kammAri haNiya Niccala prddy| jovarakevalapaumANivAsu jahi jaNi payaDiu sammai pyaasu| jahi mahiyali vihiyau dhammatitthu jahi sevaMtaha hui Naru kytthu| jo tiNa-kaMcaNa kaya sarisa bhAu riu-mitta uvari nnimmlshaau| jo dossaTThAraha rahiu vIru jahi laddhau caugai jalahi tiiru| taho ceihari gau dhammaseNu jaNapariyariyau haya vyrisennu| sayalahi vaMdiu jiNa paDimabiMbu Niya teyai jiyssiykkbiNbu| jaya jayasaddahi NANApayAra thuya karivi harivi malu bhvasaar| 7.N, vaju 8. A,K,N, kiMNNa 9. A,K,N, piyakariNi 10. A,K,N, aMmhahaM 11. A, K,N, kiMNNA 12. A,K,N, kiMNNA 1. A, maMhiyali 2. N, guNadeviMya 3. N, khaMDa 4. A, mUhi 5. A, K, N, Nimala 6. A,K,N, ceI 7.
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 155 kiyA hai| hAya! vidhAtA hRdaya vajra ke jaisA banA huA hai, yaha chaha khaMDoM kA darda yahIM para kyoM girA diyA hai? hAya! svAmI ke binA hamArI chatra-chAyA hI naSTa ho gaI hai| he priya rAniyoM ke rAjA! tuma kahAM gaye, kahAM gaye? . ghattA-hamAre lie tuma AnaMdamaya krIr3A ke sarovara ho, jisa para hama haMsa kI taraha krIr3A karate haiN| kyoM nahIM grahaNa karate ho (asakta hote)? kyoM nahIM grahaNa karate ho? 7. vadhuoM kA viraha khaMDaka-kabhI uttama zarIra ko tAr3ita karate the, kabhI siroM ke Upara ke bAla jamIna para girAte the, kaMgana, hAra Adi pRthvI para pheMkakara sukha kA upabhoga karate the| abhI yaha vyAkula zarIra bhUmi para par3A rahatA hai, yuvarAja varAMga kA viyoga agni ke tApa jaisA hai| striyAM nAnA prakAra se bar3A-bar3Akara bAra-bAra cetana aura mUrchita hotI haiM, vahAM para badhue~ uThatI aura giratI haiN| guNadevI unako lekara apane nagara (rAjya meM) pahuMcatI haiN| aMtaHpura meM sabhI prajA vidyamAna hai, sabhI yoddhA (vIra) maMtrI bhale-bure yA sat-asat kA jJAna karAte haiN| jaise munirAja tapa rUpa bala se moha rUpI mala ko naSTa karate haiM athavA jaise prakhara tIna prakAra kI zalya (mAyA, mithyA evaM nidAna) ko hanana karate haiM, jaise madonmatta hAthI ko pracaNDa siMha kA putra mArakara khaMDa-khaMDa kara detA hai| una parama RSi ke zaraNa rUpa AdhAra pAkara ke jaise rAjA durUha krodha ko jItatA hai, jo viyoga se sukha hone kI saMbhAvanA karate haiM, jo zreSTha kevalajJAna rUpa lakSmI kA nivAsa hai| jaise logoM meM samyaktva rUpa prakAza pragaTa hotA hai, jaise pRthvItala para dharmatIrtha kA pravartana ( nirmANa) hotA hai, jisako sevana karate hue nara kRtArtha hote haiM, jo tRNa aura kaMcana meM samAna bhAva rakhate haiM, ripu aura mitra ke Upara nirmala svabhAva rakhate haiN| jo vIra (mahAvIra) aTThAraha doSoM se rahita haiM, jinhoMne caturgati rUpa samudra ko pAra kiyA hai| vahAM dharmasena bhagavAn ke caityAlaya gye| jaise zatru kI senA ko logoM ne ghera kara mAra diyA ho| sabhI ke dvArA jinadeva kI pratimA ke bimba kI vaMdanA kI gii| jaise candramA ke pratibimba kA apanA teja ho (cA~danI ho)| nAnA prakAra se jaya-jaya ke zabda kiye gaye, bhava rUpa asAra mala ko harakara stuti kii| ghattA-punaH zAMtinAtha jinadeva kI stuti karake yogya zreSTha RSi ko paripAlita kiyaa| vaha zreSTha RSi rAniyoM, prajApAlaka aura prajA (janapada) ke madhya upadeza karate haiN|
Page #167
--------------------------------------------------------------------------
________________ 156 varaMgacariu ghattA- puNu saMti jiNiMdaho thuya karivi risivara purai NiviTThau / risi bhAsai kaMta purAhivai jaNavai majjhi gritthtthu|| khaMDayaM- kovi Na vallahU pikkhayaM, Niya-Niya kajja viyakkhayaM / Nehu karisuppari vaddhayaM, jaNu jIviya dhaNa luddhayaM / / 7 / / kiM harisa-visAu kuNaMtaeNa pAvijjai nniykmmodenn| dhaNa jIviya raikAmaho' NirAya kovi Na tippai jima aggicchaay| jaNu sayalu atippar3a gayau Asi bhAviya amuNaMtau kmmpaasi| jAesahi avara vi dhammahINa saMpai vi atippahi paavliinn| jai kijjai garuya visAu Niccu to puNa NAvai mUyau aNiccu / mA karahi sou Niva NiyamaNammi harivappu va Avesai ghrmmi| suya puNNe labbhai parama zakkhui- puNNe pheDijjai savva dokkhu / suhu-duhu jIvaha jagi dei kavaNu Niya kammu uvajjiu jammu' bhvnnu| pAveM jaM jaM Avai avastha taM taM samagga sahiyai smtth| puNNe ghari dujjhai kAmadheNu pAveM jaNu kovi Na dei vynnu| gaya-Nayara-kappa saNNiha havaMti vallaha saMgamu vihaDevi jNti| dhaNu jovvaNu jalavuvvuya samANu khaNu bhaMguru taDi samu suhi pmaannu| pheNu va NissArau maNuya jammu iya jANivi kijjai Nivai dhammu / risi vayaNai maNiyANaMdu jAu lahu Naravai maNa NaTThau visaau| puNu risi saMbohai jiya mayacchi varataNu tiya soyAurai picchi| bho suNahu putti Niccala maNeNa tuha kaMtu vi Ni uhayavari vnnenn| so Avesai kaivai diNammi mA karahu sou Niya-Niya maNammi / soeNa Na yAvai tumha kaMtu soyai pAvijjai paannyNtu| ghattA- aNNu vi bahuyai vayaNai bhaNivi te saMbohiya jyvrenn| saMbohiya Niva-NaMdaNa-jaNaNi giriva dhiirudhmmaayrenn|| khaMDayaM-Niu NamiUNa bhuNIsaraM gehi pattu avaNIsaraM / juya pau diNNu sakheNyaM garayau kiddha suseNayaM / / 8 / / 8. 1. A, raiM 2. A,K, N, tora; 3. N, puNe 4. A, K. N, jumma 5. A, K. N. tuhaM 6. A,K,N, aMNNu
Page #168
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 157 khaMDaka-isa saMsAra meM koI bhI priya nahIM dikhatA hai, sabhI apane-apane kArya meM nipuNa haiM, sabhI sneha ke (gobara meM) AkarSaNa se baMdhe hue haiM, vyakti dhana ke lolupatA ke lie jItA hai| 8. munirAja kA zreSTha upadeza kyoM? harSa aura viSAda karate ho kyoMki yaha to apane karma ke udaya se prApta hote haiN| dhana, jIvana aura ratikAma Adi viSaya sevana se nirAga ho jAo kyoMki koI bhI Age kI icchAoM ko tRpta nahIM kara pAtA hai, sabhI icchAoM se asaMtuSTa rahate haiN| bhavyajana karma ke baMdhana ko jAnate haiM, anyathA ve bhI dharmahIna ho jaayeNge| sampatti kI atRpti se pApa meM lIna ho jaayegaa| yadi utkRSTa viSAda ko nitya kiyA karatA hai to mAno usane anityatA chor3a dI hai| he rAjan! apane mana meM zoka (duHkha) mata krnaa| becAre ghor3e ke upakaraNa kI taraha vaha bhI ghara para aayegaa| putra ke puNya se parama sukha kI prApti hogI, puNya (pratApa) se sabhI duHkha vinAza ko prApta ho jAyA karate haiN| sukha-duHkha jIva ko saMsAra meM kauna detA hai, apane bhava meM upArjita karma dete haiN| pApa se jo-jo avasthA AtI hai, usako sabhI ko sahana karane kI samartha (zakti) honA caahie| puNya se ghara meM duhane yogya kAmadhenu hotI hai, pApa ke udaya se koI vyakti vacana bhI nahIM bolatA hai, gaganacara aura kalpavAsI bhI hote haiM, gaja, nagara aura yuga samAna hote haiN| jaise vallabha (pati) kA viyoga hotA hai, dhana-yauvana jala ke bulabule ke samAna hotA hai, sukha kA pramANa bhI bijalI kI taraha kSaNabhaMgura hotA hai, jhAga kI taraha manuSya janma nirarthaka/nissAra rUpa hai| isa prakAra jAna karake he rAjan! dharma ko karanA caahie| RSi ke vacanoM ko sunakara rAjA kA mana AnaMdita huA, zIghra hI narapati (rAjA) ne mana ke viSAda ko naSTa kiyaa| punaH RSi ne mRga ke samAna netroM vAlI varAMga kI strI jo zokAtura thI pazcAt use saMbodhita kiyaa| he putrI! nizcala mana se suno-apane mana meM zoka mata kro| zoka karane se tumhArA pati nahIM AyegA, zoka se prANoM kA aMta ho jAyA karatA hai| ghattA-zreSTha muni ke dvArA anya bahuta se vacanoM ko kahate hue saMbodhita kiyA gyaa| rAjA, rAjA ke putra, mAM ko saMbodhita karate hue munirAja ne kahA ki parvata kI taraha dhairya rUpa hokara dharaNa karake kA AcaraNa kro| khaMDaka-vaha rAjA (dharmasena) zreSTha muni ko namaskAra karake apane ghara ko phuNcaa| usane sukhapUrvaka zreSTha yuvarAja pada suSeNa ko diyaa|
Page #169
--------------------------------------------------------------------------
________________ 158 9. 1 varaMgacariu 9 tahi' ceyAlau Naravai karevi tahi havaNa' pUyaceI harammi pikkhahu - pikkhahu bhAviya' vivAu so vihi ummUlivi Niu esi juyarAyau jAu suseNa puttu ittahi mahurAuri iMdaseNu sahu pAlai Ni sattaMgu rajju avarahi diNi hariAsaNi NisaNNu tA bhaNai maMti kulakamalabhANu lalitAhaNayari pahu devaseNu tahu ghari acchai girivara samANu Niyabali bhUruha bhaMjaNa samatthu gayavaru rehai' NaM surakareMdu so gayavaru lijjai lahu chaleNa iya vayaNu suppiNu bhaNai rAu Niyabali lesami gayavaru payaMDu iya vayaNa suNivi bhaDasattha vuttu paDhamai pesijjai dUva ikku jai appai to taho hoi saMti taM NisuNivi pesiu maNi viveu 10 so gayau vahUhara" sigghu titthu jAi vi NavayAriu rAu teNa tA kahai vahUharu" NisuNi deva mahurApuri suravaiseNu rAu vara sikkhai suya kAmiNihi devi / vihi jutta karahi te diNa - diNammi / ju paTTi Nihittu varaMgu rAu / vaNi ghalliu so gau aNNadesi / vihi sarisau avaru Na kovi dhuttu / Niu acchai putta uveMduseNu / ari-mahihara - sira soyAmaNijju' / sahamajjhi' pariTThiu NAi viNhu | Niva vayaNu mahArau kari pamANu / Niyabali haya paracakkiyahaM seNu / guruNAu karai gaMDayalidANu / teyai tAsiya karivarahaM satthu / NaM karivara - mahihara - mahihariduM / aha maMgivi ahavA NiyabaleNa / mai aggai thakkai ko varAu / aNNu vi maggesami lacchi daMDu / Navi kijjai Naravai iya ajjuttu / maMgivi lijjai hatthiu gurukku / Na to saMgari Niggahu karaMti / vara sikkhai dAvivi sAmabheu / pahu Nijjara - seNu vaiDa jitthu / vuccai dharavai paTThaviu keNa / jo duddharu kaya maMDaliya seva / to taNau dUra hauM itthuyAu / 1. A, K, N, tahiM 2. K, NhavaNNa 3. N, bhaviya 4. K, raju 5. A, sovAmadeg 6. K, mabbhi 7. A, K, N, rehai 8. A, K, N, suNepiNu 9. A, K, ajjuttu 10. A, K, N, vivei 11. A, K, N, varDahara 12. A, K, N, vauhara
Page #170
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 9. suSeNa ko yuvarAja pada vahAM narapati caityAlaya kI vaMdanA karatA hai / putra, kAminI evaM devI bhI zreSTha zikSA ko dhAraNa karatI hai| vahAM caityAlaya meM jinendradeva kA abhiSeka karake jinendradeva kI pUjA karate haiN| vidhAtA ke dvArA vidhita (bhAgya) ke sAtha uparyukta kAryoM ko dina-dinoM taka karate rahanA cAhie, dekhate-dekhate karma phalabhAva se yukta hotA hai / varAMga kumAra ke rakhe hue Asana para suSeNa AsIna hotA hai, usane vidhi ke vidhAna ko apane pada se jar3a se pheMka karake, jaMgala meM DAlakara, usako anya deza meM bhejA, yuvarAja pada para suSeNa putra sthApita huA / vidhi ke vidhAna ke sadRza koI dUsarA dhUrta nahIM hai| 159 isa prakAra mathurApurI kA rAjA indrasena thA aura usakA putra upendrasena bhI vidyamAna thA / apane saptaaMga rUpa (rAjA, maMtrI, koza- bhaNDAra, deza, kilA, mitra tathA sainya ) rAjya kA paripAlana kiyA karatA thaa| zatru evaM mahIdharoM ke sira jisake sAmane jhukate haiM, vaha indra ke prItyartha eka yajJa kA Ayojana karatA hai| jaba vaha rAjA sabhA ke madhya Asana ( siMhAsana) para baiThatA hai to mAno viSNu ke samAna pratIta hotA hai| kula-kamala-sUryarUpa rAjA maitrI se hAthI ke pramANa kI bAta kahatA hai / lalitapura nagarI kA rAjA devasena thA, jisane apane bala se zatrurAjA aura zatru sainya ko naSTa kiyA thA, usakA mahala ( dhari ) parvata ke samAna U~cA vidyamAna thA, jo hAthI ke mada (dANu) ke samAna gurutA rakhate haiM, apane bala se vRkSa ko naSTa karane meM samarthavAn hai, zreSTha hAthiyoM ke teja jo zobhita hai| unake pAsa eka hAthI thA, vaha zreSTha hAthI mAno surendra kA airAvata ho, mAno devasena zreSTha hAthI sahita zreSTha mahIpatiyoM meM indratulya thA / indrasena kahatA hai - vaha zreSTha hAthI zIghra hI chala se mAMgakara yA apane bala se grahaNa kiyA jAyegA / indrasena eka dUta devasena ke pAsa bhejatA hai aura vaha dUta devasena ke samakSa apane rAjA ke prastAva ko rakhatA hai| isa prakAra ke vacanoM ko sunakara rAjA devasena kahatA hai- kauna bhAgyahIna isa prastAva ko svIkRta kregaa| ataH mere dvArA yaha prastAva kiyA jAtA hai ki apane bala se lezamAtra bhI zreSTha hAthI ko nahIM diyA jAyegA aura anya bhI lakSmI kA daMDa maaguuNgaa| isa prakAra ke vacanoM ko sunakara samarthazAlI vIra ne kahA-rAjan yaha tumane acchA nahIM kiyaa| hAthI ko mA~gakara lAne ke lie prathama to usane eka dUta bhejA thA / yadi (hAthI) arpita karate ho to duHkhAdi se rahita zAnti hogI, nahIM saMgrAma para niyamana karate hue upasthita ho /
Page #171
--------------------------------------------------------------------------
________________ 160 varaMgacariu ghattA- tA dUvai diNNau, lehu taho vAivi mahiyali mukku| ___ so iMdaseNu mANasu kavaNu maggai hatthi gurukkau / / khaMDayaM- to hau demi gayeMdayaM,13 Niyarava tAsiya diggayaM / jai mahu kera samicchae avaru viANa paDicchae"THEII 10 iya' vayaNu suNivi puNu dUva vuttu bho bho Nivapai jaMpiu ajuttu / so paMcANaNu tahu vAraNiMdu so pavisamu tuhu puhavI hreNdu| pai jalaNa jAla so vAribAhu tuha puhavI tuha so saripavAhu / mA karahi Niratthau kohu rAya pAvijjai porisa smrtthaay| mayagalu appaMtaha saMti hoi Na to samaraMgaNu karai soi| jaccaMtaha appijjai suvattha Nau pAvijjai maraNaho avtth| iya vayaNu suNivi koheM palittu NaM keNa huyAsughaeNa sittu| jajjAhi dUya re re Nilajja NiyasAmiyaporisu lavahi ajja / kiM mArami pai ghari balavihINu dUu vi Nau ghAyau kahimi diinnu| Nau appami vAraNu tujjha rAya jai vaDhai balu te lehu aay| gau dUva suNivi iya vayaNa bhAu jahi suravai seNuvai vu raau| jai vi siru lAivi dharayaleNa paNaviu juya kaya kryNjlenn| bho deva Na maNNai ANa tujjha so duggAhiu sAhaNa asjjh| Nau appai mayagalu maya samANu maya moheM appaMtaha smaannu| jo par3a ruccaI so kari NirAya tuhaM khaggi vasai jayasiri suchaay| iya giraNi suNeppiNu' bhaNai rAu mai aggai paraNiva ko vraau| ahimANe ai maNi dharivi kohu AhUya vi maMtiya puNu vi johu| saMgAma tUra dAviya turaMtu puNa jAyau koUhala mhNtu| sajjiya hari kari japANa jANa kavaya vi sajjiya kaya aMga tANa / vara rahavara sajjiya puNu vayalla je bhAru vahahi dharaMdhura mhll| 10. 13. A, K,N, gayadayaM 14. A, K,N, paDicchai 1. A, iyaM 2. K, tuhaM 3. K, mohe 4. N, pai 5. A, K, tuccai 6. A, K,N, tahuM 7.A, K,N, NisuNepiNu 8. K, ahiyANe
Page #172
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 161 ghattA - taba dUta zIghra hI jAtA hai aura zreSTha hAthI kI sampUrNa vArtA ko nRpa indrasena ko kahatA hai| khaMDaka - rAjA indrasena kahatA hai- yadi vaha mujhe gajedra (hAthI) nahIM dete haiM to maiM usa diggaja ko naSTa karUMgA evaM mere samAna anya kauna jAnA jAtA hai| 10. yuddha ke lie senA gamana isa prakAra (ukta vacana) ko sunakara punaH dUta ne kahA- he rAjan ! unhoMne (devasena) ucita uttara nahIM diyA hai| vaha siMha aura usakA hAthI indra hai / tumhArI pRthvI ke haraNa ke lie vaha car3hAI kregaa| agni kI zikhA kI taraha usakI bhujAe~ nivAraNa karane ke lie tatpara huiiN| tumhArI pRthvI aura tumhArA hI vaha nadI kA pravAha hai| he rAjan ! nirarthaka krodha mata kro| yadi pauruSa hai to sAmarthya se prApta kiijie| hAthI (mayagala) ko arpita karane se zAMti ho sakatI hai, nahIM to saMgrAma (yuddha) karanA pdd'egaa| kulInatA pUrvaka suvastu arpita karate ho, anyathA maraNa kI avasthA prApta karo / ' ina vacanoM ko sunakara krodha prajvalita ho gayA, mAno kisI ne agni para ghI DAlA ho / re nirjajja dUta ! (yahAM se) jaao| apane svAmI kA pauruSa Aja hI kho| kyoM svAmI kA ghara bala vihIna hai| he dIna ! tumhAre rAjA ke lie hAthI arpita nahIM karUMgA / yadi bala aura zakti vRddhiMgata ho to le karake aaye| ina vacanoM ke bhAva ko sunakara dUta gayA, jahAM rAjA indrasena aura senApati the| sira ko pRthvI tala para jhukAkara evaM hAthoM kI aMjalI ko jor3akara praNAma karatA hai| he deva! tumhArI AjJA ko usane (devasena) nahIM mAnA / vaha duSkara sAdhana kI taraha hai jo AsAnI se grahaNa nahIM kiyA jA sakatA hai| abhimAna tulya usane hAthI arpita nahIM kiyaa| abhimAna ke moha se arpita karanA mRtyu ke samAna hai| jo tumako rucatA ho vaha hAthI ke lie kro| tumhArI sundara jayazrI to talavAra meM basatI hai / isa vANI ko sunakara rAjA indrasena kahatA hai- mere Age kauna jayazrI kA varaNa kregaa| abhimAna se mana meM atyadhika krodha ko dhAraNa karake, maMtriyoM ko bulAkara punaH nirIkSaNa karavAyA aura saMgrAma kI dundubhi turanta bajAo / punaH kautUhala pUrvaka mahAyuddha ke lie jAte haiM, ghor3A, hAthI, aura unakI savArI sajatI hai / aMga kI surakSA ke lie kavaca bhI dhAraNa kiye, unhoMne zreSTha ratha para
Page #173
--------------------------------------------------------------------------
________________ 162 varaMgacariu ghattA- iya varaseNai sajji tahi diNNu payANau prvrenn| jima Asi rAya jarasiMdhavalu tima calliu khNdhaaruenn|| khaMDayaM- NaM samuddau halliu, bhaDayaNagaNu saMcalliu / NANAviha dhari AuhaM bhaMDaNa karaNai saauhN||90|| 11 tahi avasari puratiya bhaNai kAvi NiyakaMtaho aggai suhaDa bhaavi| bho bho piya akkhiri Nidda levi lahu Avijjahi vararayaNa levi| kavi bhaNai' phaliha sama ujja lAi ANijjahi piya gaya-motiyAi / jima karivi hAra bhUsAmi' aMgu to sahalau sAmiya tujjha saMgu / kavi bhaNai NAha ANahi suvaNNu ariula' luTTivi rehai suvnnnnu| kAyara-piya pabhaNai NAha NisuNi / Aijjahi samaraNiNAu NisuNi kaivai diNi sIyalu jalu piehi duddhara bhaDasaMgari mA mrehi| iya NisuNaMtaha bhaDayaNaha satthu calliu purAu vaMchahi suytthu| kai diNahi payANau diNtdit| Niya desaho sari-saravara muyNt| aridesaho majjhi payaTTha kaDau gAmuvvasa karahi samUha bhddu| tANi suNiu suraseNai mahaMtu arivaru saMpattau vldhrNtu| so sammuha jAivi rahiu kema gayavara aggai sAraMgu jem| puNu Naravai ciMtiu Niya maNammi vAhuDi paisijjai Niyapurammi riu duddharU avarUvi valu asaMkha kiM kijjai samaraMgaNaho kaMkha iu ciMtivi gaTuMtari paiTTha sajjiyau sAlu vayariya aditttth| sajjiyai NAli golAi jAma sattaho khaMdhAru pahutta taam| caupAsahi veDhiu Nayaru kema saMsAriu kammasamUhi jem| pattA :-so tuM ghiu puravaru paravalahi jahi acchai gunndevisuu| pahu devaseNu saMkiyau maNe, surakarikara smdiihbhuu| ___9. A,K,N, turaMta 11. 1. N, bhaNai 2. A, K, N, kalihaM 3. A, K,N, bhUsemi 4. A, K, ariura 5. A, K,N, NisuNaMtahaM
Page #174
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 163 savAra hokara gamana kiyA, yoddhAoM ne ratha hAMkanA prAraMbha kiyaa| ghattA-isa prakAra zreSTha senA sahita rAjA ke dvArA indrasena gamana kiyA gyaa| jisa prakAra rAjA jarAsaMdha balavAna rAjA the vaise hI senA ne prasthAna kiyaa| khaMDaka-jaba yoddhAoM kA samUha calatA hai to aisA pratIta hotA hai mAno samudra hila rahA ho| aneka prakAra ke Ayudha (astra-zastra) dhAraNa karake kalaha kI vidhi ko karane Ayudha sahita senA calatI hai| 11. senA kA gamana isa avasara para nagara kI koI strI apane pati se Age (bhaviSya meM hone vAlI vIratA) kahatI hai-he priya! AkhirI nidrA ko le lo, zIghra rAjA lene ke lie Ate hoNge| koI kahatI hai-sphaTikamaNi evaM motiyoM ke samAna tuma nirmala camakIle ho| jisa hAra Adi se maiM aMgoM ko sajAtI hU~-he svAmI! unakI sArthakatA tumhAre sAtha hai| koI kahatI hai-he nAtha! sonA laanaa| zatruoM ke kula para vijaya prApta karake yA lUTakara mujhe sone se suzobhita krnaa| priya pati se kahatI haiM ki he nAtha! suno-saMgrAma kA ninAda sunakara A jaao| kucha dinoM zItala jala ko piyo, duSkara vIra saMgrAma meM mata mrnaa| isa prakAra yahAM para unake kathana sunate hue vIra pati, sunane ke prayojana kI icchA se Age Ate haiM aura phira sAmane calate haiN| kaI dinoM taka dina-dina meM gamana karate haiM, apane deza kI nadI, sarovara ko chor3ate hue Age bar3hate haiN| zatru ke deza ke madhya meM vaha kUca/chAvanI praviSTa huii| he bhaTa samUha! gA~va ko basa meM kro| mahAna indrasena kI AjJA sunakara senA pAlana karatI hai| zreSTha zatruoM ko bala dhAraNa karate hue prApta kro| vahAM rathavAna, Age zreSTha hAthI, ghor3A Adi ko sAmane dekhakara punaH rAjA (devasena) apane mana meM vicAra karatA hai-calate hue vaha mere nagara meM praveza ho gae haiN| zatru duSkara hai aura bala bhI asaMkhyAta hai, yuddha bhUmi kI abhilASA ke anusAra kyA kiyA jaaye| isa prakAra chala se aMdara praviSTa hue ko vicAra karake zatruoM kI vAdya dhvani ko sajA huA dekhaa| jahAM senA ke ghirAva kA parimANa sajA huA thA, zatruoM kA kUca vahAM phuNcaa| isa prakAra cAroM ora se nagara ko ghera liyA, jisa prakAra karma samUha saMsAra meM ghere rahatA hai| ___ghattA-dUsaroM ke bala se vaha rAjA dhairya rakhatA hai| jahAM para guNadevi kA putra varAMga vidyamAna thA, jisakI bhujAe~ airAvata hAthI kI taraha thii| prabhu devasena mana meM zaMkita huaa|
Page #175
--------------------------------------------------------------------------
________________ 164 varaMgacariu khaMDayaM-tahi avasari maMtIyaNaM, vullAvi vi mhiraaynnN| bhaNai rAu taM kijjai, jahi puralou nncchijji||11|| 12 bhaNai maMti vAraNu apijjai avaruvi dhaNu maggai taM dijji|' avaru bhaNai ehau Navi sIsai mayagala avasaru Natthi Na diiji| ciru jaccaMtaha gayavaru uNNau so tahi diNi amhaiNavi diNNau / kiM dijjai kiM appai vAraNu kijjai avaru kiMpi lahu kaarnnu| aNNu lavai sAkeyaho rANau devaseNu Naravaraha phaannu| so ANijjai Niyaya sahAyaho desa kosbllcchishaayho| so raNi jittai riubaladuddharu taho sarisau ko samari dhurNdhru| bhaNai aNNu jayasiri raNi pAvivi so amhaha valu lahuyau bhaavivi| NiyaporisavaleNa mahi leppiNu' karai rajju jayatUra hnneppinnu| to pacchai kiM kijjai Naravai jo balavaMtau so Niva mhivi| ikku vayaNu hauM pabhaNami caMgau pai vaNivai ghari NAma vrNgu| deva deva so acchai bhallau arigiri soyAmaNi va mahallau / jahi ciru bArahasaha sai ghAiya vaNayaragaNu vallu jama philaaiy| kiNNa' muNahi suhaDaha sira sArau so sahAya kijjai garuyArau / ghattA- para so Na muNijjai kovi Naru, kiM vaNi kiM nnivnnNdnnu| jANijjai duddharavalasahiu, riu raNi karaiNi kNdnnu| khaMDayaM-puravari dijjai ghosaNaM paDaha sahuraNa ghosnnN'| suhaDa vUhu darasijjai, sai samaraMgaNu kijjai / / 12 / / 12. 1. A, dijjaiM 2. A, K, N, jaccaMtahaM 3. N, tahu evai kiM appai ke sthAna para pATha milatA hai| 4. A, K,N, leppiNu 5. A, N, haNepiNu 6. A, K, kijai 7. A,K, kiMNNa 8. K,N, suhaDahaM. 9. A,K, posaNaM 10. A, prati meM saiM ke sthAna para 'NAhaM pATha prApta hotA hai|
Page #176
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 165 khaMDayaM-isa avasara para rAjA ne maMtriyoM ko bulAkara kahA-vaha kIjiye, jisase paraloka naSTa na ho| 12. maMtriyoM kI maMtraNA ___ maMtrI kahatA hai ki hAthI ko arpita kara diyA jAye, aura bhI dhana mAMgatA hai to usako bhI diyA jaaye| dUsarA kahatA hai-yaha nahIM ho sakatA hai, isa avasara para hAthI nahIM diijie| zreSTha hAthI ke kAraNa kula kI unnati hai| vaha usa dina hameM nahIM denA hai, kyA diyA jAye? kyA hAthI ko arpita kiyA jAye? koI bhI dUsarA kAraNa zIghra hI kiijiye| anya sAketa kA rAjA kahatA hai ki devasena manuSyoM meM pradhAna haiN| use apane sahAyaka (sevaka) senA ko AjJA denA caahie| deza, koSa (khajAnA), zakti aura lakSmI usakI sahAyatA karatI hai, vaha durUha zatrubala ko yuddha kSetra meM jItegA, usake samAna koI dUsarA yuddha meM dhuraMdhara nahIM hai| koI anya kahatA hai ki raNa meM jayazrI pAyegA, vaha hamAre bala se zIghra hI aisA bhaviSya hogaa| apane pauruSa bala se pRthvI ko grahaNa karake evaM hanana karake jaya kI duMdubhi bajAkara rAjya kareMge to narapati (rAjana) pIche kyA karanA cAhie jo balavAna hogA, vahI nRpa mahIpati bnegaa| eka bAta maiM sundara (varAMga) ke bAre meM kahatA hU~, vaha vaNipati hai aura ghara meM usakA nAma varAMga he deva! vaha bhadra puruSa hai, zatru rUpI parvata ke lie vaha bijalI kI taraha yoddhA hai| jaba vaha rAste meM A rahA thA taba usane bAraha hajAra vanacara samUhabala kA nAza kiyA thaa| subhaTa ke bAre meM kyA nahIM jAnate ho, vaha zreSThatA pUrvaka tumhArI sahAyatA kregaa| ghattA-parantu use koI bhI nara nahIM jAnatA hai ki vaha vana meM rahane vAlA hai athavA vaha kisI rAjA kA putra hai| vaha utkRSTa (durddhara) bala sahita hai aisA jAnanA cAhie, zatruoM ko raNa meM rulA degaa| ___ khaMDaka-uttamapura nagara meM ghoSaNA kIjie, patAkA aura raNa kI ghoSaNA kiijie| subhaTa (vIra) ke vyUha ko dekha lIjie aura eka bAra yuddha bhUmi meM Ane diijie|
Page #177
--------------------------------------------------------------------------
________________ 166 varaMgacariu 13 gaya porisaha Nivai kiM kijjai avajasa bhAyaNu jaNi paavijji| jasavihINu khalu sacaya samANau jIvaM tovi muyau cira maannu| jai puNu labbhai jamayahu sAsaNu to puNu jasu jaNu karai pyaasnnu| aha suratiya pAvijjai saggaho jai suha maraNu hoi rnnmggho| bho Niva khattiya-vitti dharijjai kai mArijjai kai vi mrijji| kAyaru hoivikittiu acchahi puNu vi marivvau jai suhi gcchhi| mahu vayaNai pamANu jaNi kijjai kalahu karivi riu raNi ghaaijji| iya NisuNeviNu jaNavai vuccai maMtiya tujjha vayaNu mahu ruccai / / tahi avasari dAviu saru paTTaNu Naravai calliu riudala vttttnnu| suNivi saddu varataNu Aghosai kiM yahu DiMDimu kAraNu posi| pabhaNai ikku Nivai devAviu suhaDa samUhu tehi maNi bhaaviu| devaseNu saMgaru dhAresai pacchai ko jANai kiM hosi| ghattA - tA vayaNu suNivi maNi ciMtavai, ihu' mAulauha maaru| hauM karami kajju eyaho' taNau, hosai susaru mhaaru||14|| khaMDayaM- iya ciMtavi jiNabhattau, vaNivara purai phuttu| puNu vaNigau suya leppiNu' akkhiu Nivai NaveppiNu" / / 14 / / 14 deva deva ihu kovi paesiu AsiyAli vaNivaragaNu rakkhiu bhavaNi mahArai acchai bhallau pikkhu-pikkhu ihu suMdaru mANau suNivi vayaNu NayaNahi avaloyau Niu ciMtai ihu ko vijjAharu ahavA bhAyaNeu mahu kerau mai jaNidhammaputtu uvesiu| so cira tumhai Nihilu samakkhiu / bhaMjesai aribala ekllu| varagohANa gohu puNu raannu| vAra vAra varataNu tahi joyu| kavaDattu' vi acchai vaNivai ghru| mahu maNaNayaNANaMdu jnneru| 13. . 14. 1.N, porisahaM, A,K, perisa, 2.N, puhai, A, pughaiM K, puhavai 3. A, N, savaya 4. A,K, ihuM 5. N, mAulauhaM 6. A, uyaMho 7. A,K,N, lepiNu 8. A, K,N, NaveppiNu 1. A,K,N, kavaDatU
Page #178
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 167 13. vIratA kA svarUpa he pRthvIpati! pauruSa gayA to kyA kIjie, logoM meM apayaza kI prApti hogii| yaza se rahita avasthA gRddha pakSI/bher3iyA ke samAna hai, jIte hue bhI dIrghakAla taka mAna chor3anA hogaa| yadi punaH isI zAsana kI prApti hogI to logoM meM yaza kA prakAzana hogA athavA svarga ke deva surendra kI strItulya strI kI prApti hogii| yadi raNabhUmi meM zubha maraNa hotA hai to he rAjana! kSatriya kI vRtti ko dhAraNa kIjie, jo anekoM ko maravAtA hai aura aneka mara jAte haiN| utsAhapUrvaka kIrti (yaza) ko rakhie, phira bhI maranA hogA to zubha gati meM jaayeNge| mere vacanoM ko pramANita kIjiye, yuddha karake zatru ko raNa meM naSTa kiijiye| isa prakAra ke vacanoM ko sunakara rAjA kahatA hai-he maMtrI! tumhAre vacana mere lie rucikara haiN| isa avasara para nagara se narapati zatru-samUha ko bhagAne ke lie cala pdd'aa| isa duMdubhi (Dor3ha) kA kyA kAraNa hai evaM kyA pAlanA karanA hai| isa prakAra eka vyakti ne rAjA ke Ane kI bAta varAMga deva ko khii| vIroM kA samUha usake mana meM bhAvita huaa| devasena saMgrAma ke lie jA rahe haiM, pIche kauna jAnatA hai, kyA hogA? ghattA-taba varAMga vacanoM ko sunakara mana meM ciMtana karatA hai yaha mere mAtula (mAmA) hai| maiM inake putra kA kArya karUMgA evaM yaha mere zvasura hoNge| khaMDaka-isa prakAra nagara kA zreSTha vaNipati evaM jinabhakta sAgarabuddhi ciMtana karake phira vaNika putra ko lekara ke gayA aura nRpati ko namaskAra karake kahatA hai ____ 14. rAjA devasena se varAMga kA paricaya he deva! yaha kisa pradeza (prAnta) se hai, maiM nahIM jAnatA hU~ kintu mere dharmaputra ke rUpa meM upadezita hai| kucha samaya pUrva ise vaNika varga ne rakhA hai| vaha dIrghakAla taka Apa sabhI kI rakSA kregaa| he mahArAja! yaha bhadra puruSa hai, yaha akelA hI zatru bala ko bhagna karegA, yaha sundara mAnava jo zreSTha yoddhA hai, abhI taka chupA huA hai, use dekho| vacanoM ko sunakara rAjA nayanoM se avalokana karatA hai, bAra-bAra use ekaTaka johatA hai| nRpa ciMtana karatA hai-kyA koI vidyAdhara hai yA koI vaNipati ke ghara para chadma veza meM rahatA hai athavA yaha merA citta vikAra hai yA mere mana aura netroM meM AnaMda utpAdaka hai| vaha mujhako haraNa karane vAlA hai, jo kalAguNa se zreSTha svAmI yA durjana hai| vaha kyA rAjA hai, mere mana meM saMzaya huaa| jJAnI ke binA saMzaya kA nAza kaise ho, koI deva mere dharma meM A pahuMcA hai athavA sAdharmI sat-puruSa jinendra kI bhakti se yukta evaM upakAra kA rasIlA hai| isa taraha mana meM vicAra karatA hai, aisA jAnakara phira usakA
Page #179
--------------------------------------------------------------------------
________________ 168 varaMgacariu so hariNiyau Asi mai NisuNiu kalaguNa juttau harivari pisuNiu / so kiM Na havai mahu maNi saMsau NANI viNu kiM bhajjai sNsu| aha Nijjaru mahu dhammi parAyau tUva dharevi maNu va vikkhaayu| aha sappurisu jiNeda bhatti'llau sAhammiya uvayAra rasillau / iya muNevi puNu tahi sammANiu kaNayAsa Nivai sAriu vaanniu| ghattA- jo Niyaporisa riu jiNai, dhIyA' suNaMdA appami / aNNu vi juyarAyau karami, pavarariddhi taho kppmi| khaMDayaM-iya bhaNiUNa NirAiyaM, raNaavasaru vi parAiyaM / jANivi bhaDa saNNaddhiyA vivihai kavaya nnivddhiyaa||15|| 16 puNu Naravai vahu tUra haNeviNu' appaDimallu gayaMdu kumAraho / caliya seNa vahu suhaDaha saMgamu varataNu kema sahai gayauppari devaseNu bhUvai kiM sIsai arivala kaTThai sayala DahesaI ittahi riuvalu sammuha Ayau dohimi seNai ANaNa miliyai kAyara kema bhagga samaraMgaNi jima dAliddihi porisu NAsai gayavarasahu gayavaru abhiDiyau rahasahu rahavaru jAivi laggau pAmikku vi pAmikkaho' mArahi" dohimi raNu rauddu sNjaayu| haya muhapheNu gayaMdaho dANu vi harasavaMta raNakaMrava dhrevinnuH| diNNau Aruhiyau smmaarho| vahuhari vahukari sohai jNgmu| bhANu jema bhuuhrsihruppri| rosAruNasihi puMjuva diisi| varataNu pavaNa sahAu lhesi| kumaru rAu puNu ahimuhi dhaayu| dohimi seNai gohai ghuliyi| picchivi ruhirAruNa mhipNgnni| aha dhaNu chaMDivi maggaNu NAsai / harivarasaha harivaru puNu ghuliyu| uDiyasareNu Nau dIsai maggau / parasuppara bhaDabhaDa sNhaarhi| dohimi dhUlihi raNu sNchaayu| vaNaruhiraI uvasamiyau reNu vi| 2. A,K,N, parAya 3. A,K,N, dharevi 4. A, bhatillau 5. A,K,N, dhIya ___ 1. A, K,N, NepiNu 2. A,K,N, dharepiNu 3. A,K,N, suhaDahaM 4. A, K,N, DahesaI 5. A, K,N, gohaI 6. A,K,N, pAikku 7. A,K,N, Nayakkaho 8. A,K,N, mArahiM 9. A,K, N, saMhArahiM
Page #180
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu sammAna karatA hai| vyakti sone kI AzA se vaNika ko prerita karatA hai| 169 ghattA - jo apane pauruSa (bala) se zatruoM ko jItatA hai, to use putrI sunaMdA arpita karUMgA aura bhI yuvarAja pada dUMgA evaM zreSTha vaibhava use kalpita karatA huuN| khaMDaka--isa prakAra kaha karake yuddha kSetra ke lie tatpara hokara gayA / aneka prakAra ke kavaca sahita yoddhAoM ko nibaddha jAnakara taiyAra huA / 16. yuddhabhUmi meM varAMga kA praveza phira rAjA harSita hokara, yuddha kI icchA ko dhAraNa kara aneka vAdyayaMtroM ko bajavAtA hai| apratimalla hAthI kumAra ko diyA gayA, jisa para savAra hokara samara ke lie (yuddha) prasthAna karatA hai| bahuta se yoddhAoM ke saMga sahita senA calI, bahuta se rAjA evaM hAthI yahAM se yuddhabhUmi meM jAte zobhita ho rahe the| varAMga kumAra hAthI ke Upara aise zobhita hotA hai, jaise parvata ke zikhara (agrabhAga) para sUrya zobhita hai| devasena bhUpati kA kyA kahe, vaha to krodha rUpa lAla-agni samUha ke samAna dikhAI par3ate haiN| sabhI zatrubala ko pIr3ita karake dagdha kara degA jaba kumAra varAMga svabhAva ko prApta karegA / isa prakAra se zatru kI senA sammukha AtI hai to phira kumAra aura rAjA unake sAmane daur3ate haiM / donoM senAe~ Amane-sAmane milatI haiM, donoM senAoM ke yoddhA ghUma rahe (cakra) haiM, kAyara samarabhUmi se bhAge / pazcAt yuddhabhUmi (prAMgaNa) raktamaya ho gii| jisa prakAra daridratA se pauruSa naSTa ho jAtA hai athavA daridra vyakti dhana ko chor3akara apanI jIvikA kA nAza karatA hai| zreSTha hAthI ke sAtha hAthI bhir3ate haiM aura phira ghur3asavAra ke sAtha ghur3asavAra bhir3ate haiM, ratha savAra ratha- savAra se yuddha karate haiN| (yuddha bhUmi meM yuddha itanI tejI se ho rahA hai|) ur3atI huI dhUla ke kAraNa mArga nahIM dikhAI par3a rahA hai| paidala sipAhI paidala sipAhI ko mArate haiM, yoddhA-yoddhA ko paraspara (eka-dUsare) saMhAra kara rahe haiM, donoM senA meM raudratA (krodha kA roSa) utpanna ho gayI hai, donoM senAoM kI dhUla se raNabhUmi Dhaka gaI hai, ghor3e ke muMha se phena evaM hAthI kA mada girane lagA hai, ghAta aura rudhira se dhUla bhI zAMta ho gaI hai, phira vIra (bahAdura) vIra se yuddha meM lar3ate haiM, koI bhir3atA hai, koI pRthvI para mUrcchita par3A hai, kisI kA sira pRthvI para girA par3A hai, bhayAnaka balavAna (yoddhA) par3e hue haiM, kaise dhar3a, hAtha aura caraNAdi gire par3e haiN| kaise maraNa ko prApta hue / ghattA - usa avasara para (yuddhabhUmi meM) kumAra ne bhI raNa meM balapUrvaka vijaya ko prApta kiyA /
Page #181
--------------------------------------------------------------------------
________________ 170 varaMgacariu puNu vIrANa vIra raNi jujjhahi kehivi mahiNivaDiya varasIsai kehivi NiyaDiya dharakara caraNai kevi bhiDahi kivi mahiyali mujjhahi / kehivi payaDaMtAvali bhIsai / kehivi patta raNaMgaNi maraNai / ghattA- tahi avasari kumaru vi vIravaiM raNamaMDavi saMpattau | ghaNavAri va saradhoraNipavaru varasai kohahi rattau / khaMDayaM- riuvala teNa vi haMsayaM, mahiNivaDiya gaya haMsayaM / hu ra paharahi bhiNNayaM, tA avaloivi siNNayaM" / / 16 / / 17 NiyabhaDa mahi NivaDaMta paloivi hi AeraNaMgaNi dhAyau riu sahasaiM gayaMda pariyariyau Aivi pattau jahi varataNu bhaDu kaDi toNA juyalau saMNihiyau' dAhiNakara asivara tahi dhAriu kohamANa - mAyA payaDaMtau bhiDiya paroppara te NivaNaMdaNa puNu Niya vAraNagaNu tahi jo u kumariviNiya kariMdu supasaMsiu kohAura hoivi riu akkhai kiM kiM jalaNihi majjaNu iMchai koI sari Du aNNANiu iMdaseNa tAyaho muha joivi / NAma uduseNu Niva jAyau / NAma valAha karihi so caDiyau / peraMtau Niya vAraNavaraghaDu / varaguNa jutta cAu kari gahiyau / jahi ciru hari - kari - Nara saMhAriu | karai jujjhu saragaNu' agaNaMtau / yi jasa kAraNa kiddhau bhaMDaNa / dAraNu kumaraho uppari Dhoyau / bhiDivi teNa karigaNu viddhaMsiu / jIvaiMcha garalullau bhakkhai / hauM hari paiM kuraMgu raNu vaMchai / mahu pori keM paNa viyANiu / dhattA - parakajji Niratthau mA marahi jAhi jAhi khalu mUDhamai / kaya vaya diNammi sIyalu pivahi jIvaNa re re vaNivai / / * khaMDayaM - pAviya duTTha dappiTThayaM lajjA rahiyai dhiTThayaM / padmaM mahu avasa jadA iyaM, jaNu bhaNisai vaNi ghAiyaM / / 17 / / 10. N, kihivi 11. A, K, N, siMNNayaM 17. 1. A, K, N, saMNNihiyau 2. A, saragaNuM 3. A, K, N, paropara 4. A, K, jama 5. A, K, N, kareM du
Page #182
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 171 kumAra ne bAdala kI barasAta kI taraha krodha meM rata hokara bANoM kI barasAta kii| ___ khaMDaka-zatru senA usake dvArA ghAyala hokara pRthvI para gira par3I, yahAM taka ki hAthI bhI gira pdd'e| bahuta se manuSya (sainika) prahAra se chinna-bhinna ho gye| unako dekhakara kucha ke pasInA chUTa gyaa| 17. yuddha varNana apane vIra yoddhAoM ko pRthvI para girate hue dekhakara indrasena usake (varAMga) mukha ko eka TakI lagAkara dekhatA hai| jisakA indrasena rAjA ke yahAM (putra rUpa meM) janma huA thA, Adeza prApta karake yuddha-bhUmi meM hamalA karatA hai| zatru hajAroM hAthiyoM se ghirA huA thaa| __ jisakA nAma pIr3A (upendrasena) hai, vaha yuddha bhUmi meM pahuMcA, jahAM kumAravarAMga thA, vaha apane zreSTha hAthiyoM kI bAhya paridhi se saMyukta thaa| donoM ne kamara para tarakaza acchI prakAra se dhAraNa kiye| zreSTha guNayukta varAMga ne cApa ko hAtha meM grahaNa kiyaa| dakSiNa hasta meM zreSTha talavAra ko dhAraNa kiyA, jisane dIrghakAla taka azva, hAthI aura manuSya kA saMhAra kiyA hai| krodha, mAna aura mAyA kaSAya prakaTa huI aura asaMkhyAta bANoM se yuddha karatA hai| ve donoM rAjaputra paraspara bhir3ate haiM, apane yaza ke kAraNa se yuddha karate haiN| phira vahAM para madamasta hAthiyoM kA samUha ekatrita hotA hai aura kumAra ke Upara (dhUla) arpita karate haiN| kumAra bhI apane zreSTha (indra rUpa) hAthI kI prazaMsA karatA hai| usake dvArA hAthiyoM ke samUha bhir3Akara bhayAnaka nAza hotA hai| krodhAtura hokara zatru kahatA hai-jIne kI icchA hone para bhI viSa (jahara) ko khAte ho| kyA-kyA! samudra meM gotA lagAne kI icchA hai| maiM siMha aura tuma mRga ke bacce hokara yuddha kI icchA karate ho| tumhAre samAna koI anya mUrkha nahIM hai| merA pauruSa (bala) kyA tuma nahIM jAnate ho| ___ghattA-nirarthaka kArya kyoM karate haiN| nizcita hI tuma mUrkhamati ho jo marane ke lie Aye ho| re vaNipati! kucha dinoM taka zItala jala ko piijie| khaMDaka-tumane atyaMta ahaMkArI duSTa, lajjA rahita dhRSTa ko pAyA hai| maiM tumako parAdhIna kara duuNgaa| upendrasena kahatA hai-maiM tumako naSTa kara duuNgaa| 18. upendrasena kI cetAvanI re! vaMzahIna, jAtihIna terA pauruSa gyaa| aba tU isa loka meM nivAsa prApta nahIM kara paayegaa| mUrkha! mRtyu ko kyA prApta nahIM kregaa| (tere) apane ghara meM parivArajana kA sukha ke lie pIche kyA
Page #183
--------------------------------------------------------------------------
________________ 172 varaMgacariu re kula jAihINa gaya porisa mA avattha pAvahi ihavai vs| kAlavihINa mUDha ki Na gacchahi Niyaya gehi vaMdhavasuhi picchhi| mai kirADu joya vi tuha' diNNau abhayadANu lai kiM maNu sunnnnu| Ai paesi siTTi paI seviu evahi marahi kAigaya veviu / iya vayaNahi varataNuyA ghosai uttaru dAivi Niyagira posi| re re duTTha iMdaseNu vi suya kahi sikkhiu iya vayaNahi abhuya / kula jAyai labhai kiM uNNaya porisu labhai re re dunnnny| hau vaNivaru tuhu Naravai NaMdaNu evahi kiddhau dohimi bhNddnnu| labbhai balaporisa iha TThANahoM rakkhi-rakkhi jIviu appaannho| tujjha maraNu aNayAliha vesai / kai bhajjahi mahu vynnuesi| vaNi acchai asarisa bala juttau karigaNu tAsai kohahi rttu| avaru vi vaNayara jamamuhi lAvai taho kula jAi kavaNa darisAvai / mai ciru vaNayarabalu avaheriu vaNigaNu mAraMtau sai periu| gaya kirAya bhajjivi mai aggai kiM paI Na muNiya bhagga smggi| ghattA- iya paccutarU devi tahi mukkiya vANa bhyNkr| te jAivi laggiya arivalahi pisuNu va jIva khyNkr| khaMDaya-Niyabhuya teNa NivAriyaM, gaMdAvattahi dhAriyaM / puNu vi teNa tahi mukkayaM vivihai tikkhapisakkayaM / / 18 / / 19 tahi avasari vahu suhaDa samUheM kumaraho uppari Auha heN| ghalliya kahimi kuMta duNirikkhai kehivi' ghalliya asivrtikkhi| kehivi muggara avara tisUlai aNNu vi gaya savvala puNu suuli| kehivi cakka halAuha ghalliya Niyabhuya sayala parammuhi pilliy| gayai Nirattha kema paharaNagaNu jema jAi pAviya kiviNaho dhnnu| ahavA dhammahINa maNuyattaNu teNa savvaMhUyai Na kyttnnu| 18. 19. 1. A, K,N, tuhaM 1. N, kahivi
Page #184
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 173 hogaa| mere dvArA tujhako bhalA jAnakara abhayadAna diyA jAtA hai| kyA use mana se sunakara supta par3A hai? zreSThI ke pradeza meM Akara tujhe sevita kiyA, isa prakAra kyoM kaMpita hokara marate ho? isa prakAra varAMga kumAra vacanoM ko sunakara ghoSaNA karatA hai aura uttara dekara apane vANI ko puSTa karatA hai| re re! duSTa indrasena putra-yaha vacanoM ko nikAlanA kahA~ para sIkhA hai| kula meM janma lekara kyA unnati kI hai| re re! duSTa nIti ke dhAraka (kyA) puruSArtha ko prApta karate ho| maiM vaNipati (vaNikpati) hU~, tuma rAjA ke naMdana (putra) ho, aise hama donoM yuddha kiyA karate haiM, isa sthAna para bala aura puruSArtha ko prApta karate haiN| apane-apane jIvana (prANoM) kI rakSA karo, anyAya ke nAza ko likha diyA gayA hai, anekoM ko bhagna kiyA hai| mere vacana zikSA hai| vaNika asAdhAraNa bala se yukta hai, hAthiyoM ke samUha ko krodha meM rata hokara trAsa (naSTa) karatA hai| upendrasena kahatA hai - aura bhI vanacaroM ko yamarAja ke mukha meM lAyA thaa| usakI kula evaM jAti kauna batAyegA? mere dvArA vanavAsiyoM ke bala ko apaharaNa kiyA gayA hai, aneka bAra vaNik samUha ko (saI) sadA tAr3itakara bhejA hai| bhIloM ko mere dvArA naSTa kiyA gayA hai| kyA tumheM merI bhagna kiye hue kI sampUrNa jAnakArI nahIM hai| ghattA-isa prakAra pratyuttara dekara usake upendrasena dvArA bhayaMkara bANa chor3e gye| ve jAkara zatrubala ko laga gaye, ve bANa duSTa jIva kI taraha nAzakAraka the| __khaMDaka-kumAra dvArA apanI bhujAoM se nivAraNa kiyA gayA, jaise svastika ko dhAraNa kiyA ho| phira bhI usake dvArA vahAM para anekoM tIkSNa bANa chor3eM gye| 19. kumAra upendrasena kA vadha __usa samaya (avasara) aneka vIra yoddhAoM ke samUha dvArA kumAra ke Upara Ayudha (astra-zastra) kA vyUha DAlA gayA hai| koI tIkSNa bhAlA (kuMta) mAratA hai, koI kisI taraha tIkSNa talavAra se prahAra karatA hai, koI kisI taraha mudgara, trizUla, sabbala, sUla Adi se prahAra karatA hai, koI kisI taraha cakra aura hala Ayudha se prahAra karate haiM, apane bhujAoM se sabhI sAmane astroM ko pheMkate haiN| ve prahAra samUha aise nirarthaka ho gaye, jaise koI kaMjUsa ke dhana ko prApta karatA hai athavA dharmahIna manuSya ke dvArA saba kucha hone para bhI kRtArtha nahIM hotA hai| punaH upendrasena svayaM yuddha karatA hai| hAthI para savAra hokara usakI (varAMga) kI ora jAtA hai| vaNipati Akara hAthI ko rokatA hai, abhimukha hokara zatru hAthI ko mor3atA hai, paraspara yuddha meM
Page #185
--------------------------------------------------------------------------
________________ 174 20. varaMgacariu puNu vi uduseNu' iM jujjhai Aivi vaNivai bAraNu roDiu parasupparai samari cUraMtahaM tahu kiM kumari cakku saMgahiyau muyau uveMduseNu mahi NivaDiu jayasiri kAraNa saMgaru maMDiu jo kuMDalamaNimauDa dharaMtau jo taNu vatthAharaNahi bhUsiu ghattA - hA hA vihi iya saMsAra gai, jama ruTThai, rakkha kavaNu karai sura NivaDahi kiM mANau || khaMDayaM - bhavva bhaDahi iya ciMtiyaM, pikkhivi paDiu dharattiyaM / deva deva padmaM NaMdaNo, raNi mAriu Niva vaMdaNo / / 16 / / iya bhaDaho vayaNa suNi iMdaseNu ArattaNitta pajjaliya dehu -gayavari caDevi so pattu jAma dohimi saMjAyau raNu rauchu vahu kiM akkhami jo devaseNu ari so bhaggau NiyapANa levi jayasiri pAviya sahu puhaiNAhu ittahi kumAru varataNu pautta padmaM puNNaho arivalu gayau savvu puNu kumaru pasaMsiu bAra bAru paiM rakkhiu mahu paurakayahu jaMtu paiM guNaghaNadhArA sarisa vRtta iya vayaNa bhaNivi puNu tUra devi gaya Aruhiyau paragaya tujjhai / ahimuha hoivi riu gaya moDiu / hali sura acchariu jaNaMtahaM / ujhatti jAivi siru luhiyau / kamma vivAu muNai ko ahaDiu / so vihiNA hA hA kiM khaMDiu' / so jisIsu ruhiraNuhi ji littau / so mahi NivaDaMtau jaNi dUsiu / rAu vi khaM samANau / 20 NiyapariyaNa posaNa kAmadheNu / aikoheM puttaNivaddha Nehu / Niu devaseNu saMpattu tAma / kAyaraha bhayAraNa NaM samuddu / Niya suhaDa bhagga picchevi seNu / avara vi muya kivi bhaDalagga kevi / sura hi uccariyau sAhu- sAhu / bho Niva tuha dhaNNau cArugatta / tuha puNNa pauru varabhavva bhavvu / tu sarisa di Na avaru mAru / paiM diNNiya meiNi arikayaMta / kiM vaNNami padmaM kiu jutta jutta / puravari paisAriu kumaru Nevi / 2. A, N, uveMduseMNu 3. K, N, vihaNA, A, viNA 4. K, kheMDiu 1. A, K, N, bAra-bAra
Page #186
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu khaNDa-khaNDa karate haiM, AkAza meM devoM ko Azcarya utpanna huaa| aho! vahAM kyA kumAra dvArA cakra dhAraNa kiyA gayA, kumAra ne zIghra vahAM jAkara sira kucala diyaa| upendrasena ko pRthvI para girA huA chor3a diyA / karmavipAka (karma ke phala) ko jAnane meM koI abhyasta nahIM hai, jayazrI ke kAraNa se saMgrAma (yuddha) zobhita hotA hai| vaha vidhAtA hAya-hAya kisake kyA khaMDa-khaMDa karavAtA hai, jo kuMDala evaM maNimukuTa ko dhAraNa karatA hai, usI kA sira rudhira meM lipta hotA hai| jo zarIra vastroM aura AbhUSaNoM se zobhita hotA hai, vahIM pRthvI para girate hue dUSita (doSayukta) nahIM hotA kyA ? 175 ghattA-hAya hAya! vidhAtA saMsAra kI kyA gati hai, rAga (icchA) bhI AkAza ke samAna hai| yama (mRtyudevatA) roSayukta hone para rakSA kauna karegA? indra bhI giratA hai, phira usakA kyA mAna ( ijjata ) hai / khaMDaka--upendrasema ko dharatI para girate hue dekhakara, vIra yoddhA rAjA indrasena ke pAsa jAkara evaM vaMdana karake kahatA hai - deva! tumhArA putra, yuddha bhUmi meM mArA gayA / 20. kumAra varAMga kA svAgata isa prakAra yauddhA ke vacana indrasena sunakara, jo apane parivArajanoM ke pAlana-poSaNa ke lie kAmadhenu hai| usake netra raktamaya ho gaye evaM deha prajjvalita ho gaI, putra ke sneha meM nibaddha indrasena atikrodhita huaa| hAthI para savAra hokara jahAM vaha (devasena) prApta ho, vahAM rAjA indrasena gyaa| yuddha bhUmi meM donoM ko krodha utpanna huA, bhayAnaka utsukatA se mAno samudra hiloreM mAratA ho / devasena kA bahuta kyA kahU~, usake yoddhA, senA ke pIche bhAgate haiM, vahAM zatrusenA apane prANoM ko lekara bhAgatI hai| anya yoddhAoM ko bhI kisI taraha ghAyala karake chodd'aa| sAtha hI pRthvInAtha (rAjA devasena) ne vijayazrI ko prApta kiyA / devagaNoM ne AkAza meM sAdhu-sAdhu uccArita kiyA / isa prakAra kumAra varAMga pravRtta huA / devasena kahatA hai - he nRpa! sundara zarIra se yukta dhanya ho, tumhAre puNya se sampUrNa zatrubala bhAga gayA, tumhArA puNya nagara meM zreSTha bhavyatA se yukta hai| kumAra rAjA ke dvArA bAra-bAra prazaMsita huA / tumhAre samAna anya koI dUsarA kAmadeva nahIM hai, tumheM mere nagara kI rakSA karanA hai, maiM tumako pRthvI pratipAdita karatA hU~ / zatru ke lie tumheM yama rUpa meM dekhakara maiM tumako pRthvI detA hai / tuma to guNoM kI barasAta ke sadRza ho, kyA varNana karUM tumane bahuta hI prayatna kiyA hai /
Page #187
--------------------------------------------------------------------------
________________ 176 varaMgacariu ghattA-tA karivi mahutthau tahi NiveNa kaNayAsaNi vayasAyariu / __Niu vuccai bhaNu tuhu kahu taNau paI riu valu avahAriu / / 20 / / 21 khaMDayaM-iya NisuNivi pahu uttayaM, tA paccuttara vuttyN| hauM paI siTThihi NaMdaNo, kiM NAmu Nahi nnivsuhmnno||ch|| taM NisuNivi puNu rAu payaMpai kiM aliyau akkhahi mahu sNpi| iya suNevi puNu varataNu ghosai sappurisu vi kiM NiyaguNu posi| jiha' pajjuNNa putta jama saMvara Nahayara kerau huyau vijjhr| ahavA avaru jaNaddaNu Navamau NaMda mahara suu jAyau taM hu| vaNivai taNu ruhu kiM Niva' aliyau hari govAla siNNa jaNi dhriyu| tavvayaNANaMtari bhaDu akkhai ikku vi NiuNa buddhi pcckkhi| so uttamu appau Na pasaMsai ihu ko NivaNaMdaNu viNu sNsi| evahi Niya vayaNullau kijjai dhIya suNaMdA eyaha dijji| kumaravaraMgasarisu ko mANau ___ suMdara hari suya tuvva' smaannu| NaracUDAmaNi porisavaMtau ihu ko uttamu iha sNpttu| iya vayaNai maNi harisu dhareppiNu diNNiya putti vivAhu reppinnu| puNu suhi Nivasai kIla karaMtau NavakAmiNi raisuhu maannNtu| jo dhammAgalu' mANau hosai tAsu mahattu vi suraguru ghosi| jaM jaM dIsai tihuyaNi caMgau taM taM dhammapahAu surNgu| ghattA- jo jiNadhammAsattu Naru, jIvadayA vaya posi| puSkayaMta juNNai sarisu, so teyAlu havesai / / 21 / / iya vrvrNgcrie| pNddiysiriteypaalviriye| mahAkavve siriviulkittimunnisuppsaae| varAMgajayavaNNaNo NAma taIu saMdhI-pariccheu smmtto|| sNdhi-3|| 21. 1. A,K,N, jihaM 2. A,K,N, pujjuNa 3. A, K,N, viyAhara 4. N, jiMva 5. K, vudhi / 6. K, paccakaravaI 7. N,suva/tuva, A, K, tUva 8. A,K, ihaM 9. N, dhammagalu 10.A, K,N, siripuSpadaMta
Page #188
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 177 isa prakAra vacana kahakara, punaH tUra (duMdubhi) bajAI gaI aura kumAra ko lekara zreSTha nagara meM pravezita hue| ghattA-taba vahAM para mahotsava karake, sone ke siMhAsana para kumAra varAMga ko Acarita kiyaa| nRpa kahatA hai-tuma kisake putra ho, mujhe kaho, jo tumane zatru bala ko apahRta kara diyaa| 21. kumAra varAMga kI prazaMsA evaM sunaMdA ke sAtha vivAha khaMDaka-isa prakAra prabhu (devasena) ke kahe hue vacanoM ko sunakara varAMga ne pratyuttara diyA maiM Apake zreSThI kA putra huuN| he zubhamana vAle rAjana! kyA Apa merA nAma nahIM jAnate ho| ___ isa prakAra sunakara phira rAjA kahatA hai-mujhase kyoM jhUTha bolate ho? yaha sunakara phira kumAra varAMga ghoSaNA karatA hai-satpuruSa bhI kyA apane guNoM kA poSaNa karate haiM? pradyumna ke putra ne jaise saMvara ko dhAraNa kiyA evaM vaha nabhacara va vidyAdhara huA athavA kRSNa pragaTa nahIM huA thA, phira bhI naMda kA putra thA, vaise hI maiM huuN| isalie vaNipati ke tana se utpanna honA, he rAjana! kyA jhUTha hai? nArAyaNa kRSNa ne kyA janma ko dhAraNa nahIM kiyaa| tatpazcAt vIra (bhaTa) kahatA hai-prakhyAta eka nipuNa vyakti kI buddhi pratyakSa hotI hai| __ vaha zreSTha hai, jo apanI prazaMsA nahIM karatA hai| isa prakAra koI rAjaputra hai, rAjA ne binA saMzaya kiye mAna liyaa| isa prakAra nRpa vacana kahatA hai ki apanI putrI sunaMdA ke lie kumAra varAMga ke sadRza kisako mAnA jAye, vaha bhagavAn ke putra samAna hai| vaha manuSyoM meM cUr3AmaNi evaM zreSTha bala se yukta hai| yaha koI uttama puruSa hai, ise jo maiMne prApta kiyaa| isa prakAra rAjA vacanoM ko mana meM dhAraNa kara harSita huaa| rAjA devasena ne vivAha maMDapa kI racanA karake apanI putrI kumAra varAMga ko dii| phira kumAra varAMga sukhapUrvaka nivAsa evaM krIr3A karate hue nUtana navavadhU ke sAtha ratisukha ko anubhava karatA hai| jo dharma se pRthak na ho aisA koI mAnava hogA, jisakA mahattva zreSTha devoM ne bhI ghoSita kiyA hai| jo-jo tIna loka meM acchA (sundara) dikhAI degA, vaha-vaha dharma kA prabhAva hI ghattA-jo manuSya jinadharma meM rata hai evaM jIvadayA (ahiMsA) aura vratoM kA pAlana karatA hai| zrI puSpadaMta ke sadRza nipuNa/dakSa hai, vaha tejapAla hogaa| muni vipulakIrti kI kRpA se paNDita tejapAla viracita isa varAMgacarita mahAkAvya meM varAMgakumAra ke vijaya varNana nAma kA tRtIya saMdhi pariccheda samApta huaa||sNdhi-3||
Page #189
--------------------------------------------------------------------------
________________ 178 1. varaMgacariu 1 tA rAyai diNNau Navara raNNau, addharajju sammANivi / varataNu guNa juttau puvva pauttau, ittahi puravari NivasaMta - saMta ikkahi' diNi mAula puttiyA 2 rairasa - laMpaDu diTThau varaMgu vihalaMghalu jAyau tAsu gattu sAsosAsai' aivAhi jAu tallovilliya karai kema kiM mahu kesai aliula samANa kiM kuMDala kiM mahu tilaya soha hA hA" kiM mai" muha maMDaleNa muttAhalahAru vi turi" ghulaMtu kiM kijjai 3 uNNa14 payoharAI 15 kiM rasaNA dAmeM varakheNa kiM vara Neura saddai kuNaMti iya bhAsai savvAharaNaviMdu taM vayaNu vi pariyANivi / / cha / / va vahuhi suhu vilasaMta - saMta / NAmeNa maNorama dhuttiyAi' / maNi ceMtai kijjai ehu saMgu / saramaggaNa salliu tiyahi cittu / sIyalu vi levaNu jaNai tAu / sapharI jalu tucchai huyai jema / u rakkhahi' vihu raharaMta paann| suMdara viNu mahu bhAti loha / kiM pattAvili gaMDatthaleNa / mahu bhAi so ahii va lalaMtu / kaMcuya vaMdhaNu NaM vaMdhaNAI | kiM vahu vatthai kiM juvvaNeNa / NaM kAmabhicca haNu-haNu bhaNati / Na suhAi kajju kiMpi visataMdu | ghattA - jahi koila saddahi, kayarui bhaddahi, kIra mokkhai khaiM puNu / jahi vara kamalAyaru, NaM rayaNAyaru", rehayaMti kai khaiM" vaNu / / 1 / / 1. K, ikkahiM 2. K, puttiyAiM, N, puttiyAI 3. K, dhuttiyAiM 4. K, tiyahiM 5. K, sAsaiM 6. N, taNuM 7. K, saI 8. N, aliu 9. K, rakkhahiM 10. N, hAdeg yaha pada atirikta hai| 11. A, K, N, maI 12. A, N, uri 13. A, K, N, kijjaiM 14. K, uNNaM 15. A, K, N, payoharAI 16 A, rayaM 17. N, khai
Page #190
--------------------------------------------------------------------------
________________ 179 varaMgacariu caturtha sandhi 1. manoramA kI viraha vyathA taba varAMga ke lie rAjA raNakSetra meM zreSThatA ke lie sammAna karake AdhA rAjya detA hai| varAMga guNoM se yukta, pUrva kahe hue vacana rUpa pariNamita hotA hai| chappaya / / isa prakAra zreSTha nagara meM navavadhuoM ke sAtha pramoda karate hue nivAsa karatA hai| eka dina mAtula (mAmA) kI putrI, jisakA nAma kumArI manoramA hai, varAMga ko ratirasa meM Asakta dekhatI hai aura mana meM ciMtana karatI hai ki isake sAtha saMsarga karanA caahie| usakA zarIra vyAkula ho jAtA hai, strI ke citta (mana) meM kAmadeva kA bANa pIr3ita karatA hai, zvAsocchavAsa ati tIvravega se pravAhita hotI hai, zItala jala kA lepana bhI tApa utpanna karatA hai, zarIra kI tar3aphar3AhaTa (tar3apana) vaise hotI hai, jaise machalI jala ke sUkha jAne para hotI hai| kyA mere keza bhauroM ke samUha ke samAna nahIM haiM, kisI taraha mere prANoM kI rakSA nahIM ho sakatI hai| kyA mere kuMDala haiM evaM kyA merI bindI kI zobhA hai| varAMga ke binA mujhe sabhI lohA jaise bhAsita hote haiN| hAya-hAya kyA merA mukha-maMDala hai, kyA mere kapola hai| muktAmaNi kA hAra zIghratA se ghUmatA hai, vaha bhI mujhe sarpa ke jaisA bhAsita hotA hai| ina unnata payodhara (stana) kA kyA karanA cAhie, colI kA baMdhana hI mAno baMdhana hai| kyA merI karadhanI (mekhalA) aura mAlA hai| mere kyA bahuta se vastra haiM evaM kyA merA yauvana hai| kyA mere nUpura zabda karate haiM, mAno kAmasevaka mAro-mAro kahatA isa prakAra sabhI AbhUSaNa zUnya evaM viSanidrA tulya bhAsita hote haiM aura koI bhI kArya nahIM suhAtA hai| ghattA-jahAM koyala zabda karatI ho, bhadra (ziSTa) rUpa banAye gaye ho, totA (kIra) AkAza meM svataMtratA se ur3ate hoM, jahAM zreSTha sarovara mAno ratnAkara ho, jahAM vRkSoM para aneka pakSiyoM kI paMkti zobhita hai| 2. manoramA kI virahavedanA vahAM vana meM nRpakumArI (manoramA) pahuMcatI hai| zubhaprakRti yukta mAno pApa haraNa karane vAlI
Page #191
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 2. varaMgacariu 2 tahi vaNi saMpattiya NivakumAri muhu- muhu' maNi samarai vaNivareMdu rovai NirUddha kaM vayahi vAla laya gehu ravaNNau tahi vaNammi tahi jAi vayaTThiya rAyahaMsi tahi lihiu tUva vaNi NaMdaNAsu tahi lehai cittu Nivaddha kema hA vihi kiM Na karahi ehu saMgu hu viNu Narabhau mahu Niratthu hA vihi kiM Na vihiya tAsu muddi hA hA kiMNa hui yatAsu dAsi iya vivihai vayaNai lavai jAma Aivi pacchai jhaMpiyai Nitta tA lihiu rUva puNu pusiu tAsu jANiu vayaMsi mahu ittha patta Nittai muvi paphulla vattu lihiyau maMDaNu koUhaleNa supayaiNaM sarasai pAvahAri / varataNu NAmeM ariNihayaveMdu | aharahaM sohA Nijjiya pavAla / to majjhi silAyalu ujjalammi / ikkalliyAi mukkivi vayaMsi / jahi maNu Niu vi NiruddhasAsu / jo Isaru appasarU vi jema / ehu viNu hosai majjhu bhaMgu / jai pAvami tau hohami kayatthu / tahu kari acchaMtiya suyasu bhaddi / taho NiyaDai acchaMtiya suvAsi / kuDilaggu parAiya' vayaMsi tAma / duNivi dIha' sararuhai patta / puNu joiya NiyakarapallavAsu / vulliya hali muya - muya majjhaNitta' / vuccai sahi kiM lihiu Niutta / puNu so bhaNiu madeg NiyakareNa dhattA - puNu sahiyai vuttau, bhaNahi Niruttau, koUhali Nau maMDiyau / bhaNu bhaNu mahu ko Naru, jo tuha hiyayaru, paiM maNu keNa vihaMDiyau || 2 || 3 imaM NiNi hali vayaNa pabhaNai sakAmA hale so varaMgo mayA cittaM coro imaM NisuNi tahu vayaNa sA jhatti jAyA NareMdassa dhIyAsu sohagga sAmA / samANehiyAleMgaNaM lemi dhIro / tayA Niu Na sahi kumara NiyaDahi samAyA / 1. A, K, muhuM--muhuM, N, muhu - muhuM 2. K, rAyahiMsi 3. K, sayasu 4. A, parAiya 5. A, K, N, dIhaiM 6. A, K, N, sararUhaiM 7. N, Nita 8. A, mai - mai
Page #192
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 181 sarasvatI ho / manoramA ke mana meM vaNivara - pradhAna ke mukha para mohita hone kA yuddha calatA hai| jo . zatruoM kA nAza karane vAlA, kumAra varAMga nAma se jAnA jAtA hai| jisane adharoM kI zobhA se kisalaya ko jItA hai| ghara se le jAkara vahAM vana meM ujjvala zilAkhaNDa ke madhya ramaNa kareMge, jahAM rAjahaMsa baiThe hoM, ve vahAM jAtI haiN| sakhI usako akelA chor3a jAtI hai, tuma yahAM vana meM AnaMda prApta kro| jahAM apane mana meM zvAsa niruddha ho jAtI hai, vahAM citta (mana) kisa taraha nibaddhatA (AliMgana) ko prApta karatA hai / jaise Izvara apsarA se nibaddha hotA ho, vidhAtA isake (kumAra) saMga ke lie kyA karUM? isake binA merA nAza ho jAyegA, isake binA merA manuSya bhava nirarthaka ho jAyegA / yadi prApta kara letI hU~ to kRtArtha ho jaauuNgii| hAya vidhAtA kyoM mujhe anuSThAna pUrvaka usakI sundara strI nahIM banAyA, mujhe usake parAdhIna kara diyaa| hAya-hAya kyoM usakI dAsI nahIM huI? acchI taraha se usake nikaTa nivAsa kara sakatI / isa prakAra vividha vacanoM ko jaise kahatI hai, vaise hI sakhI kuTilatA se Age gyii| pazcAt Akara A~khoM ko DhakatI haiN| donoM ne dIrgha kamala ko prApta kiyA, apane hAtha se likhA huA patra bhejA, jisameM apanA rUpa rekhAMkita thA / sakhI ke dvArA yaha patra jAnA gayA / sakhI bolI- mere netroM ko chor3o-chor3o, netroM ko chor3akara vaha prasanna hotI hai| sakhI kahatI hai- kyA likhA hai / kautuhala vaza apane hAtha se zRMgAra / prasAdhana likhA hai evaM kyA kucha unheM kahA hai| ghattA - sakhI kaho, nizcita kaho, kautUhala suzobhita nahIM hotA haiN| mujhe kaho, kauna nara hai ? jo tumheM hitakara hai evaM jisane tumhAre mana ko Ahata (ghAyala) kara diyA hai / 3. parastrI ke sevana ke tyAga kA pratibodha isa prakAra sunakara sakhI sakAma ( kAmanA sahita ) vacana kahatI hai / narendra kI putrI saubhAgya se rAnI banane ke lie AzAnvita hai| he sakhI! vaha varAMga mere citta ko curAne vAlA hai, dhairyavAna kA sammAna sahita AliMgana luuNgii| usake vacana sunakara, sakhI zIghra jAtI hai| vaha nipuNa sakhI kumAra ke nikaTa samAgata huI / phira kahatI hai- are ! tuma kAmarUpa kA apaharaNa karane vAle ho, tumhAre samAna anya koI rAjakumAra nahIM hai| tumhAre rUpa para vaha kumArI (manoramA) Asakta huI hai, apanI zobhA se kumArI
Page #193
--------------------------------------------------------------------------
________________ 182 varaMgacariu puNo lavai bho kAmarUvAvahAro tumaM sarisu ko aNNu Nau nnivkumaaro| tumaM rUvayAsattiyA sA kumArI NiyaM soha Nijjiyai ahisurkumaarii| tumaM tehiM vullAviyA saguNadhArA sutahi' vegi jAi jai vnnikumaar| sullacchIsu kaMtAsu gehammi vAso suppuNNAhiyA lahahi varasuha nnivaaso| imaM suNivi tiya vayaNa pabhaNai kumAro mayA yehu Na juttayaM ajsyaaro| ju pAviTTha' NikkiTTha lajjAvihINo suNaru ramai pararamaNi avaguNaha liinno| ju saMto-mahaMto-damaMto-khamaMto sukeM ramai paraNAri kaya dhmmhto| suNaru dhaNNi jo karai tiya saMgacAu succhaMdo vieso bhuyaM sppyaau| ghattA- Niya kaMtu caeppiNu', lajjamueppiNu', jA parapurasaho ahilasai / sA vahu duha pAvai, hui mahi Avai, NarayakhoNi Nicvu ji vasai / / 3 / / namala piu chaMDivi suira-Nisa-rasamANu ceDiyasuu' sevai caivi maannu| mayaNAura juvvaNa bhArapatta / kajjAkajjuya Nau muNai rtt| viNu karagahaNullai rAyaputti mahu saMgu Niyacchai Nihaya jutti| sA ke hauM sevami pAvamUla kAmIyaNa hiyavai dei suulu| vayarayaNu vihaMsi Na Naraya jAmi mai paratiyavau kiu Niyaya gaami| varadatta muNiMdaho pAsi liddha so kiM hauM bhaNNami akkha-giddha / iya NisuNi paDuttaru sA bhaNei paI sarisau NeDu Na avrunnei| tiyarayaNu ramaMtaha pAu hoi to suraNara kovi Na ramai loi| re kumara mUDha tuha' dhammahINu jaM kumarihi saMgi Na hoi liinnu| tiya saMgu jjhiu suhu khali samANu tiya sahu iMdiya suha amykhaannu| paI akkhiu paratiya paDahu vajju sA Nau paratiya lahu karahi bhajju / tuhu tiya rayaNullau lehi-lehi ma cirAvahi suMdara ehi-ehi| eyaMti Niyacchai va vaNapaesi Nau muNai kopi pcchnnnn-vesi| 3. 1. K, suvahiM N, sutAhi 2. N, suppuNAhiyA 3. N, NAu 4. N, ppavihu 5. A,K,N, avaguNahaM 6. A,K,N, caepiNu 7. A,K, N, muepiNu 1. K,ceDiyauu, 2.N, 'kajjuyA 3. K, tuhaM 4. A,K,N, saMggu 5. A, pai 4.
Page #194
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 183 ne nAgadeva ko jItA hai, tuma usake lie saguNadhArA kaha sakate ho| vaNikumAra manoramA ke pAsa zIghratA (vega) se jAo, zubhalakSmI kAMtA ke ghara meM nivAsa karo arthAt zubhapuNya kI adhikatA se zreSTha sukhapUrvaka nivAsa kro| strI ke yaha vacana sunakara kumAra kahatA hai, mere dvArA yaha apayaza ko karane vAlA kArya ucita nahIM hai| jo pApI, nIca lajjAvihIna, avaguNoM meM lIna hai, vahI vyakti parastrI meM ramatA hai| jo saMta, mahaMta, damana karane vAlA aura kSamAvAna yadi sukha ke lie parastrI meM ramaNa karatA hai to vaha apane dharma kA nAza karatA hai aura vaha samyak nara dhanya hai jo strI ke saMga kA tyAga karatA hai aura isa loka meM svataMtratA se gamana karatA hai| ghattA-apane pati kA tyAgakara, lajjA chor3akara, jo para-puruSa kI abhilASA karatI hai| vaha atyanta duHkha ko pAtI hai evaM pRthvI para AtI huI, nizcita rUpa se naraka bhUmi para basatI hai| ____4. sakhI dvArA kumAra varAMga ko pralobhana denA priya ko chor3akara, dIrghakAla rAtri meM rasa mAnakara, sammAna ko chor3akara, dAsIputra (ceTIsuta) kA sevana karatI hai| madanAtura aura yauna bhAra ko prApta karatI hai to ucita-anucita nahIM jAnatI hai aura ramaNa karatI hai| rAjaputrI binA vivAha kiye hue, merA saMga mRta-yukti hai| vaha kyoM mujha pApamUla kA sevana karatI hai, kAmIjana hRdaya meM zUla dete haiN| vrataratna kA vidhvaMsa karake maiM nahIM jaauuNgaa| maiMne svayaM hI para-strI-sevana ke tyAga kA vrata varadatta munirAja ke pAsa meM liyA hai, indriya kI laMpaTatAvaza vaha kyA maiM bhagna kruuN| yaha sunakara sakhI pratyuttara meM kahatI hai, tumhAre samAna anya koI mUrkha nahIM hai| yadi strIratna meM ramaNa karane se pApa hotA hai to deva aura manuSya koI bhI loka meM ramaNa nahIM kregaa| re! mUrkhakumAra tuma dharmahIna ho jo kumArI ke saMga meM lIna nahIM hote ho| strI ke saMga ko gupta rakhanA patita ke samAna hai, strI ke sAtha indriyasukha amRtakhAna hai| sakhI kahatI hai-tuma parastrI ko girAte hue varjita karate ho, vaha parastrI nahIM hai| zIghra hI usakA bhoga kro| tuma strIratna ko grahaNa karo, usake samAna cirakAla meM koI sundara nahIM hai| vanapradeza meM vaha tumheM dekha rahI hai, usake guptaveza ko koI nahIM jAnatA hai| ghattA-usake vacanoM ko sunakara, vrata ko smaraNa karake, varAMga kahatA hai-he! guNanilaya yadi corI se dharma ko chor3akara sevana kiyA jAye to loka meM yaza kA nAza ho jaayegaa|
Page #195
--------------------------------------------------------------------------
________________ 184 varaMgacariu ghattA- taM vayaNa suNeppiNu', vayasumareppiNu'. varataNu pabhaNai gunnnnilu| coru va sevijjai, dhammamuijjai, to pAvijjai jasa vilau / / 4 / / jai vAlA karagahaNau kijjai sayala loya picchaMtaha' lijji| te hauM sevami Niya tiya suMdari raivilAsa bhuMjami nniymNdiri|* aNNu payAri Na rairasa dhuttiya pANayaMti sevami Na ajuttiya / iya paccuttaru pAvivi vAlA tiya sahiyaMti patta sukumaalaa| NisuNi putti evahi kari saMvaru kAlaMtari hosai so tuha vru| viNa paraNiya avalA Navi sevai paratiya doseM maNi bhau vevai / vihi saMjou karesai terau hali vayaNullau maNNahi merau / iya NisuNevi maNorama vuccai mahu varataNu viNu kiMpi Na rucci| vAra-vAra sA iya palavaMtiya kahava-kahava Niyagehi phuttiy| iu vaiyaru NisuNiyau pariMde / NiyapariyaNa pykuvlycNdeN| ittahi mUla Nayari kiM jAyau dhammaseNu jahi Niva vikkhaayu| jahi suseNu' juvarAya vaiTThau karai rajju jo Niya mnniitttthu| tA paccaMta Nivai baladuddharu varataNu gau muNi samaradhuraMdharu / Aivi titthu desi so laggau arilaggaMtai sahu jaNu bhggu| jaNu Aivi puNu patthiva-patthiu deva tubhu desaho jaNu dutthiu / aripai desaho upari Ayau NAma parAjiu mahi vikkhaayu| iya vayaNahi suseNu" NIsariyau tahi jAya vi puNu saMgaru dhriyu| puNu bhajjivi NiyaNayari paiTThau cora jema loyahi Navi ditttthu| ghattA- NaMdaNa raNi bhaggau, NisuNi samaggau, dhammaseNu puravahi thiyu| varataNu sumaraMtau, vahuguNavaMtau, hA kiM so turayai Niyau / / 5 / / 6. A,K,N, suNepiNu 7. A, K,N, "sumarepiNu ___ 1.A, K, picchaMtahaM 2. K, suMdiri 3. raivilAsu bhuMjami NiyamaMdiri, yaha paMkti K, prati meM nahIM hai| 4. N, ghevai 5. N, vairU 6. K, vikhAyau 7. A,N, sukheNa 8. K, raju 9. K, dhuradharu 10. N, dutthiU 11. A, K, N, sukheNa 12. A,K,N, turayaI
Page #196
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 5. yuddhabhUmi se suSeNa kA bhAganA yadi bAlA (manoramA) se vivAha kiyA jAye to sampUrNa loka dekhate hue grahaNa kara legA / taba maiM apanI sundara strI ke rUpa meM sevana kruuNgaa| apane mahala meM rati vilAsa (pramoda) kA bhoga kruuNgaa| anya prakAra se rati meM Asakta nahIM ho sakatA hU~ arthAt prANoM ke aMta taka anucitta sevana nahIM karUMgA / 185 sakhI yaha pratyuttara prApta karake aMtataH sakhI sukumAlA (manoramA) ke pAsa pahuMcatI hai| putrI sunatI hai ki isa prakAra se kumAra saMvara karatA hai, kucha samaya pazcAt yaha tumhArA varaNa karegA / binA pariNaya (vivAha) ke abalA kA sevana nahIM karatA hai, mana meM parastrI - doSa se bhayapUrvaka kAMpatA hai / sakhI kahatI hai- mere vacanoM ko mAno, vidhAtA terA saMyoga kregaa| isa prakAra sunakara manoramA kahatI hai, mujhe varAMga ke binA kucha bhI nahIM rUcatA hai| vaha bAra-bAra yaha kahate hue, kisI taraha apane ghara meM pahuMcatI hai| pRthvI maMDala ke candra rAjA devasena ke dvArA apane parijanoM se yaha vRttAnta sunA gyaa| isa prakAra nagarI meM kyA jJAta huA ? dharmasena jahAM kA prasiddha rAjA hai, jahA~ suSeNa yuvarAja pada para AsIna hai| jo mana meM iSTa ho vaha rAjya kArya karatA hai| taba usa sImA para balavAna yoddhA nRpati varAMga ko jaano| vahAM deza meM Akara yuddha meM dhuraMdhara zatru A gaye haiM aura zatru ke Aga jAne para sabhI jana (loga) bhAga gaye haiM / loga Akara phira pRthvI ke vikAra ko dUra karane ke lie prArthanA karate haiN| tuma deza ke vipattigrasta (garIba) logoM ke devatA ho / zatru, deza ke Upara A gayA hai| usakA nAma pRthvI para vikhyAta 'parAjita' hai| isa prakAra vacanoM ko kahakara suSeNa bAhara nikala jAtA hai| vahAM jAkara punaH saMgrAma karatA hai aura phira bhagna hokara vaise hI apanI nagarI meM praviSTa hotA hai, jaise loka meM cora ko koI nahIM dekhatA hai| ghattA - putra raNabhUmi se bhAga gyaa| sampUrNa bAta sunakara, dharmasena nagara ke bAhara sthita hai, aneka guNoM ko dhAraNa karane vAle varAMga ko yAda karate hue, hAya! vaha ghor3A mere putra ko kahAM le gyaa|
Page #197
--------------------------------------------------------------------------
________________ 186 6. 7. varaMgacariu 6 tahi avasara varamaMti payaMpai arikhaMdhAru' asaMkhu parAyau bhaMDaNi Nau jujjhahi ekallau dUva ikku titthu pesijjai devaseNu Niva parauvayArau i' suNevi maMtiya vayaNullau tA pesiyau ikka guNavaMtau jAi vi devaseNu tahi Naviyau lehu levi tahi sayalu vi vAyau lihiu varaMgu Asi jiha hariyau dUu vi devaseNa sammANiu tahi avasara varaMgu vullAviu bhai gariMdu NiNi bhaDa kesari amhai. dUradesi jAivvau lehu dihAlivi vaiyaru akkhiu dhattA - vaiyaru NisuNeppiNu', paDu vAeppiNu, varataNu huyau vi saNNamaNu / hA vihi kiM jAyau, aribalu Ayau tAyahu periu suhaDagaNu / / 6 / / viNivi aMsu jalulliya Nittai pikkhivi devaseNu tA bhAsai vAivi lehu soya jaM bhiNNau itti kAlu mayA viNNayANiu puNu ucchAyi Niya vesi uccholiya NiNi NareMda kajju kari saMpai / tumhaha balu lahu itthu samAyau / devaseNu ANijjai bhallau / lehu ikku suMdara to dijjai / amhaha baMdhava kajja viyArau / niyamaNi maNiu Naravai bhallau / lehu levi gau soji bhamaMtau / viNau karevi teNa sahu kahiyau / jaha suseNu bhagga' ari Ayau / sayalA kUya rAyamaNi dhariyau / pucchiu vittaM tu vi tahi bhANiu / sajjaNakajju teNa maNi bhAviu / varataNa ' tuha acchahi iha puravari / dhammaseNa Nivakajju karivvau / puNu dUyeNa vi savvu samakkhiu / 7 NaM sayavatta' iu sA sittai / hu hu bhAu ari tAsa 2 | puNu Nayasuyehi so ruNNau / vaNiu payesiu karevi samANiu / diTThau NayaNahi NipphaMdoliya' / 1. A, K, N, kkhaMdhAru 2. A, K, N, tumhahaM 3. N, titthui 4. A, K, N, amhahaM 5. A., K, yau, N, yauM 6. K, bhaggarDa 7. K, carataNa 8. A, K, N, amhai 9. A, K, NisuNeyiNa, N, Nisupi 10. A, K, N, vAepiNu 1. N, sayavatta 2. N, tAsa 3. A, K, N, niSkaMdoliya
Page #198
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 6. pitA dharmasena kA patra 187 usa avasara para zreSTha maMtrI kahatA hai- rAjan suno abhI ( samprati) eka kAma karate haiN| zatruoM kI anaginata senA vahAM para pahuMcI hai, ApakI senA evaM bala kama hai| yuddha meM akele yuddha nahIM kara sakate haiM, devasena uttama karane vAle haiN| eka dUta vahAM bhejate haiM aura sAtha hI eka sundara patra bhijavAte haiN| rAjA devasena paropakArI hai, hamAre baMdhujana ke kArya kA vicAra kiyA karate haiN| isa prakAra maMtrI ke vacana sunakara, apane mana meM narapati uttama mAnatA hai| unhoMne eka guNavAna dUta bhejA aura vaha dUta lekha (patra) lekara ghUmate hue vahAM gayA, vahAM jAkara devasena ko namaskAra kiyA, usake dvArA vinayapUrvaka kahA gayA, patra lekara saba kucha par3hatA hai, jahAM suSeNa zatru senA ke Ane para yuddha bhUmi se bhAga gyaa| jisa prakAra suSeNa china gayA hai, vaise hI varAMga ko pAne kI AzA meM likhA gayA hai| dUta kA devasena ne sammAna kiyA, vitta kA bhI pUchA gayA ki usakA bhI pratipAdana kiyA jaaye| usa avasara para varAMgakumAra ko bulAyA gayA, sajjana kA kArya usake mana meM bhAvita huaa| rAjA kahatA hai - he kesarI yoddhA! varAMga isa nagara meM tuma hI ThIka ho, hama dUra deza meM jAyeMge, dharmasena nRpa ke sahAyaka banakara yuddha tumheM karanA hogA / lekha ke pratyeka vRttAMta ko dUta ke dvArA punaH sabhI ke samakSa kahA gayA / ghattA - vRtAMta ko sunakara, kuzalatA kahakara, varAMga cetanA yukta huA / hAya vidhAtA yaha kyA duHkha utpanna kiyA, zatrubala evaM yoddhAsamUha pitA ke yahAM AyA hai / 7. kumAra varAMga kA manoramA se vivAha usake (manoramA) ke donoM netra jalamaya ho gaye mAno kamalapatra se usakA mukha siMcA gayA ho| devasena usako dekhakara kahate haiM- kumAra merA bhAnajA hai, jo zatru kA trAsa karatA hai| rAjA patra par3hakara zoka se bhagna ho gayA, usakI A~khoM meM AMsU A gaye, itane kAla ke bAda mujhe jJAta usakI AMkheM spandana rahita huA, vaNik rUpa meM sammAna kiyA, punaH utsAhapUrvaka uchalatA dikhAI diiN| punaH punaH bAhoM se snehayukta AliMgana ( gale lagAkara ) dekara, punaH-punaH uttama prazaMsA karake rAjA kahatA hai-varAMga suno, eka kArya kIjie putrI manoramA ko anya patniyoM ke sAtha meM le jaao| yaha mAtula (mAmA) ke vacana sunakara bhAnajA (varAMga) haMsakara kahatA hai- prathama to maiM apane
Page #199
--------------------------------------------------------------------------
________________ 188 varaMgacariu puNu puNu gADhAleMgaNu deppiNu' puNu-puNu parama pasaMsa kreppinnuH| bhaNai rAu suMdara suNi kijjai putti maNorama saya sahu lijji| iya mAulai vayaNa NisuNeppiNu" bhAiNeu akkhai vi haseppiNu' / paDhamai Niyapuravari jAivvau Niya tAyaho aribalu taasivvu| to pacchai jANivvau caMgau evahi karami Na kajju vrNgu| jA matthai tA Niva puNu ghosai vayaNu mahArau kAiNa posi| mAula vayaNu Na ullaMghijjai mahu puttiya gahaNullau kijji| kaNNA rayaNa gaNullau diNNau lai-lai Nau chaMDahi suha vaNNau / taM suNevi jA vayaNu Na vuccai rAyai muNiu vayaNu ihu rucci| pAsaTThiya' Narehi volijjai pahu Niyakumari varaMgaho dijji| puNu vAsara sumahutta gaNeppiNu maMDau raiyau harisu dhreppinnu"| karivi vivAhu maNorama appiya puNu sayakumariya aNNu viyappiya / huyau vivAhu lou ANaMdiu jAivi ceyAlai jiNu vNdiu| diNNau dANu NareMdisubhaTTaha12 thuya viraiya vNdiiynntttthaa| puNu varataNu vaNigehi parAyau Navavahu leppiNu' kaya mnnraayu| ghattA- Nisi samai maNorama, jagi jAyau tama, Niyapiya rairasa luddhiyahi / __ piya pAsi pahuttiya" ramaNaho, rattiya, kaMtAliMgiu muddhiyhi||7|| jA ciru' upaNNiya maNi Na saMkha sA pUriya vihiNA ramaNa kNkh| tamu galiu vihAvari huu pahAu udayAyali pattau divsraau| saha maMDavi susaru vaigu jitthu varataNu saMpattau kumaru titthu| tA bhaNai deva ari haNiu gabbu mai tumha' pasAyaM labhu svvu| evahi Niya jaNaNaho pAsi jAmi patthAu Na acchami itthu gAmi / Aesu dehi Nivakari pasAu taM NisuNivi vullai vayaNarAu / 4. A,K,N, depiNu 5. karepiNu 6. A,K,N, NisuNepiNu 7. A,K,N, hasepiNu 8. K, kaNNAya 9. K, pIsaTThiya 10. A, K,N, gaNepiNu 11. A, N, dharepiNu, K, dharepiNNu 12. A, K, bhaTTahaM 13. A,K,N, paTTahaM 14. K,geuhi 15. A,K,N, lepiNu 16 A,K,N, luddhiyahiM 17. N, pahutiya 8. 1. A,K,N, ciru 2. K, sadeg 3. A,K, uvayAyali 4. A, tumhaM 5. K, laghu
Page #200
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 189 nagara meM jAU~gA, apane pitA kI zatru-zakti ko naSTa kruuNgaa| pazcAt taba maiM manoramA kA samAgama ThIka smjhuugaa| yaha kArya abhI maiM nahIM kruuNgaa| jo dimAga meM hai usakI rAjA ghoSaNA karatA hai| mere vacanoM kA kaise pAlana nahIM hotA hai| he varAMga! mAmA ke vacana kA ullaMghana mata karo, merI putrI ko grahaNa kara liijie| kanyA-ratana samUha varAMga ko diyA gyaa| ise grahaNa karo, isa sukhakIrti ko nahIM chodd'o| usako sunakara kumAra kucha bhI vacana nahIM kahatA hai| rAjA ke dvArA jAnA gayA ki kumAra varAMga ko yaha vacana rucate haiN| pAsa sthita eka manuSya ke dvArA bhI kahA gayA ki prabhu! merI kumArI ko kumAra varAMga ko diijie| , phira zubhamuhUrta zubha dina dekhakara, harSa dhAraNa kara eka maMDapa kI racanA kI gii| manoramA kA vivAha karake arpita kiyA, punaH anya 100 kumArI bhI arpita kI gaI, vivAha hone para loka AnaMdita huaa| caityAlaya (maMdira) jAkara jinadeva kI vaMdanA kii| vIra rAjA ne dAna diyA aura baMdIjanoM ke baMdhana naSTa kara prazaMsita zAsana kI racanA kii| pazcAt varAMga vaNipati ke ghara para lauTA aura navavadhU ko lekara bhoga kiyaa| ghattA-rAtri samaya manoramA, jaga meM aMdhakAra utpanna huA, apane priya ke ratirasa ko prApta karatI hai| priya ke nikaTa ramaNa ke lie pahuMcatI hai, rata hokara pati ke AliMgana meM mugdha ho jAtI 8. manoramA kI icchA pUrNa kI jise cirasamaya taka mana meM zaMkA utpanna nahIM huI, vidhAtA ke dvArA manoramA ke ramaNa kI icchA pUrNa huii| rAtri kA aMdhakAra naSTa huA tathA udayAcala meM sUrya udita hotA hai| jahAM para maMDala ke sAtha zvasura (devasena) baiThA hai, vahAM para kumAra varAMga phuNcaa| taba devasena kahatA hai-deva! zatruoM kA garva se nAza karanA hai| maiM tumhAre prasAda se saba kucha prApta karUMgA, isa prakAra maiM (kumAravarAMga) apane pitA ke pAsa jAtA huuN| yahAM gAMva meM nahIM ThaharatA hU~, nRpa apane hAthoM se Adeza diijie| usako sunakara rAjA kahatA hai-yaha ghara, zreSTha nagara rAjya bhAra le lo, nAnA prakAra se zreSTha lakSmI le lo, anya bhI rUcatA ho vaha saba kucha le lo| parantu he sundara! gamana nahIM kro| ___ghattA-tumhAre binA ramaNIka nagara meM sukha sUnA hai, tumhAre binA rAjya nirarthaka hai| apane nagara meM mata jAo, yahIM para Thaharo, tuma se janapada (prajA) kRtArtha haiN|
Page #201
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 varaMgacariu ihu gharu puravaru lai rajjabhAru lai pavara lacchi nnaannaapyaar| aNNu" vi ruccai taM savvu lehi parasuMdara gamaNau Navi krehi| ghattA-paI viNu suha suNNau, Nayaru ravaNNau, paiM viNu rajju nnirtthu| mA Niyapuri gacchahi, itthu ji acchahi, tuhaM jaNavai sakayatthau' ||8|| titthu ji paTTaNi hau jAesami ari viddhaMsi icchu aaesmi| suNivi vayaNa jAmAura vuccai susara tuhArau vayaNu Na rucci| dai Aesu titthu lahu gacchami mAyavappa payakamalaNi yacchami / itthu vasaMtaha' duNNai yArau hauM jaNi hosami Nau avahArau / taM NisuNivi mahirAu payaMpai vayaNu tuhAraukkivvau sNpi| tA rahavara-mAyaMga turaMgai cAmarachattai vattha surNgi| dAsiya-dAsai rayaNahi-raNNai aNNu vi kumaraho rAyai dinnnni| iya savvai varataNu giNheppiNu' sAyara viddhi vaNeMdu leppinnu| rAu vi Niya khaMdhAraho juttau dhammaseNa Niva nnehaasttu| satthi karevi payANau diNNauNivahu mAra calliya kaya punnnnu| ghattA- pura-Nayara muyaMtaha", supahi gamaMtaha', Niyapuri thovaMtari gyu| jAya vi vaNi pesiu, vayaNuddisiu, akkhahi kumaru samAgayau / / 6 / / 10 sAyaraviddhi parAyau tittahi NisuNi rAya vahukalaguNa juttau ko varaMgu ko tuhaM vaNi sArA taM suNevi puNu vaNivaru bhAsai so varaMgu jo ciru hari hariyau so varaMgu guNadevihi NaMdaNu iya vayaNai NareMdu yANaMdiu dhammaseNu pahu acchai jitthi| NAma varaMgu kumaru iha pttu| kiM kajjeM Ayau gunndhaaraa| so varaMgu jo arikari tAsai / so jo paiM juvarAyai dhriyu| tujjha suu' mnnnnynnaannNdnnu| NaM varasAgami tarugaNu nnNdiu| 9. 6. A,K,N, aMNNuvi 7.N, skdhu| 1. A,K,N, vasaMhahaM 2. A,K,N, kkivvau 3. K, turaMgaI 4. A,N, giNhepiNu 5. A,K,N, laepiNu 6. A, K, N, muyaMtahaM 7. A, K,N, gamaMtaha, K, ginnheNpinnu| 1. K, surch| 10.
Page #202
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu ___191 9. kumAra varAMga kA apane nagara kI ora gamana devasena kahatA hai-maiM usa nagara meM jAU~gA aura zatruoM ke vidhvaMza kI icchA kA nAza kruuNgaa| vacana sunakara kumAra kahatA hai-zvasura jI tumhAre vacana rucate nahIM hai| Adeza dIjie, vahAM para zIghra hI jAtA huuN| mujhe mAM-bApa ke caraNa kamala kI icchA hai, yahAM rahate hue durnIti unake sAtha anyAya nahIM karUMgA, maiM logoM meM chInane vAlA nahIM houuNgaa| usako sunakara bhUpati (devasena) kahatA hai-tumhAre vacanoM ko samprati (abhI) kreNge| taba zreSTha ratha, hAthI, ghor3A, camara, chatra, vastra, suraMga Adi sahita dAsa-dAsI, ratnAdi yuddha meM calate haiM aura kumAra ke lie anya rAjA bhI detA hai| yaha saba kumAra varAMga grahaNakara, vaNipati sAgarabuddhi ko lekara jAtA hai aura rAjA bhI apanI senA ke lie dharmasena rAjA ke sneha meM Asakta hokara detA hai aura dina meM hI prasthAna karatA hai| nRpati kI senA calI aura puNya kArya kiyaa| pattA-senA samUha rAjya, nagara chor3ate hue, supatha meM gamana karate hue, apane nagara se thor3e aMtara para pahuMcatI hai| jaMgala se Ate hue dUta se kahate haiM-jAo aura kumAra ke Ane kI sUcanA rAjA dharmasena se kho| ___10. rAjA dharmasena ko varAMga ke Agamana kI sUcanA sAgarabuddhi vahAM para pahuMcate haiM jahA~ para svAmI dharmasena baiThe hue the| rAjA ne sunA ki aneka kalA aura guNoM se yukta jinakA nAma varAMgakumAra hai, yahAM pahuMce haiN| rAjA kahatA hai-kauna varAMga, kauna vaNika kA Agamana huA haiM, vaha guNadhArI kisa kArya se Aye haiN| usako sunakara punaH vaNipati kahatA hai-vaha varAMga hai jo zatruoM kA trAsa (nAza) karatA hai| vaha varAMga hai, jise cirakAla (pUrvakAla) meM ghor3e ne haraNa kiyA thA, vaha jise tumane yuvarAja pada dhAraNa kiyA thaa| vaha varAMga jo guNadevI kA putra evaM tumhAre mana aura netroM ko AnaMdita karane vAlA putra hai| ina vacanoM se narendra AnaMdita huA, mAno varSA Agama se vRkSa samUha AnaMdita huA ho, mAno daridra ke lie dhana prApta huA ho, mAno rasapAka ke lie rasAyana siddha huA ho, mAno haMsa kA mana sarovara meM rata huA ho| taba narapati (dharmasena) aneka vAdyayaMtroM ke sAtha harSita hokara janasamUha ke sAtha calatA hai| vahAM pahuMcakara naMdana (varAMga) dikhAI detA hai aura donoM kA sneha loka meM zreSTha hai| narapati ke sAtha kumAra nagara meM praveza karatA hai| brAhmaNoM ke lie dAna diyA gayA aura jayakArA kiyA gyaa|
Page #203
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 varaMgacariu NaM dAlidieNa dhaNu laddhau NaM rasavAi rasAyaNu siddhu| NaM varahaMsu sivappuri pattau NaM haMsau maNa saravari rttu| tA Naravai vahu tUraha NeviNu sammuha calliu harisu dhrevinnu| pattau jAivi NaMdaNu diTThau tUveM raivaru loya gritttthu| Naravai sahu paTTaNi paisAriu diNNuH dANu bhaTTaha jayakAriu / Aya kumaru jaNaNihi payalaggau / tuha pasAya' mAyari duha bhaggau / sajjaNa loyahi tosu pavaTThiu dujjaNa muha masikuMcau vtttthiu| piya mAyarihi mahucchau kIyau NaM Nava putta jAu dhaNu diiyu| ghari Ayau varaMgu NisuNeviNu' ari bhaggau NiyaseNa levinnu| suNha vi guNadevihi payalaggiya harisiya darasivi suNha smggiy| ghattA- tA Naravai puttaho, varaguNa juttaho, sayalu vi cariu ppucchiyu| ___ so jahi jahi hiMDiu, suha-duha maMDiu varataNi savvu samakkhiyau | 190 / / 11 ittahi jo Ayau devaseNu so sammANivi puNu vhuvihennu| kayavAsara bhatti karevi cAru mokkalliu gau Niyapura susAru / aNNahi diNi maMti' suseNu levi jaha varataNu taha saMpatta vevi| akkhai suseNu bho NisuNi bhAya tuhu dhammavaMtu Niru vigaya maay| jaM mai avarAhu vi kiyau tujjhu taM vaMdhava sayalu vi khamahi mjjhu| kiM khamau Natthi avarAhu kovi tuha mahu guravaMdhau kahihi sovi| avarAhu kavaNu hau~ khamiu savvu iu vayaNu suNivi chaMDevi gvvu| jaM ciru vilasiu maMta'vareNa taM sayalu vi akkhiu* kumari tenn| taM muNivi vikkhaNu vayaNa savvu bho vaMdhava paiM samu kavaNu bhavyu / tuha gavvahINu akuDila sahAu taNu teyai Nijjiya divsraau| vaMdhava lai savvu vi rajjabhAru lai majjhu lacchi puNu puhai sAru / iya vayaNa paroparakari saNehu gau kumaru suseNu vi Niyaya gehu / tA avarahi diNi guNadevi putta NiyatAyaho aggai kahai vtt| 2. N, diMNu 3. A,K,N, bhaTTahaM 4.N, pasayai 5. N, bhaggahau 6. A,K,N, muhaM 7. A,K,N, suNepiNu 8. A, K, N, heMDiu 9. K, ymkkhiyu| 1. K, maMta 2. A,K,N, tahaM 3. N, maMteM 4. A, akiu 5. K,N, geh| 11.
Page #204
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 193 vahAM Akara kumAra mAtA-pitA ke caraNoM meM par3atA hai, tumhAre prasAda (kRpA) se mere duHkha bhAga gye| sajjana loka meM saMtoSa rUpa pravartita hote haiN| durjana ke muMha meM kAlI syAhI lagAyI gaI ho| priya mAM mahotsava karatI hai jaise mAno nUtana putra hone para dhana diyA jAtA hai| ghara meM Aye varAMga ko sunakara, zatru apanI senA lekara bhAga jAtA hai| navavadhu guNadevI ke caraNa chUtI hai, sabhI vadhuo ko dekhakara rAnI (guNadevI) harSita hotI hai| ___ghattA-taba zreSTha guNa yukta putra se sampUrNa carita (abhI taka jo huA) pUchA jAtA hai| kumAra jahAM-jahAM ghUmatA rahA evaM sukha-duHkha sahana kiyA, vahAM kA saba kucha kahatA hai| 11. suSeNa ko kSamA yAcanA yahAM para (kaMtapuranagara) devasena AtA hai phira usakA aneka prakAra se sammAna kiyA jAtA hai, aneka dinoM taka varAMga ne unakI ThIka taraha Avabhagata kI, phira varAMga ko chor3akara devasena apane nagara ko gyaa| eka dina maMtrI suSeNa ko lekara jahAM varAMga hai, vahAM para donoM pahuMcate haiN| suSeNa kahatA hai he bhrAtA suno tuma (Apa) dharmavAna ho kintu maiM nirantara chalakapaTa karatA rhaa| jo maiMne tumhAre sAtha gunAha kiyA hai, una sabhI ke lie he bhrAtA! mujhe kSamA kro| kyA kSamA? koI bhI aparAdha nahIM hai, tuma to mere bar3e bhAI kahe jAte ho, kauna aparAdha hai, maiM sabhI ko kSamA karatA huuN| isa prakAra vacana sunakara suSeNa garva (mAna) chor3atA hai| jo maMtrIvara dIrghakAla se suzobhita hue the, usake bAre meM bhI suSeNa ne saba kucha kumAra se kaha diyA, use bhI kSamA karatA huuN| bho! bhAI tumhAre samAna kauna bhavya hai? tuma garvahIna aura chalakapaTa rahita svabhAva ke ho evaM zarIra teja se sUrya ke prakAza (divasarAu) ko jItA hai| bhAI rAjya kA sampUrNa bhAra le lo evaM merI lakSmI aura bhUmi bhI le lo| isa prakAra paraspara (eka-dUsare se) sneha ke vacana kahate haiN| __kumAra suSeNa apane ghara ko calA gyaa| taba dUsare dina guNadevI kA putra (varAMga) apane pitA ke samakSa rAta ko eka bAta kahatA hai-he deva! suSeNa ke lie Aja hI yuvarAja pada de dIjie aura vaha rAjya kre| tAta (pitA) kahate haiM-tuma hI saba kucha le lo, merA mAna (sammAna) kauna rakhatA hai to tuma rakhate ho| ghattA-punaH varAMga kahatA hai, gupta nahIM rakhate hai, maiM yuvarAja pada nahIM lUMgA, dUsaroM kI senA ko maiM vaza meM karUMgA, pRthvI para avagAhana karUMgA, maiM zatru rAjA ke mada (mAna) ko bhagna kruuNgaa|
Page #205
--------------------------------------------------------------------------
________________ 194 12. 13. varaMgacariu juvarAyatta so karahu rajju / padmaM huMtai ko uvvahai gavvu / bho deva suseNaho dehi ajju tAyai akkhi tuha lehi savvu ghattA - puNu varataNu akkhar3a, gujjhu Na rakkhar3a, hauM Na lemi juvarAya pau / para cakkiya sAhami, mahi avagAhami, hauM bhaMjami arirAyamau / / 11 / / 12 lahu dehu suseNahu rajju tAya / sumaNoharu vaNisahu mahi gurukku / jaMtucca taM kari tuha kumAru / jaNaNI-jaNaNullaya payaNavevi / liu satthi puNu vikaya cAru maMtu / tahi satthi laiya kayaNIya suddhi / hi jaMta-jaMta puNu dinu teNa / mahi NivaDiya pAsAyai vi khINu / pucchiu jaramaMtiu NisuNi tAya / sumaNoharu mahilu viuladhAmu / NAmeM aNattapura giha vicittu / bhaMDaNu rauddu duNNivi jaNAhaM / varageha raiya muNivara NivAsu / varataNu sahu so jAyau kayatthu / sahiyau, tuMgu vi goura maMDiyau / Nimmiya jalavANai, kUvaNivANai, juttau arihi akhaMDiyau / / 12 / / 13 mA avagaNNahi vara majjha vAya hauM Nivasami puravaru karivi ikku tA tAyai maNNiu vayaNu sAru tahi avasara vahu sAhaNu laeva' payaNihi viddhiu vaNiNAhu saMtu te maMti cayArivi viula buddhi calliu kumAru pahasiya maNeNa jara paTTaNu kovivi NaravihINu taM picchivi paTTaNu teNa rAya ihu ko puru suNa kavaNA taM suNivi puNu kaMcuyai vuttu iha huu murAri jaraseMgha yAhaM iya vayaNai tahi pura kiyau vAsu bala cAuraMgu sahu rahiu titthu ghattA - tahi sAlu vi raiyau, parihA taruvara sacchAviya vAhiyAli' kiya haTTama gamahi viula levi mahivai bhavaNai kIyai maNojja hari - kari aMtevara sayala jutta 6. A, K, avaggahami 1. A, lAevi 2. A, K, N, jaraseghayAhaM 1. A, vAhiyAhi 2. K, kIvai vaNa - uvavaNi vasahi kheyarAli / kaya vikkai vattha jaNehi sevi / visiu tahi Nattiu rAya bhojja / cAmIyara caMpaya sarisa gatta /
Page #206
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 195 12. Arnatapura kA nirmANa he tAta! (pitAjI) merI bAta kA tiraskAra mata karo, zIghra hI suSeNa ke lie rAjya de diijie| maiM eka zreSTha nagara banAkara sumanohara evaM vistRta pRthvI para vaNipati ke sAtha nivAsa kruuNgaa| taba pitA sabhI vacanoM ko mAnate haiN| jo ucita ho, vaha kumAra tuma kro| usa avasara para bahuta senA lekara mAtA-pitA ke caraNoM meM namaskAra karake, samudra ko cIratA huA Age bar3hatA hai| cAra maMtriyoM ko sAtha meM liyA, ve cAroM maMtrI nirmala vipula buddhi vAle the, unako sAtha meM lekara kArya karatA hai| upahasita mana se kumAra calatA hai, rAste meM jAte-jAte phira usake dvArA eka purAnA nagara dekhA gayA, jahAM koI bhI nahIM arthAt naravihIna nagara thaa| mahala Adi pRthvI para gira par3e evaM kSINa the| rAjA ke dvArA usa nagara ko dekhakara vRddha maMtrI se pUchA suno tAta-yaha khAlI kauna-sA nagara hai aura kyA nAma hai? jisakA ati utpanna manohara pRthvItala aura vipuladhAma hai| usako sunakara phira kaMcukI bolA-isakA nAma Arnatapura hai, jisake ghara vicitra (sundara) haiM, yahAM para kRSNa aura jarAsaMdha hue haiM aura yahAM para donoM kA raudra svarUpa yuddha huA thaa| isa prakAra vacanoM se (jAnakara pazcAt) vahAM nagara meM nivAsa kiyaa| zreSThaghara kI racanA kI evaM zreSThamuni kA bhI nivAsa banAyA, turaMga senA (bala) bhI vahAM sAtha meM rahatI hai, varAMga ke sAtha vaha kRtArtha hue| ____ghattA-vahAM para ghara (zAlA) kA nirmANa kiyA, nagara ke cAroM ora khAI banAI, U~cA nagara kA daravAjA maMDita kiyA, jo zatru kI akhaMDitatA se yukta thaa| jalapAna gRha (pyAU) nirmita kiyA, jala ke lie kueM bhI khudvaaeN| 13. kumAra ke samakSa nakulAdhipa kA samarpaNa nagara kA bAharI maidAna zreSTha vRkSoM se AcchAdita hai, vana-upavana meM pakSI aura bhauMre basate haiN| eka bAjAra kA nirmANa kiyA, jahAM loga vastu lene jAte haiM, logoM kI sevA ke lie vastroM kA kraya-vikraya hotA hai| rAjA ne manohArI bhavanoM kA nirmANa kiyA, jahAM para rAjA bhoja kA nAtI rahatA hai, vaha nagara ghor3e, hAthI aura antaHpura (ranivAsa) sabhI se yukta hai| kumAra kA zarIra campAphUla ke samAna hai, vaha apane teja se sUrya (bAlamitra) ko jItatA hai jaise bhauMrA kamalanAla ko jItatA hai| jinake solaha vastroM se vibhUSita aMga haiM, unake sAtha varAMga ratisukha pUrvaka pramoda karatA hai aura vahAM zreSTha nagara meM nivAsa karatA hai| eka dina eka zatrurAjA pApa karma karatA hai| varAMga kahatA hai duSTa rAjA, atinikRSTa hai jisakA nAma bakulAdhipa hai, isako maiM vaza meM karatA
Page #207
--------------------------------------------------------------------------
________________ 196 14. varaMgacariu Niya teyai Nijjiya bAlamittu' vasu-aTThAharaNa-vihUsiyaMgu titthu vi puravara NivasaMta-saMtu akkhai hauM sAhami rAyadudru hauM vAjeM hariyau Asi jAma jahi raNi jittiyau suseNu bhaggu taM bhaNNivi' ko kiu dUvacaMDu paccaMta Nivai' mahu hiyai sallu yau bhaNahi kaivi saMgaru karehi paiM uppara caDiu varaMgu rAu tA lehu samappahi cAruvaNNa gau dUva levi jo lihiu patta so NisuNivi saMkiu niyamaNeNa ghattA - tA maMtu " kareviNu, saMka yi putti laeviNu, gavvu 11 Aevi NamaMsiu rAu teNa khama karahi deva hauM dosavaMtu tA bhai vIru varataNu kumAru mahu' ANa paDicchahi jIvayaMtu iya vayaNai taho saMtosu jAu puNu dhIya maNohara diNNa Asu parasuppara NiyaDa karevi Nehu varataNapahAu vaTTiyau kema sAhiya mahi jalaNihi sIma levi gai jiya muNAla sAraMgu Nittu' / sahu raisuhu vilasai varaM / ikkahi diNi sattu Nivai kayaM tu / NAmeNa kulAhiu aiNikiTTu / mahu tAyaho upari gayau tAma / so hauM jittau kai pAyalaggu / jajjAhi viyakkhaNa jahi payaMDu | jaNa'payaDu kulAhiu suhaDamallu / aha kera paDicchahi latthi dehi / samariu piyavaMdhava vairabhAu / iya vayaNaiM laggiya ai ravaNNa / jAya vi puNu akkhiya sayalavatta / bullAviya NiyamaMtayaNu teNa / dhareviNu 2, duddharu muNivi varaMgapahu / mueviNu", Ayau so maMtiyahi sahu" / / 13 / / 14 balavaMtu vi saMsiu taho bhaena / tu pAyahi NivaDiu arikayaMtu / mai khamiu savvu kiu dosabhAru / suhi rajju karahi Nipuri vasaMtu / maNi dhariya kera muNi valapahAu / avaru visau puttiya diNNa tAsu / puNu Nipuri pattau kaNaya dehu / Nahi diNamaNi Nisiyara juNha jema / pura-paTTaNa - Nayarai viviha sevi / 3. A, K, mitta 4. A, K, N, Nitta 5. A, K, N, tahaM 6. A, K, N, sukheNa 7. N, pabhaNivi 8.A, K, NivaiM 9. A, K, bharaNahi 10. A, K, N, vayarabhAu 11. K, maMta 12. A, K, N, dharepiNu 13 A, K, N, laepiNu 14. A, K, N, muepiNu 15. K, sahU 1. A, K, N, maha
Page #208
--------------------------------------------------------------------------
________________ 197 varaMgacariu hU~ | jaise mujhe azva ke dvArA haraNa kiyA gayA thA, vaise hI mere tAta (pitA) ke Upara saMkaTa hai| jisane yuddha jItA thA aura jisake kAraNa suSeNa raNabhUmi se bhAgA thA, use maiM jItUMgA aura aneka bAra caraNoM meM girAU~gA / pazcAt dUta ko AhvAna kiyA aura kahA- vahAM jAo, jahAM vaha pracaMDa bakulAdhipa hai / kyoMki mere hRdaya meM rAjA kI sImA kI zalya hai / bakulAdhipa subhaTa va malla logoM meM vikhyAta hai| usase kaho ki vaha kitanA bhI saMgrAma kare athavA jIvana kI pratIkSA kre| tumhAre Upara varAMga rAjA car3hAI karegA aura priyabAMdhava ke bairabhAva ke kAraNa yuddha karegA / taba varAMga ne eka patra (lekha) dUta ko diyA, yaha vacana atyanta ramaNIya lagate haiN| jo patra likhA gayA use dUta lekara jAtA hai aura jAkara sampUrNa bAta kahatA hai / use (dUta) sunakara rAjA apane mana meM zaMkita hotA hai aura usake dvArA apane maMtriyoM ko bulAyA jAtA hai| ghattA - taba maMtraNA karake, zaMkA dhAraNa kara, svAmI - varAMgaprabhu ko yoddhA jAnakara, apanI putrI lekara, artha chor3akara maMtriyoM ke sAtha vaha ( bakulAdhipa ) jAtA hai / 14. kumAra varAMga kA yaza rAjA ke dvArA namaskAra kiyA gayA evaM kahatA hai - he kumAra ! balavAna bhI Apake bhaya se prazaMsA karate haiM / he deva! mujha doSI ko kSamA kareM, zatru pApa karma karane para Apake caraNoM meM par3ate haiN| vaha kahatA hai - Apa vIra varAMga kumAra ho, maiMne sabhI jo doSa kiye haiM unheM kSamA kareM, maiM ApakI AjJA kI pratIkSA meM jIvita hU~ / kumAra kahatA hai - Apa apane nagara meM rahate hue sukha pUrvaka (sukha meM) rAjya kreN| isa prakAra vacanoM se use saMtoSa utpanna huA, rAjA ne yaha jAnakara mana meM saMtoSa dhAraNa kiyaa| AzApUrvaka phira apanI manohara putrI ko diyA evaM dUsarI viSaya - sAmagrI bhI usa putrI ke sAtha dI / paraspara snehapUrNa evaM sonA dekara nikaTa ke saMbaMdha banA karake phira apanI nagarI meM pahuMcatA hai| varAMga kI yazazrI kisa taraha varddhita hotI hai, jaise AkAza meM sUrya aura candramA kI jyotsnA hotI hai| pRthvI para samudra kI sImA lekara, pura, rAjya, nagarAdi kI vibhinna prakAra se sevA kI gii| taba sAgarabuddhi ke sundara deza mathurA rAjya kI bhUmi bhI rAjA varAMga ke lie dI gaI, kaliMga aura viSayoM kI samyak riddhi aura siddhi bhI dI gaI, vaNipati ne putra ke lie hissA bhI (bhUmi kA bhAga) likha diyaa| maMtrI anaMta ke lie ukta viSayaka patra diyA, sAtha hI vArANasI kA citra aura senA
Page #209
--------------------------------------------------------------------------
________________ 198 JUTS varaMgacariu tA sAyaraviddhaho cArudesu diNNau mahirAyai vrpesu| diNNau kaleMga visayaho suriddhi vaNi taNayahu lehu bhAyaraho siddhi / pallava visayaho maMtiya aNaMta ajiyaho visAlapuri diNNa-diNNa puNu devaseNa mAla varavaNNa / ghattA- iya appivi desu, viulapaesu, karai rajju mahi raannu| akkhaliya payAu, vimalasahAu, acchai mANiNi mANau / / 14 / / 15 ittahi Naravai suhu bhuMjaMtau ikka divasi aMteuri pttu| diNNau AsaNu tahi ji NiviTThau tiyagaNu Aivi sayalu vytttthiu| he piya NisuNahu dhammarasAyaNu jiNavara bhAsiu sukravaho bhaaynnu| kahahu dhammu' sAmiya dayasArau sayalaha jIvaha dukkha nnivaaru| bhaNai NariMdu devagura taccai saddahANu jaM kijjai scci| taM ji dhammu dahavihu puNu aMgai deva dosaaTThAraha rhiyu| guru jo NiggaMthu vi tava sahiyau dhammu savvajIvahu daya kijji| jiNa bhAsiya Ayamu pabhaNijjai diDha dhariyai daMsaNu suhyaaru| vaya-tava-saMjamu sayalaha sArau eu bhaNivi jai dhammu pyaasiu| puNu sAyAradhammu tahi bhAsiu jo sAvau jiNavaya paripAlayae so jiNa paDimai Niccu nnihaale| kijjai jiNavarabhavaNu ravaNNau aiuttaMgu siharu sasi vnnnnu| puNu riuraMdharaMdha titthaMkara kijjahi paDimai sayala suhNkr| karivi payaTThApUya raijjai vasuvihadavvasuyaMdhaha kijji| ghattA- jiNa pUya karaMtaha', bhatti dharaMtaha', bhavamalu savvu vinnaase| Naru Niruvama sukkhai, lahai asakkhai, sAsaya sukkha payAsae / / 15 / / 16 varadattavayaNa vAlA suNevi bho deva karahi pAsAu' ikku kArAvahi jiNacauvIsabiMba jaMpai karajoDi aNuvama devi / ghaNu chivai siharu NaM giri gurukku| karivarapaiTTa piyahrbiNb| 15. 16. 1.N, dhamu 2. A,K,N, dukha 3. A,K,N, karaMtahaM 4. A,K, N, dharaMtahaM 5. A,K,N,asaMkkhaiM 1. A,K, pasAu
Page #210
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 199 bhI dii| jItI huI vizAlapurI dI gaI evaM phira devasena kI zreSTha varNayukta mAlA dI gii| ghattA-isa prakAra deza evaM bar3e pradeza prApta karake kumAra pRthvI para rAjya karatA hai| abAdhita pratApa hotA hai aura vaha nirmala svabhAva se yukta hotA hai| sammAnanIya mAnava ke rUpa meM vidyamAna hotA hai| 15. kumAra dvArA dhArmika kathana isa prakAra narapati (rAjA vasaMga) sukha bhogate hue, eka dina aMtaHpura (ranivAsa) meM pahuMcatA hai| vahA~ Asana para baiThA huA thA, sabhI striyAM bhI Akara baiThatI haiN| he priya! jo jarA aura vyAdhi kA nAza karane vAlA hai vaha dharma kI auSadhi sunaao| jinavara ne jise sukha kA bhAjana (pAtra) kahA hai| dayAyukta sabhI jIvoM ke duHkha kA nivAraNa karane vAlA-he svAmI! sampUrNa dharma khie| rAjA kahatA hai-sarvaprathama deva zAstra guru ke prati saccA zraddhAna karanA cAhie, vaha dharma dazavidhi aMga rUpa kahA gayA hai, sacce deva aThAraha (18) doSoM se rahita hote haiN| vaha guru hai jo nigraMtha, tapa ko sahana karate haiM evaM IryAsamiti pUrvaka sabhI jIvoM para dayA rakhate haiN| jinendra deva kI vANI Agama meM kahI gaI hai, sukhakArI samyagdarzana ko dRr3hatA se dhAraNa karanA caahie| vrata, tapa, saMyama Adi sabhI dharma ko prakAzita karate haiM unheM AcAra dharma kahA gayA hai| jo zrAvaka jinavratoM kA pAlana karatA hai, usake (nIce vAlI) jinapratimA dekhI jAtI hai| ramaNIya jinadeva kA mandira banavAnA cAhie, jisakA zikhara atyanta U~cA aura candramA rUpa varNita ho| phira caubIsa tIrthaMkaroM kI pratimAoM kI pratiSThA karavAnA cAhie, jo sabhI ke lie kalyANakArI hai| pratiSThA karake sugaMdhita aSTa dravyoM se pUjA karanA caahie| ghattA-jinadeva kI pUjA karate hue, bhakti dhAraNa karate hue, saMsAra ke sabhI doSoM kA nAza karate haiM, manuSya anupama sukha ko prApta karatA hai, asamartha hone para bhI zAzvata sukha kA prakAza karatA hai| 16. mandira evaM pratiSThA mahotsava muni-varadatta ke vacana sunakara, donoM hAtha jor3akara anupamA devI kahatI hai-he deva! eka kRpA kIjie, AkAza chUtA huA zikhara mAno U~cA parvata ho evaM priya adharabimba caubIsa tIrthaMkaroM kI pratimAoM kI gajaratha-pratiSThA krvaaiiye| jinamaMdira ke bAre meM vacana sunakara, zIghra hI unake dvArA
Page #211
--------------------------------------------------------------------------
________________ 200 varaMgacariu suNiUNa vayaNa jiNaharu visAlu lahu teNa karAviu chuha rmaalu| kArAvivi paDimai kari patiTTa vahu bhaviyaNa melivi Nava raiTTa / puNu diNNau rAyai pavaru dANu saMghu vi mokkalliu kari samANu / taho pacchai pujja karaMtayAhaM diNi-diNi aNavarayati suddhayAhaM / jiNu vaMdahi bhaviyaNa tiNNikAla taho ceyAlai mahi dharivi bhaal| parivaDDai dhammakumAra kema jala siMciu taru Naggoha jem| jiNu vaMdaNa-accaNa-thui karei puvvajjiya kalimalu avhrei| himasisiravasaMtai giMbhayAli aNNu vi varasAlai sddyaali| suha bhuMjai aMtevara samANu jiNadhamma kuNaMtau nnypmaannu| kaiyAvi bhamai pari caDivi hatthi varaNivakumAra vaha levi stthi| kaiyA vaNikaM kIlA karei kAmiNi saMjuttau aNusarei / ghattA- tahi rajju karaMtaha', jaNu pAlaMtaha', aNuvama devihi" suu jaNiu / rAyai dhaNu diNNau, kaMcaNa vaNNau, tAsu sugattu NAmu bhaNiu / / 16 / / 17 puNu diNi-diNi vaDDiu vAlu kema NavaNisiyara kalaguru hoi jem| puNu NaMdaNu jovaNa-bhAru patta lakkhaNalakkhaM kiya caarugtt| tA ittahi' pahu ikkahi diNammi pallaMkiya suttau Niya hrmmi| Nisi samayahi vamhamahuttakAli ___NayaNahi picchaMtaha diivmaali| huya tillahINa juNhA viNaTTha puNu pikkhaMtayaha suteu nntttth| NiyakAleM kavaliya dIva jAma Niva maNi jAyau Nivveu taam| maNarAu viNaTThau vappa kema diNamaNi pattai tama Niyaru jem| tA maNi ciMtai vai varaMgu rAutau carami ghoru kari sNgcaau| jaha dIva viNaTThaya tillahINa taha Naru vihaDesai Ava khiinn| ghattA- cira paravalu jittau, dharayalu bhuttau, Nicchai puNu vi mresmi| ho ho duhayArau, rajju AsArau, mahavayabhAru dhresmi||17|| ___2.N, chUha 3. A, varasArui 4. A,K,N,karaMtahaM 5. A,K,N, pAlaMtahaM 6. K, devihiM 17. 1. K, ittahiM 2. K, ikkahiM 3. A, K, pallaMkiya 4: K, samayahiM 5. A, NayaMNahi, K, NayaNahiM 6. A,K,N, pikkhaMtahaM
Page #212
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 201 zveta evaM ramaNIka jinamandira kA nirmANa karavAyA gayA, apane hAthoM se usameM navaracita jinapratimA kI pratiSThA karavAte haiM, vahAM para bahuta bhavyajana ekatra hote haiM, phira rAjA munirAja pravara ko dAna dete haiM, anantara saMgha bhI hAthI kI taraha vaha sthAna chor3atA hai| pazcAt vahAM para pratidina lagAtAra zuddhipUrvaka pUjA karate haiM, tInoM samaya bhavyajana jinadeva ke darzana karane Ate haiM, vaha caityAlaya pRthvI para utkRSTatA dhAraNa karatA hai| kumAra meM dharma vaise bar3hatA jAtA hai jaise jala ke sIMcane para vaTavRkSa bar3hatA hai| rAjA jinendra deva kI vaMdanA, arcanA aura stuti karatA hai| pUrvArjita pApa karmoM ko (nirjarA) dUra karatA hai| hima, zizira, basaMta, grISmakAla, varSA aura zaradakAla (SaTRtu) meM bhI aMtaHpura (ranivAsa) ke samAna sukha bhogatA hai| jinadharma ko siddhAntasApekSa naya evaM pramANa se kiyA karatA hai| kabhI-kabhI nagara meM hAthI para savAra hokara bhramaNa karatA hai, rAjA (varAMga) ke sAtha bahuta se loga calate haiM, aneka vaNika krIr3A karate haiM aura kAmiNI saMyukta hokara anusaraNa karatI hai| ghattA-vahAM para rAjya karate hue, logoM kA pAlana karate hue anupamA devI ke putra (utpatti) utpanna hotA hai| rAjA dhana evaM sonA kA dAna detA hai, putra kA nAma sugAtra rakhA gyaa| 17. varAMga kumAra kA vairAgya pratidina bAlaka aise bar3hatA hai, jaise nUtana candramA kI kalAeM bardhita hotI hai, phira putra sundara zarIra sahita yauvana avasthA ko prApta karatA hai evaM aneka lakSaNoM ko prApta karatA hai| isa prakAra eka dina rAjA apane ghara meM palaMga para sotA hai, rAtri samaya brahmamuhUrta kAla meM netroM se dIpa samUha ko dekhate haiM ki tela kA abhAva hone para dIpaka kI lau (jyotsnA ) naSTa ho gii| jaise apane kAla meM dIpaka kavalita ho gayA, vaise hI rAjA ke mana meM virakti utpanna ho jAtI hai| becArA! manarAga kaise vinaSTa huA, jaise sUrya ke pahuMcane para aMdhakAra samUha naSTa ho jAtA hai| taba varAMga mana meM ciMtana karatA hai, parigraha kA tyAga kara, ghora-tapa dhAraNa kruuNgaa| jisa prakAra tela ke abhAva meM dIpaka naSTa ho gayA, usI prakAra manuSya kI Ayu vighaTita ho jaayegii| pattA-dIrghakAla se dUsaroM ke bala (zatrubala) jItate haiM, pRthvI kA bhoga karatA hai aura phira nizcita hI maraNa hogaa| are are! duHkhakAraka, rAjya asAra hai, maiM to mahAvrata ko dhAraNa kruuNgaa| 18. saMsAra kI asAratA tana, dhana aura yauvana yukta apanA jIvana, saMsAra meM saba kucha indradhanuSa kI taraha kSaNabhaMgura hai| lAvaNya, varNa (raMga) aura parivArajana kA saMyoga (suyaNa) jala ke bulabule ke samAna kSaNabhaMgura
Page #213
--------------------------------------------------------------------------
________________ 202 18. 19. varaMgacariu 18 taNu dhaNu jovaNuNiyajIvayavvu lAyaNNu' vaNNu puNu suyaNa saMgu mAyaMga turaya jaMpANa - jANa ghaNa chAya jema te vihaDi jaMti dhaya - cAmara - chatta vihUsaNAi te sayalu vi ava vappa ma tiya gaNu moheM mai bhuttu Asi Dajjhau iMdiya suhu-duhu gurukku jagi sAsau kiMpi Na rahai itthu jo divasu uvaNa rAhaM jaMti ru vaMdhiu taruNI mohapAsi cira huya jagi mahivai valasahaMta te puNa jamamuhi NivaDiya NirAya ihu taNu bhakkhesai dayavihINu ghattA - suhaNihi saMpayayara, kahi gaya suratara, kahi bharahu NarAhiu, bhUyalu sAhiu 19 kiM amhArisu kIDaya samANu jaM jaM dIsai saMsAri sAru asaraNu paribhamiyau jIu Asi NAraya puNu Nivasiu dIhayAla lai-lai vi mukka vahu vivihagattu jaNu maraNaho vIhai savvu kovi . jaramaraNu karataha kavaNu sukkha itthI davvuvi mohaMdhu jIu caugai saMsAra avattha dinu micchattAlaMkiu pAvi laggu suradhamiva bhaMgura loyasavvu / jalabuvvu va saNNihu havai bhaMgu / vivihai pAsAyai NaM vimANa / aha vijju jema thira Nau rahaMti / siMhAsaNa vatthu viNiva saNAi / saMjhA yattaNu jAi' jema | te puNu jAesahi duha payAsi / kaMDU samANu gaNi muNIhi mukku / jamu kavalesai uppaNNa vatthu / so jamauri pahahi payANu hoMti / to viNa tippai jima savvagAsi / jiNa - cakkavaTTi - halahara mahaMta / amhaha ko rakkhai dhammarAya / jama ruTThai aivalavaMtahINu / kahi gaya kulayara siri pavara / kahi bhuva valisarasamu avara / / 18 / / kAleM sureMdu hui gaya vi pANu / taM taM hauM maNNami sahu asAru / jalithali' Nahayali bahu dukkharAsi / tiriyatu' vihu jahara dhIyavAla / saraNu vi rahiu jara-maraNa pattu / pAviya suhu vaMchai puNu vi tovi / hauM bhamiu joNi caurAsilakkha / paribhamiu Niratarau vahi dIu / jiNavayaNaM rasAiNa viNu aNi / u lahai jIu saggA pavaggu / 1. A, lAyaNu 2. N, joi 3. A, kurukku 4. N, kara 1. K, chali 2. K, ttiri 3. K, jahaM 4. K, karaMtaha
Page #214
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 203 hai| hAthI, ghor3A evaM hAthI kI pAlakI mAno vimAna ho evaM aneka prAsAda (mahala) ve saba AkAza meM bAdala kI taraha vighaTita ho jAte haiM athavA jaise bijalI sthira nahIM rahatI hai| dhvajA, camara aura chatra se vibhUSita siMhAsana Adi vastue~ evaM dhAnyavizeSa ve sabhI vaise adhruva hai, jaise rAtri meM saMdhyA calI jAtI hai| mere dvArA mohavaza striyoM kA bhoga kiyA gayA, ve punaH duHkha meM le jaayeNgii| indriya sukha-duHkha ko nAza karake gurutA prApta kruuNgaa| indriya sukha khujalI ke samAna hai, jise munirAja jAnakara mukta hote haiN| yahAM jaga (saMsAra) meM koI bhI utpanna vastu zAzvata nahIM rahatI hai, sabhI kA yamarAja bhakSaNa kregaa| jaise jisa dina manuSya utpanna hotA hai, vaise hI yamapurI ke patha meM prasthAna bhI hotA hai| manuSya yauvana rUpa taruNI ke moha-baMdhana meM baMdhA huA hai, saba kucha grasita karane para bhI tRpta nahIM hotA hai| prAcIna kAla meM saMsAra meM rAjA, balavAna, tIrthaMkara, cakravartI, haladhara Adi mahApuruSa hue| ve sabhI mRtyu ke mukha meM (nirantara) pdd'e| hamArI yamarAja se kauna rakSA karegA? atibala se hIna, dayAvihIna yamarAja ruSTa hokara isa tana (zarIra) kA bhakSaNa kregaa| ghattA-jinhoMne zubhanidhi ko prApta kiyA hai evaM devatA se bhI zreSTha kahA~ gaye? zrI pravara kulakara kahA~ gaye? bhUmi-sahAyaka bharata kahA~ gaye? aura bhujabalI samAna anya kahAM gaye? . 19. azaraNa bhAvanA hamArA jIvana krIr3A (khela) ke samAna hai| mRtyu ke dvArA surendra (indra) ke bhI prANa jAte haiN| jo-jo saba kucha saMsAra meM dikhAI degA, vaha-vaha maiM asAra mAnatA huuN| jIva AzA meM azaraNa paribhramaNa karatA hai, jala, thala aura AkAza meM aneka duHkha-samUha ko prApta karatA hai, phira naraka meM dIrghakAla taka nivAsa karatA hai, tiryaMca bhI hotA hai, vividha (aneka) zarIra grahaNa karatA hai aura chor3atA hai| zaraNa meM rahate hue bhI bur3hApA evaM maraNa ko prApta karatA hai, sabhI koI janma-maraNa se bhayabhIta rahate haiM, to bhI sukha prApta karane kI icchA karate haiN| jarA-maraNa karate hue kauna-sA sukha hai, maiM caurAsI (84) lAkha yoniyoM meM bhramaNa karatA huuN| strI aura dhana meM jIva aMdhA hai, nirantara hI aneka dIpoM meM bhramaNa karatA hai| caturgati saMsAra kI avasthA dekho, jinendradeva ke vacanoM kI auSadhi binA sabhI aniSTa hai| mithyAtva meM alaMkRta hokara pApa meM lagA rahatA hai evaM jIva svarga evaM mokSa ko prApta nahIM karatA hai| maraNa ke bhaya se
Page #215
--------------------------------------------------------------------------
________________ 204 varaMgacariu maraNaho bhaeNa kucchiyavi deva saraNu vi paisai puNu karai deva / vijjahu ghari gacchai bhai dharaMtu mahu rakkhi -rakkhi vayaNai bhnnNtu| so ke rakkhai vijju vi marei asaraNu vi bhavAvali sNsrei| ghattA- kivi sura-suha pAvai, haya Niru Avai, varadayadhamma psaayenn| kivi Narayahu gacchai, vahu-duhu picchai, tivva kasAya pahAvaeNa||16|| 20 kivi hoi tiriu vahujoNi bheya kivi huMti maNuya suha-duha nnikey| sA kavaNa joNi jA mai Na laddha so jIu kavaNu jo mai Na khddh| sA kavaNa mAi jahi hauM Na jAu so kulu Na jo vi Na uvaNNa kaau| sA dharaNi Na jahi Nau bhamiu Asi ____ sA NAri Na bhuttiya Na vidurAsi / so haMsu Na jahi mahu taNu Nakkha / so vaMdhaNu Navi jahi hauM Na va / jagi joNi bhamaMtaha' savvajIva vaMdhava saMjAyA jANi jiiv| ekallau suha-duha lahaI pANi sarisau Navi callai bhaNahi nnaanni| kucchiyai kalevari rai karei mohaMdhu jIu Navi tau krei| pAveM kammAsau karai Niccu kammAsai duhu pAvai aNiccu / kivi saMvaru karai vi suddhabhAva jaha saMvaru taha nnijjrshaav| iha ikku vi dullahu maNuya jammu puNu aNNu vi dullahu paramadhammu / dhammeM viNu kahi pAviyai sukkhu dhammu vi kijjai jo haNai dukkhu / ghattA- tailoya sahAva, tattu vi bhAva, maNi ciMtivi tA nnrvrenn| puNu huyau pahAu, ravihi pahAu, jAyau Navara vi vitthareNa / / 20 / / 21 puNu ceyAlai jiNu vaMdeppiNu' dhammaseNa Niva purai praayu| NisuNi tAya Naravai cUDAmaNi iya vayaNai NareMdu gaMjoliu kari gihamajjhi dhammu sAyArau paiM viNu ko maNu mahu sAhArai puttu sugattaho sarisau leppiNu / jo mahi maMDali ikku vi raayu| hauM jiNa dikkha lemi jagi dinnmnni| hA hA puttu-puttu kahi bholiu| jai varatau dudharU suhayArau / paiM viNu ko ariNara avhaari| 20. 21. 1. N, bhamaMtaha, A, K, bhagaMtahaM 2. A, K, lahaiM 1. A, K,N, vaMdepiNu 2. A, K,N, lepiNu
Page #216
--------------------------------------------------------------------------
________________ 205 varaMgacariu kutsita deva kI zaraNa meM praveza karatA hai aura phira deva kI zaraNa letA hai / bhaya dhAraNa kara vidyAdhara ke pAsa jAtA hai, merI rakSA karo, rakSA karo, kahatA hai / vaha kyA rakSA karatA hai, kyoMki vaha bhI maratA hai| isa saMsAra - samUha meM sabhI azaraNa rUpa paribhramaNa karate haiN| ghattA - kucha zreSTha dayA dharma ke prasAda se marakara nirantara deva ke rUpa meM Akara sukha pAte haiM / kucha-kucha tIvrakaSAya ke prabhAva se atyadhika duHkha bhogate haiM aura naraka meM jAte haiM / 20. jIva kA saMsAra bhramaNa kucha tiryaMca yoni ke bahuta se bheda meM hue, kucha ne sukha-duHkha kA ghara manuSya yoni ko prApta kiyA / vaha kauna yoni hai, jise maiMne prApta na kiyA ho| vaha jIva kauna hai, jise maiMne bhakSita na kiyA ho| vaha kauna mAtA hai, jisase merA janma na huA ho| vaha kula nahIM jisameM merI kAyA utpanna na huI ho| vaha pRthvI nahIM jahAM maiM AzA meM ghUmA nahIM huuN| vaha nArI nahIM jisakA bhoga na kiyA ho aura vidhura na huA ho| vaha haMsa nahIM, jisane merA tana na nauMcA ho, vaha baMdhana nahIM, jahAM maiM ba~dhA huuN| sabhI jIva jaga meM yoniyoM meM bhramaNa karate hue, jAnakara bhI baMdhana utpanna karatA hai| akelA hI prANI sukha-duHkha ko prApta karatA hai| jJAnI kahate haiM-sAtha meM kucha bhI nahIM jAtA hai / kutsita mRta zarIra meM rati (kAmabhoga) karatA hai, moha meM aMdhA jIva tapa nahIM karatA hai, pApa se nitya karmAzrava karatA hai evaM karmAzrava meM anitya duHkha prApta karatA hai| kucha zuddhabhAva pUrvaka saMvara karate haiN| jahAM saMvara hai, vahA~ nirjarA svabhAva hai| yaha eka manuSya janma durlabha hai, phira dUsarA durlabha zreSTha dharma hai, dharma ke binA sukha prApta nahIM hotA hai, dharma karanA cAhie jo duHkha ko hanana karane vAlA hai / ghattA - zreSTha manuSya ke dvArA trailoka kA svabhAva evaM tattvoM ke bhAva kA mana meM cintana hotA hai / phira sUrya jaisA prabhAva hotA hai aura bAda meM vistAra hotA hai / 21. dIkSA ke lie pitA kI AjJA rAjA varAMga putra sugAtra ko sAtha lekara caityAlaya meM jinendradeva ke darzana karatA hai / pazcAt rAjA dharmasena ke nagara meM lauTA jo pRthvI para eka hI rAjA hai| he narapati cUr3AmaNi! jaga meM sUrya tulya pitAjI suno-maiM jinadIkSA letA huuN| ina vacanoM se sarala svabhAvI rAjA vyAkula ho jAtA hai, hAya-hAya putra kahatA hai, AcArasahita dharma ghara meM rahakara kro| yadi zreSTha tapa duSkara sukhakAraka
Page #217
--------------------------------------------------------------------------
________________ 206 varaMgacariu Nau giNhahi jiNadikkha pariggahu paI viNu hauM kiM rahami pariggahu / tAya vayaNa NisuNivi puNu vuccai deva majjhu mahi rajju Na ruccai / tahi avasari piya mAyakkhamAvivi puNu sayalu vi vaMdhava khama bhaavivi| dharavai rajju devi Niyaputtaho juNNatiNuvva rajju pricttho| gahiya dikkha varadattu NaveppiNu' vatthAharaNai sayala ceppinnu| sAyaraviddhi" puNu vi bhavasaMkiu maMtiya sahu jiNa dikkhaalNkiu| Niva gehiNi Niyacitti virattI laiya dikkha saMjaya gunnpttii| Niya guru sIsu varaMgu vi jAyau jiNa tau karai tisuddha nniraayu| tiNu-kaMcaNu samabhAu vi maNNai varaiMdiya suhu muNi avgnnnni| sattu-mittu maNi sarisau bhAvai duddharu tau karevi taNu taavi| ghattA- girasiharaho acchai, NiddaNa gacchai, giMbhayAli ima tau kri| tarutali diNa gammai, hariruha hammai, varasAlai jou vi dharai / / 21 / / 22 sIyAlai caupahi dei jogu kivi rahai bhayAvaNa mahimasANi paramappau kAvai' so ji ikku muNi tiNNivi sallaha maliu mANu tirayaNa AhUsaNa dhariya jeNa tava daDDiya turiya kasAya kaTTha Niru paMcamahavvaya bhAru libhu varapaMcasamidi pAlaNaha dhIru chajjIva dayAvaru vimalabuddhi / aTThavi mayataru tavasihi jAlae dahavihu' dhamma kayAvi Na chaMDai paDimai eyAraha guNa akkhai teraha vihu cArittu vi pAlai Nau dharai kayAvi Na harisa sou| pAraNau karai maasaavsaannii| do AsAvaMdhaNa haya gurukku / tiNNivi gAravatamu haNaNa bhaannu| daMDiya tiNNivi mnnvytnnenn| caugai gamaNu vi ruMdhiu aNi?' / paMcAsavadAraha vajja diddh| paMcamagai gamu vaMchai suviiru| satta vi bhayavajjiu kiya tisuddhi / Nava vihu vaMbhaceru jo paali| eyAraha guNe appau mNddii| vArahavihu tava rasu jo bhkkhi| appau jhAvai ciramalu jAlai / 22. 3. A,K, jiNNadeg 4. A,K, N, NavepiNu 5. A,K,N, caepiNu 6. K, deg vidhi| 1. N, vakAvai 2. K, tiNNiviM 3. K, sallahaM 4. N, aNi8 5. A, K, N, paMcAsavadAraha 6. A, K,N, pAlaNahaM 7. K, vihU 8. A,K,N, eyArahe 9. A,K,N, maMDae 10. N, terahaM
Page #218
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 207 hai| tumhAre binA kauna manuSya merA sahArA hogA? tumhAre binA kauna nara zatru ko dUra bhagAyegA? jina dIkSA grahaNa nahIM karo, tumhAre binA maiM dhana-daulata Adi (parigraha) kA kyA karUMgA? pitAjI ke vacanoM ko sunakara phira kahatA hai he deva! mujhe pRthvI aura rAjya nahIM rucatA hai| usa avasara para priya mA~ se kSamA mAMgakara, punaH phira sabhI bhAiyoM se kSamA kI bhAvanA bhAkara, pRthvIpati (varAMga) apane putra ke lie rAjya dekara, jIrNa tinake kI taraha rAjya kA parityAga kiyaa| munirAja varadatta ko namaskAra kara jinadIkSA grahaNa kii| sabhI vastra aura AbhUSaNa kA tyAga karatA hai| sAgarabuddhi bhI saMsAra se zaMkita huA aura maMtrI ke sAtha jinadIkSA se zobhita huaa| rAjA kI guNavatI patniyoM ko bhI apane citta meM virakti huI aura jinadIkSA lekara saMyamita huii| apane guru kA ziSya varAMga huA aura mana, vacana aura kAya kI zuddhipUrvaka jina-tapa karatA hai, tRNa-kaMcana meM samabhAva mAnatA hai, munirAja indriya sukha kA tiraskAra karate haiM, zatru evaM mitra meM samAna bhAva mana meM rakhate haiM evaM durdhara tapa karake zarIra ko tapAte haiN| ghattA-parvata ke zikhara para baiThate haiM, jahA~ nidrA calI jAtI hai, grISmakAla meM aise tapa karate haiN| varSA meM vRkSoM ke nIce dina vyatIta karate haiM aura AtmadhyAna meM lIna hote haiN| 22. muni varAMga kI tapasyA muni varAMga zItakAla meM caurAhe para yoga karate haiM, kabhI bhI harSa aura zoka dhAraNa nahIM karate haiM, kucha samaya bhayaMkara zmazAna (maraghaTa) kI bhUmi para rahate haiM, vrata vizeSa karake mAha ke anta meM pAraNA karate haiM, unakA parama AtmA hI eka svAmI hai, do AzAbaMdhana (ihaloka aura paraloka hita) kI gurutA kA nAza karate haiN| munirAja tIna prakAra kI zalya (mAyA, mithyA aura nidAna) ko mala (doSa) mAnate haiM, tInoM kI buddhi rUpa aMdhakAra kA samyaktva rUpa sUrya se nAza karate haiM jinake dvArA triratna (samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakacAritra) rUpa AbhUSaNa dhAraNa kiye jAte haiN| mana, vacana aura kAya se daMDita hote haiM, tapa se aniSTa kaSAya kA nAza kiyA jAtA hai, caturgati kA gamana bhI rokate haiM, nirantara paMca mahAvratoM meM lipta rahate haiM evaM paMca AmravadvAra (mithyAtva, avirata, pramAda, kaSAya aura yoga) kA abhAva karate hai, pAMca samitiyoM kA dhairyatA evaM samyak vIratA se pAlana karate haiM, paMcama gati (mokSa) meM jAne kI vAMchA rakhate haiM, nirmala buddhipUrvaka SaTkAya jIvoM kI dayA rakhate haiM, mana, vacana aura kAya kI zuddhi pUrvaka sAta prakAra ke bhaya varjita kiyA karate haiM, ATha prakAra ke mada rUpI vRkSa ko tapa rUpa agni se jalAte haiM, navavidhi (nau bAr3a sahita) pUrvaka brahmacarya kA
Page #219
--------------------------------------------------------------------------
________________ 208 varaMgacariu ghattA- iya tau vi tavaMtau, mahi vi haraMtau, aMtayAlu jaanneppinnu"| diDha2 jou dhareppiNu", aNasaNu leppiNu". sukkajhANu kaaeppinnu||22|| 23 paMDiya-paMDiya-maraNu kareppiNu' caugai dukkhaha pANi udeppinnu| gau savvatthasiddhi so muNivaru tattha viyAu bhuMji hoivi Naru / mahi paripAlivi puNu tau leppiNu' NicchayarayaNattaya' vi dhareppiNu / puNu sivauri jAesai so muNi sAyaraviddhi siTThi puNu maMtiya cattArivi saggaho gaya bhttiy| jiNapaya varataNa tiya vi mareppiNu aMtayAli jiNavaru smreppinnu| NiyadhammAMNusAri gai pAviya jArisu tArisu laddhiya bhaaviy| aNNu vi jo jiNasAsaNa bhattau suhagai pAvai so mala cttu| jo samattasIlu vaya dhArAI' so bhayasAyara appau taari| saya-pamAya-saMvacchara khINai puNu sattaggalasau voliinni| vaisAhaho kiNha vi sattamadiNi kiu paripuNNau jo suha mahura kunni| viulakitti muNivarahu pasAyaM raiyau jiNabhattiya annuraayN| mUlasaMgha guNagaNa pariyariyau rayaNakitti hUyau aayriyu| bhuvaNakittI taho sIsu vi jAyau khamadamavaMtu vi muNi vikkhaayu| tasu paTTi saMpaya vi NivihiTThau dhammakitti muNivaru vi gritttthu| taho gura hoideg vimalaguNa dhArau muNisuvisAlakitti tvsaaru| so amhaha guru jahi mahu diNNiya pAiya karaNabuddhi mai ginnhiy| sarapiyavAsaupura supasiddhau dhaNa-kaNa-kaMcaNa-riddhi samiddhau / varasAvaDaha vaMsu garuyArau jAlhau NAma sAhu vnnisaaru| tAsu puttu sUjau dayavaMtau jiNadhammANuratta sohNtu| tAsu putta jahi kula uddhariyau raNamalaNAmu muNahu guNa bhriyu| taho lahuyau vallAlu vi huMtau jiNa kallANai jatta kunnNtu| puNu taha lahuyau Isaru jAyau saMpai acchai dayaguNa raayu| 11. A, K, N, jANepiNu 12. N, dRDha 13. A, K,N, dharepiNu 14. A, K,N, leppiNu 23. 1. A,N, karepiNu 2. A,K,N, depiNu 3. A,K,N, lepiNu 4 A, N, rayaNa, A, raya 5. A,K, N, dharepiNu 6. A,K,N, marepiNu 7.N, pAlai 8.N, hAi 9. A,K,N, amhahaM 10. A,K,N, vaisAvaDahaM
Page #220
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 209 pAlana karate haiM, dasa prakAra ke dharma ko kabhI bhI nahIM chor3ate haiM arthAt hamezA dhAraNa karate haiM, gyAraha pratimA ke guNa kahate haiN| bAraha prakAra ke tapa pUrvaka jinakA AhAra hotA hai, teraha prakAra kA cAritra bhI pAlana karate haiM, AtmA kA dhyAna karake purAne doSoM kA abhAva karate haiN| ghattA-isa prakAra muni varAMga tapa ko tapate hue, pRthvI kA nivAraNa karate hue, aMta samaya : jAnakara, yoga ko dRr3hatA se dhAraNa karake, anasana (upavAsa) lekara, zukladhyAna prApta karate haiN| 23. muni varAMga kA sarvArthasiddhi gamana paMDita-paMDita maraNa karake, caturgati ke duHkha kA saMsArI prANiyoM ko upadeza dekara vaha munivara sarvArthasiddhi gye| vahAM vipAka (karma kA phala) bhogakara, phira manuSya hokara pRthvI kA paripAlana karake punaH tapa lekara, nizcaya ratnatraya dhAraNa kara, pazcAt vaha muni zivapurI (mokSa) jaayeNge| sAgarabuddhi zreSThI aura maMtrI Adi bhakti se cAroM bhI svarga gye| jinadeva ke caraNoM meM varAMga kI strI bhI maraNa prApta karake aMtakAla meM jinendra deva ko smaraNa karake, apane dharma ke anusAra gati prApta kii| jaise-taise bhavyatA ko prApta kiyaa| dUsare bhI jo jinazAsana ke bhakta haiM, vaha doSoM (mala) kA tyAgakara zubhagati ko prApta karate haiN| jo samyaktva, zIla aura vratoM ko dhAraNa karatA hai vaha bhavasAgara se svayaM hI tiratA hai| ___ alaga pandraha sau varSa kSINa hote haiM aura phira sau ke Age sAta kahe haiN| vaizAkha kRSNa kI saptamI ke dina pUrNa kiyaa| arthAt saMvat 1507 meM vaizAkha kRSNa kI saptamI ke dina grantha pUrNa huaa| jo sukha aura madhura khilA huA hai| ___ munivara vipulakIrti ke prasAda evaM jinabhakti ke anurAga se racanA kI hai, jo mUlasaMgha guNoM ke samUha se ghire rahate the, aise ratnakIrti AcArya hue, bhuvanakIrti unake ziSya hue| kSamAvAna aura dayAvAna ke guNoM se muni vyAkhyAta the| unake paTTa meM isa samaya dharmakIrti zreSTha munivara baiThe hue the| unake guru nirmala guNoM ko dhAraNa karane vAle tapa yukta muni vizAlakIrti the| vaha hamAre guru hai, jinase maiMne karaNa buddhi prApta kii| sarovara priya vAsavapura prasiddha hai jo dhana-dhAnya svarNa aura vaibhava se samRddha hai, jisa zreSTha nagara meM sAvaDavaMza bar3A thA, usameM jAlhava nAma kA vaNika sAhU thA, usakA putra sujaDa sAhU jo dayAvAna aura jinadharma meM anurakta rahate hue zobhita thA, usake putra jo kula ke uddhAraka the,
Page #221
--------------------------------------------------------------------------
________________ 210 24. varaMgacariu polhaNu NAmu cautthu pasiddhau iya cattArivi vaMdhava jAyA raNamalaNaMdaNu tAlhuya huMtau" teyapAla mahu NAmu pasiddhau ehu satthu jo sui suNAvai satthu jo mahi vitthArai puNu sobhaviyaNu sivapuri pAvai NaMdau Naravai mahi dayavaMtau mahi jiNaNAhahu dhammu pavaDDau kAli - kAli vara pAvasu varisau ajjiya muNi varasaMghu vi NaMdau jaM kiMpi vihINAhiu sAhiu taM sarasai mAyarikkhama kijjahu ghattA- kammakkhaya kAraNu, mala avahAraNu, haruha bhattimai raiyau / jo paDhai paDhAvai NiyamaNi bhAvai yehu cariu rui" sahiyau / / 23 / / 24 Niya puNeNa davvu vahu laddhau / varakhaMDillavAla vikkhaayaa| 11. K, N, bhaNijjai 12. N, tui 1. K, bhaMDiya tAsu putta hauM kaMiguNa juttau / jiNavara bhattivi vahuguNa laddhau / dANazIlajiNavarapaya bhattau / dhattA- jo Naru dayavaMtau, Nimmalacittau, Niccu ji jiNu ArAhai / so appara jhAivi, kevalu pAyavi, mutti ramaNi so sAhai / / 24 / / iya varaMgacariye paMDiyate yapAlaviraiye / muNiviulakittisupAsaye / varaMgasavvatthasiddhigamaNoNAma cautthasaMdhI - pariccheu / / saM. / / saMdhi / / 4 / / -- ehu satthu jo lihai lihAvai / soru lahu ciramala avahArai / jahi jaramaraNu Na kiMpi vi Avai / NaMdau sAvaya jaNu vayavaMtau / khemu savva jaNavai parivaDDau / savvalou dayaguNa ukkarisau / sayala kAlu jiNavaru jaNu vaMdau / buddhi kavvu viNivvAhiu / avara vi paMDiya' dosu ma dijjahu /
Page #222
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 211 'raNamala' nAma jAno jo guNoM se bharA thA, usake laghu bhrAtA 'vallAla' hue jo jina kalyANa meM lage rahate the, phira unase choTe Izvara (IsarU) utpanna hue, vaha dayAguNa ke rAjA ke rUpa meM abhI vidyamAna the| ___polhaNa nAma ke cauthe bhAI prasiddha hai, jinhoMne apane puNya se bahuta dravya (dhana) prApta kiyA thaa| yaha cAroM bhAI vikhyAta khaMDelavAla vaMza meM utpanna hue| raNamala ke putra tAlhupa hue, unakA putra maiM aneka guNoM se yukta huaa| tejapAla merA nAma prasiddha hai| jinavara kI bhakti karake aneka guNoM (budhaguNa) ko prApta kiyA, dAna, zIla (AcaraNa) aura jinavara ke caraNoM kA bhakta huuN| ___ghattA-karmoM ke kSaya ke kAraNa, doSoM ko dUra karane ke lie bhaktipUrvaka maiMne racanA kI hai| jo par3hatA hai aura par3havAtA hai tathA ruci sahita isa caritra ko mana meM bhAtA hai| ___24. aMtima zikSA/svAdhyAya kI preraNA yaha zAstra jo sunatA hai aura sunAtA hai, yaha zAstra jo likhatA hai aura likhavAtA hai| yaha zAstra jo pRthvI para vistArita karatA hai (pracAra-prasAra), vaha nara zIghra hI cirakAla ke pApabaMdhana ko dUra karatA hai, phira vaha bhavikajana zivapurI (mokSa) prApta karatA hai| jahAM para jarA-maraNa kabhI bhI nahIM AtA hai| pRthvI para dayAvAna rAjA AnaMdita hotA hai, vratavAna zrAvakajana AnaMdita hote haiN| pRthvI para jinendra deva kA dharma bar3hatA hai, janapada meM sabhI meM kSamA bar3hatI hai| samaya-samaya para vArisa barasatI hai, sampUrNa loka dayAguNa se ullasita hote haiN| ajita muni kA saMgha bhI AnaMdita hotA hai| sabhI kAla meM loga jinendra deva ke darzana karate haiN| jo koI bhI hInAdhikatA sahita kAvya kA nirvAha karatA hai, vaha sarasvatI mAtA mujhe kSamA kareM aura anya paMDita jana mujhe matidoSa deN| ghattA-jo nara dayAvAna hai, nirmala cittavAlA, nitya hI jinadeva kI ArAdhanA karatA hai| vaha apanI AtmA kA dhyAna kara, kevalajJAna pAkara vaha mukti vadhu ko prApta karatA hai| muni vipulakIrti kI kRpAM se paNDita tejapAla viracita isa varAMgacarita meM varAMgakumAra ke sarvArthasiddhigamana nAma kA caturtha saMdhi pariccheda samApta huaa| saMdhi-411
Page #223
--------------------------------------------------------------------------
________________ pariziSTa (ka) viziSTa dhArmika zabdAvalI varaMgacariu meM aneka dhArmika aura dArzanika zabda prApta hote haiM, jo dharma ke pratipAdana meM bahuta hI sahakArI haiN| unakA vivecana isa prakAra haiaccaNa (arcanA) (jiNu vaMdaNa-accaNa-thui karei) 4/16 pUjA ke artha meM arcanA zabda upayoga kiyA jAtA hai, kyoMki mahApurANa' meM pUjA kA aparanAma arcanA prApta hotA hai| usameM pUjA ke aneka paryAyavAcI diye gaye haiM, jo isa prakAra haiM-yAga, yajJa, kratu, pUjA, saparyA, ijyA, adhvara, makha, maha aura arcnaa| aTThavi maya (ATha mada) 4/22 mada kA sAmAnya artha hai-garva krnaa| mada ke jaina vAGmaya meM ATha prakAra pratipAdita haiM-jJAna, pUjA, kula, jAti, bala, Rddhi, tapa aura shriir| ina AThoM ke Azraya se garva karanA mada kahalAtA hai| muni ina ATha madoM ke tyAgI hote haiN| aNatthadaMDa (anarthadaMDa vrata) 1/16 prayojana rahita pApa baMdha ke kAraNabhUta kAryoM se virakta hone ko anarthadaMDa vrata kahate haiN|' anarthadaMDa ke pAMca bheda hote haiM (1) pApopadeza-tIvra pApabaMdha ke kAraNabhUta kAryoM kA upadeza denaa| (2) hiMsAdAna-hiMsA ke kAraNabhUta hathiyAroM evaM upakaraNoM ko denaa| (3) apadhyAna-dUsaroM ke prati burA vicAra krnaa| (4) duHzruti-rAgAdivardhaka khoTe zAstroM kA sunnaa| (5) pramAdacaryA-niSprayojana yahAM-vahAM ghUmanA, pRthvI khodanA, vanaspati Adi kA todd'naa| ahiMsA 1/10 ___ ahiMsA kA svarUpa pUjyapAda svAmI ne pratipAdita kiyA hai ki mana, vacana, kAya ke saMkalpa se aura kRta, kArita, anumodana se trasa jIvoM ko jo nahIM mAratA hai, usa kriyA ko ahiMsA kahate 1. mahApurANa, A. jinasenakRta, 67/193, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, 1951 2. ratnakaraNDa zrAvakAcAra, zloka 25 3. vahI, 4/74 4. sarvArthasiddhi-A. pUjyapAdakRta, bhAratIya jJAnapITha, banArasa, I. 1955,7/20/358
Page #224
--------------------------------------------------------------------------
________________ 213 varaMgacariu haiN| isake do bheda haiM-dravya ahiMsA aura bhAva ahiNsaa| dravya ahiMsA-jIva-mAtra ko na mAranA aura na satAnA dravya ahiMsA hai evaM jIva mAtra ke prati mArane aura batAne kA bhAva bhI na rakhanA bhAva ahiMsA hai| aTThami (aSTamI) __ jaina dharma meM aSTamI eka parva ke rUpa meM mAnA jAtA hai, yaha zAzvata parva hai| aNasaNu (anazana) 1/21 ___ yaha bAhya tapa kA prathama bheda hai| isakA apara nAma upavAsa kahA jAtA hai| zarIra se upekSA ho jAne ke kAraNa athavA apanI cetana vRttiyoM ko bhojana Adi ke bandhanoM se mukta karane ke lie athavA kSudhA Adi meM bhI sAmyarasa se cyuta na hone rUpa Atmika bala kI vRddhi ke lie kiyA gayA cAroM prakAra ke AhAroM kA tyAga hI anazana tapa hai| Ayariya (AcArya) (1/1) sAdhuoM ko dIkSA-zikSA dAyaka, unake doSa nivAraka tathA anya aneka guNa viziSTa, saMghanAyaka sAdhu ko AcArya kahate haiN| jo muni pAMca prakAra ke AcAra niraticAra pUrvaka svayaM pAlatA hai aura ina pAMcoM AcAroM meM dUsaroM ko bhI pravRtta karatA hai tathA AcAra kA ziSyoM ko bhI upadeza detA hai, use AcArya kahate haiN| jo 36 guNa se yukta hote haiN| jo sarvakAla sambandhI AcAra ko jAnatA hai evaM yogya AcaraNa karatA ho aura anya sAdhuoM ko AcaraNa karavAtA ho isalie vaha AcArya kahA jAtA hai| AyAra (AcAra) 1/11 apanI zakti ke anusAra nirmala kiye gaye samyagdarzanAdi meM jo yatna kiyA jAtA hai, use AcAra kahate haiN| AcAra ke pAMca bheda haiM-(1) darzanAcAra, (2) jJAnAcAra, (3) cAritrAcAra, (4) tapAcAra, (5) viiryaacaar| iMdiya (indriya) 1/14 indriya kA sAmAnya artha hai-zarIra ke cihna vizeSa ko indriya kahate haiN| indriyaM pAMca haiM-sparzana, rasanA, ghrANa, cakSu aura krnn| 1. bhagavatI ArAdhanA, gAthA, 419 2. mUlAcAra, gAthA, 509/510 3. sAgAra dharmAmRta, adhi saM. 7/zloka 35
Page #225
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 varaMgacariu ujjhAya (upAdhyAya) 1/1 ratnatraya se saMyukta jinakathita padArthoM ke zUravIra upadezaka' aura niHkAMkSita bhAva sahita aise upAdhyAya hote haiN| bArahaaMga caudahapUrva jo jinadeva ne kahe haiM unako paNDita jana svAdhyAya kahate haiM, jo svAdhyAya kA upadeza karatA hai isalie vaha upAdhyAya kahalAtA hai| upAdhyAya 25 vizeSa guNoM se yukta hote haiM, mokSAbhilASI muniyoM ko upadeza evaM paThana-pAThana kA kArya karavAte haiN| udaya (1/10) karmoM kI phala pradAna karane kI avasthA udaya kahalAtI hai yA jIva ke pUrvakRta jo zubha karma yA azubhakarma usakI cittabhUmi para aMkita rahate haiM, ve apane-apane samaya para paripakva dazA ko prApta hokara jIva ko phala dekara khira jAte haiM, ise hI karmoM kA udaya kahate haiN| upasagga (upasarga) 2/2 pUrva janma kA bairI yA tajjanma sambandhI duzmana apane dveSabhAva ke kAraNa vighna utpanna karatA hai athavA pApakarma ke phalasvarUpa acetana kRta vipadA utpanna ho jAtI hai, use upasarga kahate haiN| kamma (karma) 1/14 ___ jo jIva ko paratantra karate haiM, unheM karma kahate haiN| athavA jIva ke dvArA mithyAdarzanAdi pariNAmoM se jo kiye jAte haiM va upArjita hote haiM ve karma haiN| karma ke mukhya do bheda haiM-dravyakarma aura bhaavkrm| dravyakarma-jJAnAvaraNAdi ATha karmoM ke samUha ko dravyakarma kahate haiN| jIva ke jo dravya karma haiM, ve paudgalika haiM aura unake aneka bheda haiN| dravya karma ke ATha pramukha bheda haiM-1. jJAnAvaraNa, 2. darzanAvaraNa, 3. mohanIya, 4. antarAya, 5. nAma, 6. Ayu, 7. gotra evaM 8. vedanIya / ukta krama meM prAraMbha ke cAra ghAti karma haiM evaM pazcAt ke cAra aghAti karma haiN| bhAvakarma-jo bhAvakarma haiM, ve AtmA ke caitanya pariNAmAtmaka haiM kyoMki AtmA se kathaMcit abhinna rUpa se sambaddha pratIta hote haiM aura ve rAgadveSAdi rUpa haiN| kammAsau (karmoM kA Asava) 4/20 Asrava = puNya pApa rUpa karmoM ke Agamana dvAra ko Asrava kahate haiN| jaise nadiyoM ke dvArA 1. niyamasAragAthA, gAthA-74 2. dravya saMgraha, gAthA-53
Page #226
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 215 samudra pratidina jala se bhara jAtA hai, vaise hI mithyAdarzanAdi srotoM se AtmA meM karma Ate haiM athavA mana, vacana evaM kAya kI kriyA yoga hai, vahI Asrava hai| Asrava ke do bheda-1. dravyAsrava, 2. bhaavaasrv| .. 1. dravyAnava-apane-apane nimitta rUpa yoga ko prApta karake Atma-pradezoM meM sthita pudgala karmabhAva rUpa se pariNamita ho jAte haiM, use dravyAsrava kahate haiN| athavA jJAnAvaraNAdi karmoM ke yogya jo pudgala AtA hai, usako dravyAsrava kahate haiN| 2. bhAvAnava-AtmA ke jisa pariNAma se pudgala dravya karma banakara AtmA meM AtA hai, usa pariNAma ko bhAvAsrava kahate haiN| kAmadeva 3/4 caubIsa tIrthaMkaroM ke samayoM meM jo anupama AkRti ke dhAraka hote haiM, unheM kAmadeva kahate haiN| ye caubIsa haiM evaM kAmadeva cauthe kAla meM hI utpanna hote haiN| kudeva 1/10 jo rAga-dveSa Adi aThAraha doSa rUpI mala se malina hote haiM tathA jinakI pahacAna strI, gadA, trizUla, khappara Adi se hotI hai, ve kudeva kahalAte haiN| kupatta (kupAtra) 1/17 ____ samyaktva, zIla aura vrata se rahita jIva kupAtra hai arthAt jo vrata, zIla aura tapa se sampanna hai, kintu samyagdarzana se rahita hai, vaha kupAtra hai|' upavAsoM se zarIra ko kRza karane vAle, parigraha se rahita, kAma, krodha se vihIna parantu mana meM mithyAtva bhAva ko dhAraNa karate haiM, una jIvoM ko kupAtra jAnanA caahie| kulayara (kulakara) 3/4 prajA ke jIvana kA upAya jAnane se manu tathA Aye hue puruSoM ko kula kI bhAMti ikaDe rahane kA upadeza dene se kulakara kahalAte haiN| kuloM kI vyavasthA karane meM kuzala hone se bhI unheM kulakara kahA jAtA hai| prAcIna prAkRta grantha tiloyapaNNati meM 14 kulakaroM kA ullekha hai-1. pratizruti, 2. sanmati, 3. kSemaMkara, 4. kSemandhara, 5. sImaMkara, 6. sImaMdhara, 7. vimalavAhana, 8. cakSuSmAna, 9. yazasvI, 10. abhIcandra, 11. candrAbha, 12. marudeva, 13. prasenajita aura 14. naabhiraay| 1. vasunaMdI zrAvakAcAra, AcArya vasubandI kRta, gAthA 223 2. mahApurANa, 211-212
Page #227
--------------------------------------------------------------------------
________________ 216 varaMgacariu ukta kulakaroM ne apane samaya ke mAnava ko aneka prakAra se zikSita kiyA thA evaM unheM saMrakSaNa pradAna kiyA thaa| kevalaNANa (kevalajJAna) 1/1 jo lokAloka ke samasta padArthoM ko yugapat jAnatA hai| sAtha hI samasta dravya aura unakI anaMtAnaMta paryAyoM ko indriya jJAna se rahita eka sAtha jAnatA hai, vaha kevalajJAna hai| caudasi (caturdazIvrata) 1/16 jaina dharma meM caturdazI eka zAzvata parva ke rUpa meM manAyA jAtA hai| isa dina loga saMyama kI ArAdhanA karate haiM, sAtha hI ekAzana yA upavAsa bhI saMyama kI ArAdhanA ke lie rakhate haiN| caugai (caturgati) gati jIva kI avasthA vizeSa ko gati kahate haiM, jisake dvArA jIva narakAdi cAroM gatiyoM meM gamana karatA hai, vaha gati kahalAtI hai| gatiyA~ cAra hotI haiM-1. manuSya gati, 2. tiryaMca gati, 3. deva gati, 4. naraka gti| ceI/ceyAlau (caityAlaya) 3/7, 3/9 jina pratimA va unakA sthAna arthAt mandira caitya va caityAlaya kahalAte haiN| ye manuSyakRta aura akRtrima donoM hote haiN| chajjIva (SaTjIva) pAMca sthAvara jIva evaM eka trasa jIva kI saMjJA SaTjIva hotI hai| Agama sAhitya meM inakA pratipAdana chajjIva nAma se prApta hotA hai| jalagAlaNu (jalagAlana) 1/15 ___ jala meM trasa jIva pAye jAte haiM, jo sUtI sapheda gAr3he (moTe) va duhare (dupaTTa) kapar3e se chAnanA caahie| aisA karane para trasa jIva alaga ho jAte haiN| ataH pAnI chAnakara pInA aura upayoga meM lenA caahie| jisa channe se pAnI chAnA gayA hai, usameM jo trasa jIva rAzi sUkSma hai, usI channe ko pAnI bharane ke pAtra meM sAvadhAnI se uThAkara athavA tirachA kara chane jala kI dhIre se dhAra denA cAhie, jisase usakI samasta jIvarAzi bAlTI meM A jaaye| isI jIva rAzi kA nAma 'jivAnI' hai, ise sAvadhAnI pUrvaka jalAzaya meM pahuMcAnA caahie| jalachannA 36 aMgula lambA aura 24 aMgula caur3A hotA hai jo bAlTI Adi pAtra se tigunA honA caahie| chane jala kI maryAdA do ghar3I (48 miniTa) hotI hai, prAsuka jala kI mAtrA loMga Adi DAlane para 6 ghaMTe hotI hai|
Page #228
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 217 jiMdeu (jinadeva) 1/10 varaMgacariu meM jinendra deva ke aura bhI paryAyavAcI prApta hote hai - jinavara evaM jiNa aadi| jina kA artha - jisane moha rAga-dveSa aura indriyoM para vijaya prApta kI hai, vaha jinendra hai| jo vItarAgI, sarvajJa aura hitopadezI bhI hote haiN| jiNadharma/jiNasAsaNa (3/3) __ jo jinendra dvArA pratipAdita dharma hai, use jinadharma kahate haiM aura unakA anuzAsana hI jinazAsana hai| jiNaguNa (jinaguNa) 1/3 paMcaparameSThI meM arahaMta aura siddha ko jina saMjJA ke rUpa meM kahA jAtA hai| arthAt unake guNa hI jinaguNa hai| arahaMta parameSThI ke 46 guNa hote haiM aura siddha parameSThI ke 8 guNa hote haiN| jUva = juA (dhUta krIr3A) 1/10 varaMgacariu meM jUva zabda juA vyasana ke rUpa meM prayukta huA hai| jo paisoM kI bAjI lagAkara hAra-jIta ke khela khele jAte haiM, use juA kahate haiN| jaise-tAsa, caupar3a, saTTA, chakar3I, maTakA, zataraMja, laoNTarI aadi| joNi (yoni) 4/19 jIva jo bhava (paryAya) dhAraNa karatA hai, use yoni kahate haiN| jaise-jIva kI manuSya paryAya to vaha manuSya yoni hai| isaprakAra jaina vAGmaya meM 84 lAkha yoniyoM kA ullekha prApta hotA hai| Naya (naya) 4/16 jisa nIti ke dvArA ekadeza viziSTa padArtha lAyA jAtA hai, use naya kahate haiN|' nAnA svabhAvoM se haTAkara vastu ko eka svabhAva jo prApta karAye, use naya kahate haiN| jJAtA ke abhiprAya ko naya kahate haiN| vastu ke eka deza ko grahaNa karatA hai evaM anaMta dharma vAlI vastu ke kisI eka dharma ko jAnane vAle jJAna ko naya kahate haiN| naya ke mukhya do bheda haiM-1. dravyArthika naya, 2. paryAyArthika ny| 1. dravyArthika-dravya hI jisakA prayojana hai, vaha dravyArthika naya kahalAtA hai| 2. paryAyArthika naya-paryAya hI jisakA prayojana hai, vaha paryAyArthika naya hai| Narai/Naraya joNi (1/10, 1/4) 1. syAdvAda maMjarI, zloka-27, paramazruta prabhAva maNDala, AgAsa, vi.saM. 1991 2. AlApaddhati. AcArya devasenakRta, sUtra-9
Page #229
--------------------------------------------------------------------------
________________ 218 varaMgacariu naraka-jo pApI jIvoM ko atyadhika duHkhoM ko prApta karAne vAlA hai, vaha naraka hai| jo gati naraka-gati nAma-karma se prApta hotI hai, use narakagati yA narakayoni kahate haiN| NiggaMthu (nirgrantha) 1/10 munirAja kA eka vizeSaNa nirgrantha hai| grantha kA artha parigraha hai| jo bAhya aura Abhyantara graMthi se vinirmukta hai, vaha nirgrantha hai| Nigoya (jIvanigoyarAzi) 1/10, 1/12 nigoda kA artha hai-ni arthAt anantapanA hai, nizcita jinakA aise jIvoM ko 'go' arthAt eka hI kSetra 'da' arthAt detA hai, usako nigoda kahate haiN| jo nigoda jIvoM ko eka hI nivAsa de usako nigoda kahate haiN| jinakA nigoda hI zarIra hai, unako nigoda zarIrI yA nigoda jIvarAzi kahate haiN| nigoda ke do bheda haiM-nityanigoda aura itara nigoda (caturgati nigod)| nityanigoda-jo kabhI trasa paryAya ko prApta karane yogya nahIM hote, ve nityanigoda haiN| itara/anitya-jinhoMne trasa paryAya pahale pAyI thI athavA pAyeMge, ve anitya-nigoda hai| takkaru (tazkara/corI) corI karanA vyasana ke aMtargata AyA hai| prayojanavaza binA pUche kisI kI rakhI huI, bhUlI huI, rAste meM par3I huI vastu ko grahaNa karanA corI hai| tava (tapa) 4/15, bAraha vihUtava 4/22 icchAoM kA nirodha karanA tapa hai| viSayoM se mana ko dUra karane ke hetu evaM rAga-dveSa para vijaya prApta karane hetu jina-jina upAyoM dvArA zarIra, indriya aura mana ko tapAyA jAtA hai arthAt ina para vijaya prApta kI jAtI hai, ve sabhI upAya tapa haiN| tapa ke do bheda haiM-1. bAhya tapa, 2. Abhyantara tp| bAhya tapa ke 6 bheda haiM-anazana, avamaudarya, vRttiparisaMkhyAna, rasa parityAga, vivikta zayyAsana evaM kaayklesh| ___ Abhyantara tapa ke 6 bheda haiM-prAyazcit, vinaya, vaiyyAvRtya, svAdhyAya, vyutsarga aura dhyAna tp| tasa (vasa) 1/10 jinake trasa nAma karma kA udaya hai, ve trasa kahalAte haiN|' do indriya, tIna indriya, catuHindriya evaM paMcendriya (saMjJI aura asaMjJI) trasa jIva haiN| tikkazallu (tIna zalya) 3/7, sallahi 1/10 zalya zabda kA artha hai pIr3A dene vAlI vstu| jaba zarIra meM kAMTA Adi cubha jAtA hai to 1. sarvArthasiddhi, adhyAya-2/sUtra-12, pR. 124
Page #230
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 219 zalya kahalAtA hai / jisa prakAra kAMTA Adi zalya prANiyoM ko bAdhAkara hotI hai, usI prakAra zarIra aura mana sabakI bAdhA kA kAraNa hone se karmodaya janita vikAra meM bhI zalya kA upacAra kara lete haiM arthAt use zalya kahate haiN| zalya tIna prakAra kI hai - mAyA zalya, nidAna zalya aura mithyAdarzana zalya / 1. mAyAzalya-mAyA, nikRti evaM vaMcanA arthAt Thagane kI vRtti yaha mAyAzalya hai| 2. nidAna zalya-bhogoM kI lAlasA nidAna zalya hai| 3. mithyAdarzana - atattvoM kA zraddhAna mithyAdarzana zalya hai| titthaMkara (tIrthaMkara) 4 / 15 jo dharmatIrtha kA upadeza dete haiM, samavazaraNa Adi vibhUti se yukta hote haiM, jinheM tIrthaMkara nAmakarma nAma kI mahApuNya prakRti kA udaya hotA hai unheM tIrthaMkara kahate haiN| tIrthaMkara caubIsa hote haiN| terahavihu cArittu (13 prakAra kA cAritra ) jaina vAGmaya meM cAritra ke 13 bheda prApta hote haiM, jo isa prakAra haiM- pAMca mahAvrata, pAMca samiti aura tIna gupti / thAvara - sthAvara 1/10 jinake sthAvara nAmakarma kA udaya hai, ve sthAvara kahalAte haiM / thutti (stuti) 1/10 stuti, stavana, vaMdana, arcanA Adi sAre zabda guNAnuvAda ke abhivyaMjaka haiN| jinendradeva kA guNAnuvAda hI stuti hai / daMsaNarayaNu ( darzana ratana ) samyagdarzana 3 / 4 sAtoM tattvoM kA yathArtha zraddhAna hI samyagdarzana hai / AcArya samantabhadra ke anusAra satyArtha aura mokSa ke kAraNabhUta deva, zAstra aura guru kA ATha aMga sahita tIna mUr3hatA rahita, ATha mada rahita zraddhAna karanA hI samyagdarzana hai| usake ATha aMga nimna haiM- 1. niHzaMkita, 2. niHkAMkSita, 3. nirvicikitsA, 4. amUr3hadRSTi, 5. upagUhana, 6. sthitikaraNa, 7. vAtsalya, 8. prabhAvanA / dahalakkhaNu (dhammudahavihi ) dazalakSaNa dharma (1 / 10,4 / 15 ) dharma ke dasa prakAra haiMhaiM - uttama kSamA, uttama mArdava, uttama Arjava, uttama zauca, uttama satya, uttama saMyama, uttama tapa, uttama tyAga, uttama AkiMcanya evaM uttama brahmacarya / dANaMtarAya 2/5 1. sarvArthasiddhi, adhyAya - 7 / sUtra - 18, pR. 275
Page #231
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220 varaMgacariu jisake udaya se jIva dAna kI icchA rakhatA huA bhI dAna na kara sake use dAnAntarAya karma kahate haiN| dANu (dAna) 1/17 ___sva aura para ke upakAra ke lie apanI vastu kA tyAga karanA dAna hai| athavA ratnatraya se yukta jIvoM ke lie apane vitta kA tyAga karane yA ratnatraya ke yogya sAdhanoM ke pradAna karane kI icchA kA nAma dAna hai| dAna ke cAra bheda haiM-AhAradAna, auSadhidAna, abhayadAna aura jnyaandaan| digavau (digvrata) 1/16 pUrvAdi dizAoM meM nadI, grAma, nagara Adi prasiddha sthAnoM kI maryAdA bA~dhakara jIvana paryanta usase bAhara nahIM jAnA aura usake bhItara lena-dena karanA digvata kahalAtA hai| disavau (dezavrata) 1/16 digvrata meM dhAraNa kiye gae vizAla sImA ko divasa, pakSAdi, ghar3I, ghaMTA, miniTa Adi kAla kI maryAdA se pratidina tyAga karanA vaha dezavrata hai| duggai (durgati/naraka gati) ___jo prANI pApAdi meM pravRtta hotA hai, vaha durgati kA pAtra hotA hai| arthAt pApAdi kriyAoM se prApta hone vAlI gati ko durgati kahate haiN| dosaaTThAraha/dossaTThAraha (3/7, 4/15) aThAraha doSoM se arahaMtadeva rahita hote haiN| vaha aThAraha doSa isa prakAra hai-1. janma, 2. bur3hApA, 3. pyAsa, 4. bhUkha, 5. Azcarya, 6. arati, 7. duHkha, 8. roga, 9. zoka, 10. mada (mAna), 11. moha, 12. bhaya, 13. nidrA, 14. cintA, 15. sveda (pasInA), 16. rAga, 17. dveSa, 18. mrnn| dhayavaDa (paMcavarNa/dhvajapatAkA) 1/3 jaina dhvaja patAkA meM pAMca varNa hote haiM-harA, lAla, pIlA, sapheda, kaalaa| paMcaNamoyArai (paMcanamaskAra maMtra) 1/21 jisameM pAMcoM parameSThI (arahaMta, siddha, AcArya, upAdhyAya aura sAdhu) ko namaskAra kiyA gayA hai, use paMcanamaskAra maMtra kahate haiN| paMcatthakAya (paMcAstikAya) chaha dravyoM meM kAladravya ko chor3akara zeSa pAMca dravya astikAya haiN| paMcamagai (paMcamagati/mokSa) 4/22 jahA~ para sabhI karmoM kA abhAva ho jAtA hai, use mokSa kahate haiN| ghAti karma ke abhAva pUrvaka arahaMta avasthA prApta hotI hai evaM ghAti aura aghAti donoM karmoM ke abhAva pUrvaka siddha avasthA
Page #232
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 221 prApta hotI hai| mokSa kA hI apara nAma paMcamagati hai| paMcamahavvaya (paMcamahAvrata) 4/22 muniyoM ke 28 mUlaguNoM meM prathama hI paMca mahAvrata hote haiM, jo isa prakAra haiM-1. ahiMsA mahAvrata, 2. satya mahAvrata, 3. acaurya mahAvrata, 4. brahmacarya mahAvrata, 5. aparigraha mhaavrt| ukta pAMcoM mahAvratoM ke pAlana ke lie hiMsA, jhUTha, corI, kuzIla aura parigraha-ina pAMcoM pApoM kA pUrI taraha tyAga karane ko paMcamahAvrata kahate haiN| paMcasamidi (paMcasamiti) 4/22 IryA, bhASA, eSaNA, AdAna-nikSepaNa aura utsarga-ye pAMca samitiyAM haiM, jinakA vivecana isa prakAra haiM 1. IryA samiti-pramAdarahita cAra hAtha jamIna dekhakara calanA IryAsamiti hai| netragocara jIvoM ke samUha se bacakara gamana karane vAle muni ke prathama IryAsamiti hotI hai| yaha vratoM meM zuddhatA utpanna karatI hai| 2. bhASA samiti-sadA karkaza aura kaThora vacana chor3akara yatnapUrvaka pravRtti karane vAle yati kA dharma kAryoM meM bolanA bhASAsamiti hai| 3. eSaNA samiti-zarIra kI sthiratA ke lie piNDa zuddhipUrvaka muni kA AhAra grahaNa karanA eSaNA samiti hai| 4. AdAna nikSepaNa-dekhakara yogya vastu kA rakhanA aura uThAnA AdAna-nikSepaNa samiti hai| 5. utsarga samiti-ise pratiSThApana samiti bhI kahate haiN| prAsuka (jIva-jantu se rahita) bhUmi para mala-mUtra chor3anA utsarga samiti hai| paMcAsavadAra (paMcAsravadvAra) 4/22 zubha aura azubha karmoM ke Ane ke dvAra ko Asrava kahate haiN| Asrava ke pAMca dvAra kahe gaye haiM-mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya aura yoga / paMDiya-maraNu (paMDita maraNa) 4/23 ___ maraNa-apane pariNAmoM se prApta huI Ayu kA, indriyoM kA aura mana, vacana, kAya-ina tInoM baloM kA kAraNa vizeSa ke milane para nAza honA maraNa kahalAtA hai| nirmama, nirahaMkAra, niSkaSAya, jitendriya, dhIra, nidAna-rahita, samyagdarzana sahita jIva marate samaya ArAdhaka hotA hai, use hI paNDita maraNa kahate haiN| yaha maraNa muni kA hI hotA hai| paDimabindu (pratimA bimba) 3/7 anaMta catuSTaya sahita tIrthaMkara bhagavAn kI bAhya evaM Abhyantara parigraha se rahita zarIra vAlI
Page #233
--------------------------------------------------------------------------
________________ 222 varaMgacariu aisI digambara pratimAe~ vItarAga svarUpa vAlI hotI haiN| pratimA do prakAra kI prApta hotI hai| akRtrima pratimAe~-jina pratimAoM ko na kisI ne banAyA hai aura na kabhI vinAza svarUpa haiM arthAt meru parvata, kUTa-bhavana-vimAna va caityavRkSAdi meM Agama varNita anAdi anidhana rUpa akRtrima pratimAe~ hotI haiN| ___ kRtrima pratimAe~-cakravartI yA rAjAoM tathA manuSyoM dvArA svarNa-rajata, sapta dhAtu-pASANa va ratnamaya nirmita pratimAe~ kRtrima pratimAe~ kahalAtI haiN| paDihari 3/4 pratinArAyaNa-jaina purANa meM 9 pratinArAyaNoM kA ullekha zalAkA puruSoM ke aMtargata kiyA gayA hai, jo isa prakAra haiM-azvagrIva, tAruka, meraka, madhukaiTabha, nizumbha, bali, praharaNa, rAvaNa aura jarAsaMdha / ye nau pratinArAyaNa yuddha meM nau vAsudevoM (nArAyaNoM) ke hAthoM nija cakroM se mRtyu ko prApta hote haiM aura naraka meM jAte haiN| pamANa (pramANa) 4/16 'pramIyate'neneti pramANam' arthAt jisake dvArA padArtha jAnA jAtA hai, use pramANa kahate haiN| apanA aura padArtha kA nizcayAtmaka jJAna pramANa hai| pramANa kA artha hai pra-prakarSa se arthAt saMzaya viparyaya Adi kA nirAkaraNa karake mIyate-jAnA jAtA hai arthAt use pramANa kahate haiN| pramANa ke do bheda-pratyakSa aura prokss| 1. pratyakSa-sva aura para ke nizcaya karane vAle spaSTa; para-nirapekSa jJAna ko pratyakSa pramANa kahate haiN| isake do bheda-sAMvyavahArika pratyakSa aura pAramArthika prtykss| 2. parokSa-aspaSTa jJAna ko parokSa kahate haiN| isake pAMca bheda haiM-smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna aura aagm| parabhava (dUsarA bhava) 1/13 agalA yA Ane vAlI paryAya/dUsarA janma lenA parabhava kahalAtA hai| paratiya/pararamaNI/paravaNiyA (parastrI) 1/14 svavivAhita patnI ke alAvA dUsare puruSoM kI patniyAM parastrI kahalAtI haiN| aise hI dUsaroM kI striyoM ke sAtha galata vyavahAra karanA, para-strI sevana kahalAtA hai| pariggahu/pariggahapamANu 1/16, 4/21 anApa-zanApa rupayA-paisA, dhana-daulata jor3anA hI parigraha kahalAtA hai| dhana-dhAnyAdi parigraha kA parimANa kara usase adhika meM nispRhatA honA icchA-parimANa vrata va parigraha parimANa kahalAtA hai| puNNu (puNya) 1/10
Page #234
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 223 jIva ke dayA, dAnAdi rUpa zubha pariNAma puNya kahalAte haiM / yadyapi loka meM puNya ke prati bar3A AkarSaNa hotA hai, parantu mokSa kI abhilASA rakhane vAlA jIva kevala bandha rUpa hone ke kAraNa ise pApa se kisI bhI prakAra adhika nahIM smjhte| isake pralobhana se bacane ke lie hamezA isakI aniSTatA kA vicAra karate haiM, parantu isakA yaha artha nahIM ki yaha sarvathA pApa rUpa hI hai / laukika janoM ke lie yaha avazya hI pApa kI apekSA bahuta acchA hai / yadyapi mumukSu jIvoM ko bhI nicalI avasthA meM puNya pravRtti avazya hotI hai para nidAna rahita hone ke kAraNa unakA puNya puNyAnubaMdhI hai jo paramparA se mokSa kA kAraNa hai / laukika jIvoM kA puNya nidAna va tRSNA sahita hone ke kAraNa pApAnubandhI hai tathA saMsAra meM DubAne vAlA hai| aise puNya kA tyAga hI paramArtha se yogya hai / pUya (pUjA) 1/17 arahaMta Adi ke samakSa gaMdha, puSpa, dhUpa, akSatAdi samarpaNa karanA yaha dravya pUjA hai| sAtha hI uTha karake khar3e honA, pradakSiNA denA, namaskAra karanA Adi kriyAe~ karanA vacanoM se arahaMtAdi kA stavana karanA bhI dravya pUjA hai| arahaMtAdi ke guNoM kA mana se cintana karanA bhAvapUjA hai / posahu-uvavAsu (proSadhopavAsa) 1 / 16 caturdazI aura aSTamI ke dina sarvadA ke lie vratavidhAna kI vAMchA se cAra prakAra ke AhAroM kA tyAga karanA proSadhopavAsa hai / arthAt pahale aura Age ke dinoM meM ekAzana ke sAtha aSTamI aura caturdazI ke dina upavAsa Adi karanA proSadhopavAsa kahalAtA hai| bAraha aNuvikkha (bAraha anuprekSA) 2 / 1 anitya, azaraNa, saMsAra, ekatva, anyatva, azuci, Asrava, saMvara, nirjarA, loka, bodhidurlabha evaM dharmabhAvanA - ina bAraha bhAvanAoM kA bAra-bAra cintana anuprekSAe~ haiM / balabhadda ( balabhadra ) 3/4 sabhI baladeva nidAna se rahita hote haiM aura sabhI baladeva UrdhvagAmI arthAt svarga va mokSa ke jAne vAle hote haiM / baladevoM kA paraspara milAna nahIM hotA hai tathA eka kSetra meM eka hI baladeva hotA hai| vaha baladeva nau haiM - vijaya, acala, dharma, suprabha, sudarzana, nandISeNa, nandimitra, rAma (padma) aura balarAma / bhakti (bhakti) 1/9 arahaMtAdi ke guNoM ke prati anurAga hI bhakti hai| bhogopabhoga parimANa 1/11
Page #235
--------------------------------------------------------------------------
________________ 224 varaMgacariu ___ jo vastu bhoga arthAt eka bAra upayoga karanA jaise bhojana Adi aura jo vastu upabhoga arthAt bAra-bAra upayoga karanA, jaise vstraadi| ukta bhoga-upabhoga vastu ko sImita karanA yA parimANa karanA hI bhogopabhoga parimANavrata hai| maMdira 1/18 jahAM pUjya ArAdhyadeva kI pratimAe~ virAjamAna hotI haiM, use maMdira kahate haiN| mairAdosa (madirA doSa) 1/12, majja (madya) 1/11 mahuvA gur3a Adi ko ghar3e meM bharakara usako jamIna ke aMdara rakha dete haiN| aneka dinoM meM jaba mahuvAdi sar3akara unameM aneka laTeM par3a jAtI hai arthAt trasa jIva utpanna ho jAte haiN| punaH usako ubAlakara jo rasa padArtha taiyAra kiyA jAtA hai, use madya kahate haiN| yaha madya trasa jIvoM kA rasa hI hai| maNavayaNatisuddha (mana, vacana, kAyAdi kI zuddhatA) 1/14 mana, vacana evaM kAya kI ekarUpatA hI mana, vacana aura kAya kI zuddhatA hai| mahumajjamaMsa paMcuMvarAi 1/14 ... madya, mAMsa, madhu aura pAMca udambara phaloM (bar3a, pIpala, Umara, kaThUmara aura pAkara) kA tyAga hI zrAvaka ke aSTamUlaguNa haiN| micchatta (mithyAtva) 4/19 viparIta mAnyatA kA nAma hI mithyAtva hai| arthAt sAta tattvoM ke prati ayathArtha zraddhAna, jJAna aura cAritra kA honA hI mithyAtva hai| micchA (mithyA/ jhUTha) 1/12 asatya bolanA jhUTha hai| muNiNAha (munirAja) 1/9, risivara 3/7, sAhu (sAdhu) 1/1 digambara sAdhu kA apara nAma munirAja hai| jo 28 mUlaguNoM kA niraticAra pAlana karate haiM, unheM sAdhu yA munirAja kahate haiN| moha (1/10) darzanamohanIyavipAka kaluSa pariNAmatA mohaH' arthAt darzanamohanIya ke vipAka se jo kaluSita pariNAma hotA hai, vaha moha hai| moha ke tIna bheda haiM-moha, rAga aura dvess| maMsa (mA~sa) 1/11 do indriya se paMcendriya taka tiryaMca tathA manuSyoM ke zarIra rUpI kalevara ko mAMsa kahate haiN|
Page #236
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 225 binA ghAta ke mA~sa prApta nahIM hotA hai, mAMsa cAhe kaccA ho yA pakA huA ho yA paka rahA ho, nirantara usameM trasa jIvoM kI utpatti hotI rahatI hai| ataH buddhimAna manuSyoM ko mAMsa-aNDA kabhI nahIM khAnA caahie| riu-davvahaM (Sadravya) 1/10 dravya chaha hote haiM-jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kaal| dravyoM kA vivecana isa prakAra hai jIva dravya-jo cetanA guNa se yukta hotA hai, use jIvadravya kahate haiN| pudgala dravya-jo sparza, rasa, gandha aura varNa vAlA hai, vaha pudgala hai| dharma dravya-gati hetutva arthAt jo jIvoM aura pudgaloM ko gamana meM udAsIna rUpa se sahAyaka ho, use dharmadravya kahate haiN| jaise-machalI ke gamana meM jala sahAyaka hotA hai| adharma dravya-sthiti hetutva arthAt svayaM Thaharate hue jIvoM aura pudgaloM ko ThaharAne meM udAsIna rUpa se sahAyaka ho use adharma dravya kahate haiN| jaise-pathikoM ko Thaharane meM chAyA sahakArI hai| AkAza dravya-avagAhana hetutva arthAt jo jIvAdi dravyoM ko avakAza detA hai, use AkAza dravya kahate haiN| isake do bheda-lokAkAza aura alokaakaash| kAla dravya-vartanA hetutva arthAt jo dravyoM ko pariNamana meM sahakArI ho, use kAladravya kahate haiN| riuriu-sAvaya-vayAi (zrAvaka ke bAraha-vrata) zrAvaka ke bAraha vrata hote haiM-pAMca aNuvrata, tIna guNavrata aura cAra shikssaavrt| pAMca aNuvrata-1. ahiMsANuvrata, 2. satyANuvrata, 3. acauryANuvrata, 4. brahmacaryANuvrata, 5. parigraha primaannaannuvrt| tIna guNavrata-1. digvata, 2. dezavrata aura 3. anrthdnnddvrt| . cAra zikSAvrata-1. sAmAyika, 2. proSadhopavAsa, 3. bhogopabhoga parimANavrata, 4. atithi sNvibhaagvt| rUTThajhANa-raudra dhyAna 1/16 krUra Azaya va dUsaroM ko pIr3A dene ke prayojana se kiyA jAnevAlA dhyAna raudradhyAna hai| vaMbhacerU/vaMbhavvau (brahmacaryavrata) 1/16 jo tInoM prakAra kI striyoM ko aura unake pratirUpa (citra) ko mAtA, putrI aura bahina ke samAna dekhakara evaM strIkathA Adi se nivRtti hai, vahI brahmacaryavrata kahalAtA hai|
Page #237
--------------------------------------------------------------------------
________________ 226 varaMgacariu vaya (vrata) 1/11 azubha kAryoM evaM hiMsAdi pApoM se nivRtti tathA zubha kAryoM evaM ahiMsAdi meM buddhipUrvaka pravRtti vahI vrata kahalAtA hai| vasaNa (vyasana) 1/11 loka nindita burI AdatoM ko vyasana kahate haiN| usa mahApApa rUpa vyasana ke sAta prakAra haiM-1. juA khelanA, 2. vezyA sevana, 3. parastrI sevana, 4. corI karanA, 5. zikAra, 6. madya (madirA) sevana aura 7. mAMsa khaanaa| vasuvihadavva (aSTa dravya/pUjA) 4/15 .. aSTadravya se jinendra deva kI dravyapUjA kiyA karate haiN| vaha aSTadravya isa prakAra hai-jala, candana, akSata, puSpa, naivedya, dIpa, dhUpa aura phl| ___uparyukta aSTa dravyoM ko pUjya jina pratimAoM ke samakSa chandAdi bolakara car3hAyA jAtA hai| saMga (parigraha) 1/10 saMga kA artha parigraha hai| sAdhu (munirAja) kA eka vizeSaNa nisaMga bhI hotA hai| arthAt jo . 24 parigraha se nirgata ho gaye haiM, vaha nisaMga hai| saMga-Asakta honA saMga/Asakti hai| saMjamu (saMyama) 4/15 "samyak yamo vA saMyamaH' arthAt samyak rUpa se niyantraNa kare so saMyama / 'saMjayaNaM saMjamo' arthAt jo samyak prakAra se niyamana karatA hai, vaha saMyama hai| saMyama do prakAra kA hai-1. indriya saMyama aura 2. prANI sNym| 1. SaTkAya jIvoM kI virAdhanA nahIM karanA, vaha prANI saMyama hai| 2. pAMcoM indriyoM ke viSayoM meM pravRtti na honA indriya saMyama hai| saMvaru (saMvara) 4/20 Asrava nirodhaH saMvaraH / Asrava kA nirodha saMvara hai arthAt nUtana karmoM kA AnA rUka jAnA saMvara hai| vaha do prakAra kA hai-dravyasaMvara evaM bhaavsNvr| bhAvasaMvara-saMsAra kI nimitta bhUta kriyA kI nivRtti honA bhAvasaMvara hai evaM saMsAra kI nimittabhUta kriyA kA nirodha hone para tatpUrvaka hone vAle karma pudgaloM ke grahaNa kA viccheda honA dravya saMvara hai| sattatacca (sAta tattva) 1/10, Navavi payatthahaM (navapadArtha) 1/10 tattva-jo padArtha jisa rUpa se avasthita hai, usakA usa rUpa honA, tattva kahalAtA hai| tattva ke 7 bheda haiM-jIva, ajIva, Asrava, baMdha, saMvara, nirjarA aura mokss| sAta tattvoM ke sAtha puNya-pApa ko jor3ane se nau padArtha ho jAte haiN| 1. nirukta kroza, pR. 355
Page #238
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 227 sattavi bhaya (sAta-bhaya) __ jisake udaya se udvega hotA hai, vaha bhaya hai|' bhIti ko bhI bhaya kahA jAtA hai| samyagdRSTi sapta bhayoM se rahita hotA hai| bhaya ke sAta bheda hote haiM-ihaloka, paraloka, arakSA, agupti, maraNa, vedanA aura aaksmik| sAtoM bhayoM kA vizleSaNa paMDita jayacandra ne samayasAra kI tAtparyavRtti TIkA meM isa prakAra kiyA hai__ 1. ihaloka bhaya-isa bhava meM logoM kA Dara rahatA hai ki na jAne ye loga merA kyA bigAr3a kareMge, yaha ihaloka bhaya hai| 2. paraloka bhaya-paraloka meM na jAne kyA hogA aisA bhaya honA paraloka bhaya hai| 3. arakSA bhaya-AtmA ke nAza kI rakSA ke lie akSamatA, atrANa bhaya yA arakSA bhaya kahalAtA hai| 4. aguptibhaya-jahAM gupta pradeza na ho, khulA ho, usako agupti kahate haiM, vahAM baiThane se jIva ko jo bhaya hotA hai, vaha agupti bhaya hai| 5. maraNa bhaya-maiM jIvita rahU~, kabhI merA maraNa na ho athavA daivayoga se kabhI mRtyu na ho, isa prakAra zarIra ke nAza ke viSaya meM jo cintA hotI hai, vaha maraNa bhaya hai| 6. vedanA bhaya-maiM niroga ho jAU~, mujhe kabhI bhI vedanA na hove isa prakAra kI mUrchA athavA bAra-bAra cintavana karanA vedanA bhaya hai| 7. Akasmika bhaya-akasmAt bhayAnaka padArtha se prANI ko jo bhaya utpanna hotA hai, use Akasmika bhaya kahate haiN| samatta (samyaktva) 1/10, 4/23, saddAhaNu 3/3, sammadaMsaNarayaNa 1/10 sAtoM tattvoM kA yathArthazraddhAna hI samyagdarzana hai| isI kA apara nAma samyaktva hai| samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra - ina tInoM kA eka nAma ratnatraya hai| samabhAva (samatA) 4/21 moha rAga-dveSa se rahita hokara madhyastha bhAva hI samatA kahalAtI hai| arthAt zatru aura mitra, masAna aura mahala, kAMca aura kaMcana (sonA), sukha-duHkha, lAbha-alAbha tathA iSTAniSTa meM jo samAna dRSTi hai, use samatA yA samabhAva kahA jAtA hai| samyakkhaMDo (chaha khaNDa) 3/6 chaha khaNDa isa prakAra hote haiM-pAMca mleccha khaNDa evaM eka aarykhnndd| sallehaNa (sallekhanA) 1/17 acche prakAra se kAya aura kaSAya kA lekhana karanA arthAt kRz karanA sallekhanA hai| 1. sarvArthasiddhi, 8/9, pR. 301 2. samayasAra, gAthA-228, kalaza-155-160
Page #239
--------------------------------------------------------------------------
________________ 228 varaMgacariu arthAt bAharI zarIra kA aura bhItarI kaSAyoM kA, uttarottara kAya aura kaSAya ko puSTa karane vAle kAraNoM ko ghaTAte hue bhale prakAra se lekhana karanA arthAt kRza karanA sallekhanA hai|' sAmAyau (sAmAyika) 1/16 ___sukha-duHkha, lAbha-alAbha, iSTa-aniSTa Adi viSamatAoM meM rAga-dveSa na karanA balki sAkSI bhAva se unakA jJAtA draSTA bane hue samatAsvabhAvI AtmA meM sthita rahanA athavA sarva sAvadya yoga se nivRtti so sAmAyika hai| sAvaya (zrAvaka) 1/15 jo zraddhApUrvaka guru Adi se dharmazramaNa karatA hai, vaha zrAvaka hai| zrAvaka tIna prakAra ke hote haiM-pAkSika, naiSThika aura saadhk| sikhAvvau (zikSAvrata) 1/17 ____ jinake prabhAva se vizeSa zrutajJAna kA abhyAsa ho yA jisameM munivrata pAlana karane kI zikSA mile, unheM zikSAvrata kahate haiN| siddha parameSThI 1/1 ___ ATha karmoM ke bandhana ko jinhoMne naSTa kiyA hai, aise ATha mahAguNoM se sahita, lokAgra meM virAjamAna haiM, jo nitya evaM kRta-kRtya, zAntimaya, niraMjana Adi guNa se yukta ho gaye haiM, unheM siddha kahate haiN| sivagai (mokSa gati) 1/9 ___jahAM para janma, jarA, maraNa, bhaya, saMyoga, viyoga, duHkha, saMjJA aura rogAdi nahIM hote haiM, vaha siddhagati kahalAtI hai| sukkajhANuM (zukla dhyAna) 4/22 ___ jisameM zuci guNa kA sambandha hai, vaha zukladhyAna hai, jaise maila haTa jAne se vastra zuci hokara zukla kahalAtA hai, vaise hI nirmala guNayukta Atma pariNati bhI zukla hai| suddhabhAva (zuddhabhAva) 4/20 vItarAga bhAva hI zuddhasvabhAva hai| suhagai (zubhagati) 1/10 zubhagati do haiM-deva gati aura manuSya gti| hari (nau-nArAyaNa) 3/4 nau nArAyaNa isa prakAra haiM- tripRSTha, dvipRSTha, svayaMbhU, puruSottama, puruSasiMha, puruSapuMDarIka, datta (puruSadatta), nArAyaNa (lakSmaNa) aura kRssnn| 1. sarvArthasiddhi, 7/22, pR. 280 2. sAgAra dharmAmRta, adhi.-1, zloka-15-16
Page #240
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu (kha) nAmAnukramaNikA (i) varaMgacariu meM prApta AbhUSaNoM ke nAma sapharI (zapharI/ machalI) 4/1 hayava (ghor3A) 3/1 AhUsaNa (AbhUSaNa) 4/22 kaMcana 3/7 4/1 kara - kaMgaNa 3/6 kuMDala 4 / 1, 3/19 gajamotI 3/11 Neura-nUpura 4/1 tilaya - bindI 4/1 dAma / mAlA 4 / 1, 3/6 maNimauDa-maNimukuTa 3/19 muttAhalahAra 4/1 vatthAharaNahi 4/1 (ii) jAnavaroM ke nAma ali (bhauMrA) 4/1 kara (hAthI) 3/1 kesari (siMha) 1/20 kola-varAha (jaMgalI suara) 1/20 turaMga (ghor3A) 4/9 davvIyara (sarpa) 2/8 gala (hAthI) 1/20 rojjha (nIlagAya ) 1/20 varahiNa (varhina / mora) 1/20 vANu (hAthI) 3/10 (iii) zarIra aMgoM ke nAma ura (hRdaya) 3/3 ahara (adhara / oMTha ) 2/2 yaNa (netra) 2 / 2 payodhara (stana) 2/2 sira (mastaka) 3/3 (iv) phaloM ke nAma ela (ilAyacI) 1/4 khajUra (khajUra) 1/4 riyala (nAriyala) 1/4 dADima (anAra) 1/4 phophala (nIMbU) 1/4 mAhu-liMga (supArI) 1/4 lavaMga (loMga) 1/4 taMbola (tAmbUla) 3/2 (v) vAdya yaMtra jhuNa (dhvani) 1/8 DiMDimu (Dor3ha / vAdya vizeSa ) 3 / 13 duMduhi (duMdubhi) 1/4 tUra 1/19 saMvara (sAMbhara/ eka rAjasthAna kA jaMgalI pazu) mAyaMga (mRdaMga ) 4/9 3/10 (vi) upakaraNa vizeSa sAraMga (hiraNa) 1/20 camaravAu (camaravAyu) 3/5 229
Page #241
--------------------------------------------------------------------------
________________ kI putrI) 1/6 230 varaMgacariu chatta (chatra) 4/9 kulAhiu, vakulAdhipati (kumAra varAMga kA zatru japANa (pAlakI/hAthI) 3/10 rAjA) 4/3 dhaya (dhvajA) 4/18 kusuMbharAu (kusuMbharAjA/bhillarAja) 2/6 dIpa (dIpaka) 4/17 guNadevi (guNadevI-kumAra varAMga kI mA~) 3/5 cittaseNu (citrasena (maMtrI)) 1/6 (vii) astroM ke nAma jasomai (jasomati-siMhapura ke rAjA dviSantapa asivara (talavAra) 3/19 AuhaM (Ayudha) 1/10 NaMdAvattau (eka devavimAna) 2/8 kuMta (bhAlA) 3/9 dattarAu (dattarAja) 1/6 cakka (cakra) 3/19 devasena (maMtrI) 3/9 cAu (cApa) 3/17 devasena (rAjA) (lalitapura nagarI kA rAjA aura tisUlai (trizUla) 3/19 varAMga kA mAmA) 1/6 muggara (gadA) 3/19 dhammaseNa (dharmasena-kumAra varAMga ke pitA) 3/1 vANa (tIra) 3/18 dhiyaseNa (dhRtisena-kumAra varAMga ke zvasura) 1/5 savvala (de) zarbala varachI 3/19 paMDuputtu (pANDavaputra) 3/4 halAyudha 3/19 piyadattA (priyadattA-dattarAja kI putrI aura kumAra (viii) jAti vizeSa varAMga kI patnI 1/6 kirAya (kirAta) 2/6 bhojarAyakula (bhojarAja kula) 3/2 sakUra 2/7 maNorama (manoramA devasena kI dvitIya putrI) 4/1 savara (bhIla) 2/4 mayarakeu (makaraketu-malayadeza ke adhipati) 1/6 (ix) pAtroM ke nAma evaM anya nAma mayaseNA (mRgasenA-varAMga kI sautelI mA~ evaM aMgavai (aMgavatI) rAjA mahendra datta kI putrI suSeNa kI mA~) 1/5 aura kumAra varAMga kI patnI 1/6 maheMdadatta (mahendradatta-viMdhyapura ke rAjA) 1/6 appaDimallu (apratimalla/hAthI nAma) 3/16 vajjAyahu (vajAyudha-girivraja nagara kA rAjA iMdaseNa (indrasena) 3/9 aura sukezI ke pitA) 1/6 uveMduseNu (upendrasena) 3/9 vaNapAlu (udyAnapAla) 119 kapparUkkhu (kalpavRkSa) 1/4 varadatta muNiMda (munirAja varadatta) 4/4 kAmadheNu (kAmadhenu) 3/8
Page #242
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu vasuMdhari (vasuMdharA-sanatkumAra kI putrI aura varAMga visAlapuri (vizAlapuri ) 4/14 siMhaura (siMhapura ) 1/6 kI patnI) 1/6 saNakumAra (sanatkumAra-iSTaputrI ke rAjA) 1/6 sAyara viddhi (sAgarabuddhi - lalitapura nagarI kA vaNipati) 2/6 (xi) SaT Rtu nAma hima - sisira - vasaMtai-giMbhayAli aNNu vi varasAlai saddapAli / 4/16 1. hima Rtu, 2. zizira Rtu 3. basaMta Rtu 4. grISma Rtu, 5. varSA Rtu 6. zarada Rtu sukesI (sukezI - vajrAyudha rAjA kI putrI aura varAMga kI patnI) 1/6 sugattu (sugA - varAMga kA putra) 4 / 16 sunaMdA (sunaMdA - kumAra varAMga kI patnI sAtha hI paTarAnI) 1/6 subuddhi maMtrI (1 /6) suseNa (suSeNa-varAMga kA sautelA bhAI) 4/5 hali (manoramA kI sakhI / sahelI / dAsI) 4/3 (x) nagaroM / kSetra ke nAma ANattapura (Arnatapura) 4/12 kaMtapuraNayarU ( kaMtapuranagara ) 1/3 girivajja (girivaja) 1/6 jamaNAra ( yamapurI) 3/3 jambUdIu ( jambUdvIpa) 1/2 puracakka (cakrapura ) 1/6 bharahakhetta (bharata kSetra) 1/3 puramalaya (malayapura) 1/6 mahurAuri (mathurApuri) 3/9 lalitAhaNayari (lalitapura) 3 / 9 vAsaupura ( vAsavapura) 4/23 viNIyadesu (vinItadeza) 1/2 231 (xii) rAjya ke aMga so ANijjai Niyaya sahAyaho / desa-kosa-bala-lacchi sahAyaho / / 3 / 12 1. rAjA 2. maMtrI 3. koza bhaNDAra 4. deza 5. kilA 6. mitra 7 sainya (xiii) kathA-prasaMga 1. pradyumna kI kathA - ahavA muyau Na sundaro, vaNigau jahi girikNdro| pajjuNNu va Avesa jai jIvaMtau hosa / 3 / / 3/3 2. rAvaNa kI kathA kahi paDihari dahamuha ai payaMDu jahi arivarabala kiya khaMDu-khaMDu | 3/4 kammeM dahamuha lakkhaNi dhaayu| 2/1 paratiya laMpaDu haTamuha jAyau, tikkhaMDai rAuNu vikkhAyau | 1/14 3. rAjA yazodhara kI kathA kammeM rAu jasohara NaDiyau tiya mohe so dui paDiyau | 2/1 4. bharata cakravartI kI kathA
Page #243
--------------------------------------------------------------------------
________________ 232 varaMgacariu kammeM bharaharAu jiNavara suu, balavaMtau surkrikrsmbhuu| 2/1 5. rAjA vasu kI kathAvasurAu asaccaho khayahu gau, paradabbu Na lijjara tiyau vu| 1/16 NAraya puNu Nivasiu dIhayAla, tiriyattu vi huya jaTa dhiiyvaal| 6. cakravartI subhauma kI kathA cakkavai subhomu payaMDabAhu, pAraddhaho uvari nnibddhgaahu|| 1/13 7. dvipAyana muni kI kathA chappaMcAsa koDi jAdavabalu, suraramaNahaM jamauri pattau khlu| 1/12 8. rAjA jarAsaMdha kI kathA jima Asi rAya jarasiMdhabalu, tima calliu khNghaaruenn| 1/10 (ghattA) 9. dropadI kI kathA dovai kAraNi avaru bhayAvaNu, kIyaku haNiu bhiimiblvNte| NiyabaMdhava tiyadosa bhte| 1/14 parastrI meM Asakti ke pariNAma prasaMga meM isa kathA kA ullekha kiyA gayA hai| vaha isa prakAra hai-rAjA virATa ke ghara jaba pAMDava ajJAtavAsa kara rahe the, rAjA kA sAlA kIcaka dropadI se abhadra vyavahAra karatA hai, vaha kisI taraha usake caMgula se chUTakara bhIma ko pUrI ghaTanA sunAtI hai| bhIma cAla calakara kIcaka kA vadha kara detA hai| isa prakAra parastrI se cher3akhAnI yA abhadra vyavahAra karane se yaha dazA hotI hai| 10. juA ke prasaMga meM yudhiSThara Adi pANDavoM kI kathA rAu juhiTThilu baMdhava sahiyau, saMvaccharabAraha vaNe rhiyu|| 1/11 11. cArudatta kI kathA vaNisuu NAmeNa ji cArudattu, viTThai giha ghalliu dukkha pttu| 1/13 12. balabhadra kI kathA varasaddhahi kaMdhi caDAviyau muyau jaNaddaNu bhaayrenn| so kiM balahaddahi pAviyau, vihiyai ai soyaaurenn| ghattA, 3/3 13. zivabhUti vipra kI kathA sivabhUi vippu loheNa NaDiu, rayaNai Nau kappiya kugai pddiu| 1/12
Page #244
--------------------------------------------------------------------------
________________ sandarbha graMtha-sUcI mUla graMtha 1. apabhraMza kAvyatrayI, jinadatta sUrikRta, sampA. lAlacandra bhagavAnadAsa gA~dhI, oriyaNTala/ insTITyUTa, bar3audA, 1927. 2. apabhraMza vyAkaraNa, AcArya hemacandrakRta, pro. zAligrAma upAdhyAya, bhAratIya vidyA prakAzana, vArANasI, 1965. / 3. AdipurANa, jinasenAcAryakRta, sampA. pannAlAla jaina, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, naI dillI, tRtIya saMskaraNa, 1988. 4.., ArAdhanA kathA prabandha, prabhAcandakRta, bhASA-anu. ramezacandra, AcArya zAntisAgara smRti granthamAlA, bur3hAnA (u.pra.), 1990 ArAdhanA prakaraNa, somasUri viracita, sampA. jinendra jaina/satyanArAyaNa bhAradvAja, jaina adhyayana evaM zodha-saMsthAna, jabalapura, 2002. 6. Avazyaka niyukti, AcArya bhadrabAhukRta, sampA. samaNI kusuma prajJA, jaina vizvabhAratI, lADanUM, 2001. 7. karakaMDacariu, muni kanakAmara, sampA. hIrAlAla jaina, jaina sirIja kAraMjA, (prathama saMskaraNa, ___1934), bhAratIya jJAnapITha kAzI, dvitIya saMskaraNa, 1964. 8. kAvyadarpaNa, vidyAvAcaspati, sampA. rAmadahina mizra, graMthamAlA kAryAlaya, paTanA, 1960. 9. kAvyaprakAza, AcArya mammaTa, saM. nAgendra, jJAna maNDala limiTeDa, paMcama saMskaraNa, vi.saM. 2031. 10. kAvyamImAMsA, rAjazekharakRta, gAyakavAr3a sIrIja-1, bar3audA, 1924. 11. kAvyAdarza, daNDI, anu. brajaratnadAsa, zrI kamalamaNi, granthamAlA, kAzI. 12. kAvyAlaMkAra, bhAmahakRta, caukhambA, saMskRta sIrIja, vArANasI.. 13. kAvyAlaMkAra, rudraTakRta, namisAdhu TIkA sahita, kAvyamAlA sIrIja, bambaI, 1909. 14 jambUsAmicariu, vIrakavikRta, sampA. vimala prakAza jaina, bhAratIya jJAnapITha kAzI, 1966.1 15. jasaharacariu, puSpadantakRta, sampA. pI.ela. vaidya, jaina sirIja kAraMjA, 1931. 16. dezI nAmamAlA, AcArya hemacanda viracita, sampA. Ara. pizela, bhaNDArakara oriyaNTala risarca iMsTITyUTa, pUnA, 1989. 17. NAyakumAracariu, puSpadantakRta, sampA. hIrAlAla jaina, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, 1972./
Page #245
--------------------------------------------------------------------------
________________ 234 varaMgacariu 18. paramAtma prakAza, joindukRta, sampA. e.ena. upAdhye, paramazruta prabhAvaka maNDala, bambaI, 1937. 19. paumacariu, svayaMbhUkRta, sampA. esa.sI. bhAyANI, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, vi.saM. 1989. / 20. paumasiricariu, dhAhilakRta, sampA. eca.sI. bhAyANI, bhAratIya vidyA bhavana, bambaI, vi.saM. 2005. / 21. prAkRta paiMgalam, sampA. bholAzaMkara vyAsa, prAkRta TaiksTa sosAyaTI, vArANasI, 1959. 22. prAkRta vyAkaraNa, AcArya hemacandrakRta, sampA, zrI jJAnamuni mahArAja, AcAryazrI AtmArAma jaina maoNDala skUla, kamalAnagara, dillI-7, 1974, bhAga 1-2. 23. pAhuDa dohA, muni rAmasiMhakRta, sampA. hIrAlAla jaina, jaina sirIja, karaMjA, 1933. 24. bhavisayattakahA, dhanapAla dhakkar3akRta, sampA. sI.DI. dalAla, gAyakavAr3a oriyaNTala sirIja, bar3audA, 1923./ 25. mayaNaparAjaya cariu, haridevakRta, sampA. hIrAlAla jaina, bhAratIya jJAnapITha, kAzI, 1962... 26. mahApurANa, puSpadantakRta, mUla sampA. pI.ela. vaidya, sampA. devendrakumAra, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, dillI, (bhAga-1, 2, 3, 4, 5), 2001. 27. mUlAcAra, AcArya vaTTakerakRta, vasunaMdIkRta AcAravRtti sahita, TIkAnuvAda, AryikA ratna jJAnamatIjI, bhAratIya jJAnapITha, naI dillI, tRtIya saMskaraNa, 1999. 28. ratnakaraNDaka avakAcAra, AcArya samantabhadrakRta, AcArya prabhAcandrakRta TIkAsahita, sampA. pannAlAla sAhityAcArya prakAzaka, muni saMgha sAhitya prakAzana samiti, sAgara, madhyapradeza, chaThA saMskaraNa, 1998. 29. varAMgacarita, AcArya jaTAsiMha nandikRta, anu. khuzAlacandra gorAvAlA, bhAratavarSIya digambara jaina saMgha, caurAsI mathurA, 1953. 30. varAMgacarita, AcArya jaTAsiMha nandikRta, sampA. e.ena. upAdhye, mANikacandra digambara jaina granthamAlA hIrAbAga, mumbaI, 1953../ 31. vAcaspatyam, tArAnAtha tarka vAcaspati, caukhambA saMskRta sIrIja, vArANasI, 1969. viSNupurANa, gItApresa, gorakhapura. 32. svayaMbhU chanda, sampA. pro. eca.DI. velaNakara, rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura. 33. sarvArthasiddhi, AcArya pUjyapAdakRta, sampA. anuvAda phUlacaMda zAstrI, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, dillI, chaThA saMskaraNa, 1995. 34. sAvayadhammadohA, AcArya devasenakRta, sampA. hIrAlAla jaina, jaina granthamAlA, kAraMjA. 35. sAhitya darpaNa, AcArya vizvanAtha prasAda mizra kRta, sampA. satyavratasiMha, caukhambA vidyA bhavana, vArANasI, caturtha saMskaraNa, 1976.
Page #246
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 235 36. sirivAlacariu, kavi narasena viracita, sampA. devendra kumAra jaina, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, - naI dillI, 1974. 37. harivaMza purANa, jinasenakRta, sampA. pannAlAla sAhityAcArya, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, naI dillI, 1962. Adhunika samAlocanAtmaka graMtha 38. upAdhyAya, baladeva, bhAratIya darzana, zAradA mandira, banArasa, 1948. 39. kAsalIvAla, kastUracanda, rAjasthAna ke jaina saMta vyaktitva evaM kRtitva, zrI digambara jaina ___atizaya kSetra, zrI mahAvIrajI, jayapura, 1967. 40. kochar3a, harivaMza, apabhraMza sAhitya, bhAratIya sAhitya maMdira, dillI, 1956. 41. candrazekhara, tulasI kI dArzanika zabdAvalI kA sAMskRtika itihAsa, uttarapradeza hindI ___saMsthAna, lakhanaU, 1990. 42. caTarjI, sunIti kumAra, bhAratIya AryabhASA aura hindI, zatakamala prakAzana, dillI (prathama ___saMskaraNa, 1954), dvitIya saMskaraNa, 1977. 43. jaina, jagadIzacandra, prAkRta sAhitya kA itihAsa, caukhambhA vidyAbhavana, vArANasI, 1985. 44. jaina, jinendra, jaina kAvyoM kA dArzanika mUlyAMkana rAdhA pablikezansa, naI dillI, 2001. 45. jaina, devendrakumAra, apabhraMza aura hindI, rAjasthAna prAkRta bhAratIya saMsthAna, jayapura, 1983. 46. jaina, devendra kumAra, apabhraMza bhASA aura sAhitya-bhAratIya jJAnapITha prakAzana, 1965. 47. jaina, premasumana, prAkRta kathA sAhitya parizIlana, saMghI prakAzana, jayapura, 1992... 48. jaina, premasumana, kuvalayamAlAkahA kA sAMskRtika adhyayana, prAkRta jainazAstra evaM ahiMsA zodha-saMsthAna, vaizAlI, bihAra, 1975. 49. jaina, premasumana, jainadharma kI sAMskRtika virAsata, bhAratIya vidyA prakAzana, dillI, 2005. 50. jaina, premacandra, apabhraMza kathAkAvya evaM hindI premAkhyAnaka, sohanalAla jainadharma pracAraka samiti, amRtasara, 1973. 51. jaina, rAjArAma, raidhU graMthAvalI, jIvarAja granthamAlA, solApura, mahArASTra. 52. jaina, rAjArAma, raidhU sAhitya kA AlocanAtmaka parizIlana, prAkRta jainazAstra aura ahiMsA zodha saMsthAna, vaizAlI, 1974. 53. jaina, zrIcanda, jaina kathAoM kA sAMskRtika adhyayana, rozanalAla enDasansa, jayapura-3. 54. nAhaTA, agaracanda Adi (sampA.), rAjasthAna kA jaina sAhitya, prAkRta bhAratI, jayapura, 1977.
Page #247
--------------------------------------------------------------------------
________________ 236 varaMgacariu 55. tomara, rAmasiMha, prAkRta evaM apabhraMza sAhitya - hindI pariSad prakAzana, prayAga vizvavidyAlaya, 1964. 56. paMta, ambAdatta, apabhraMza kAvya paramparA evaM vidyApati, nAgarI prAcya saMsthAna, kAzI. 57. pANDeya, rAjanArAyaNa mahAkavi puSpadaMta, cinmaya prakAzana, caur3A rAstA, jayapura, 1968. 58. pANDeya, zambhUnAtha, apabhraMza aura avahaTTha : eka antaryAtrA, caukhambhA vidyAbhavana, dillI, 1979. 59. mizra, sudarzana, mahAkavi puSpadaMta aura unakA mahApurANa, prAkRta, jainazAstra aura ahiMsA zodha saMsthAna, vaizAlI, 1987. 60. zarmA, rAmagopAla, apabhraMza bhASA kA vyAkaraNa aura sAhitya, rAjasthAna hindI grantha akAdamI, jayapura, 1982. 61. zAstrI, devendra kumAra, apabhraMza bhASA aura sAhitya kI zodha pravRttiyAM, bhA. jJAnapITha prakAzana, 1972. 62. zAstrI, devendra kumAra, bhavisayattakahA tathA apabhraMza kathAkAvya, bhAratIya jJAnapITha, 1970. 63. zAstrI, nemIcandra, tIrthaMkara mahAvIra aura unakI AcArya paramparA, akhila bhAratavarSIya digambara jaina vidvatpariSad, sAgara, 1974. 64. zAstrI, nemIcandra, prAkRta bhASA aura sAhitya kA AlocanAtmaka itihAsa, tArAbuka ejensI, vArANasI, 1966. 65. zAstrI, nemIcandra, bhagavAn mahAvIra aura unakI AcArya paramparA, AcArya zAntisAgara chANI granthamAlA, mujaphpharanagara (prathama saMskaraNa, 1974), dvitIya saMskaraNa, 1992. 66. zAstrI, paramamitra, sUtrazailI aura apabhraMza vyAkaraNa, nAgarI pracAriNI sabhA, vArANasI, samvat 2024 I. zAstrI, paramAnanda, jaina grantha prazasti saMgraha, dvitIya bhAga, vIra sevA mandira sosAiTI, dillI, 1963. 67. zAha, aMbAlAla, jaina sAhitya kA vRhad itihAsa, pArzvanAtha vidyA zodha saMsthAna, vArANasI, cauthA saMskaraNa, 1969 (bhAga - 5 ) . 68. zrIvAstava, vIrendra, apabhraMza bhASA kA adhyayana, esa. candra eNDa kampanI prA. li., rAmanagara, naI dillI. 69. sahAya, rAjavaMza hIrA, apabhraMza sAhitya : paramparA aura pravRttiyAM, caukhambhA vidyAbhavana, vArANasI, 1970. 70. sahAya, ziva, apabhraMza bhASA aura vyAkaraNa, madhyapradeza hindI grantha akAdamI, 1974. 71. sAMkRtyAyana, rAhula, hindI kAvyadhArA, kitAba mahala, ilAhAbAda, 1945. 72. siMha, nAmavara, hindI ke vikAsa meM apabhraMza kA yoga, lokabhAratI prakAzana ilAhAbAda, 1961. 73. siMha, zivaprasAda, kIrtilatA aura avahaTTha bhASA, vANI prakAzana, naI dillI, 1995. 74. sogANI, kamalacandra, apabhraMza abhyAsa saurabha, apabhraMza sAhitya akAdamI, jaina vidyA saMsthAna, mahAvIrajI, rAjasthAna, 1996.
Page #248
--------------------------------------------------------------------------
________________ varaMgacariu 237 75. sogANI, kamalacandra, apabhraMza : eka paricaya, apabhraMza sAhitya akAdamI, jaina vidyA saMsthAna, mahAvIrajI, rAjasthAna, 2000. 76. sogANI, kamalacandra, praur3ha apabhraMza racanA sAraibha, apabhraMza sAhitya akAdamI, jaina vidyA saMsthAna, mahAvIrajI, rAjasthAna, 1997. 77. sogANI, kamalacandra, apabhraMza racanA saurabha, apabhraMza sAhitya akAdamI, jaina vidyA saMsthAna, mahAvIrajI, rAjasthAna, 1991. 78. Mishra, Madhusudan, A Grammar of Apbhransh, Vidhyanidhi Prakashan, Delhi, 1992. koza grantha 79. apabhraMza hindI koza, DaoN. nareza kumAra, inDovijana prAiveTa limiTeDa, neharUnagara, gAjiyAbAda, uttarapradeza, 1987. 80. Adarza hindI zabdakoza, paM. rAmacandra pAThaka, zrI gaMgA pustakAlaya trilocana, vArANasI, 1970. 81. ekArthaka koza, pradhAna sampA. AcArya tulasI, yuvAcArya mahAprajJa, sampA. samaNI kusumaprajJA, jaina vizvabhAratI, lADanUM, 1984. 82. kundakunda zabdakoza, saM. udayacandra jaina, zrI digambara jaina sAhitya saMskRti saMrakSaNa samiti, dillI. 83. jainendra siddhAnta koza (bhAga-1, 2, 3, 4), jainendra varNI, bhAratIya jJAnapITha prakAzana, dillI. 84. dezIzabda koza, pradhAna sampA. AcArya tulasI, yuvAcArya mahAprajJa, sampA. muni dulaharAja, jaina vizvabhAratI, lADanUM, 1988. 85. prAkRta hindI koza, ke.Ara. candrA, prAkRta jaina vidyAvikAsa phaNDa, ahamadAbAda, pArzvanAtha vidyA Azrama zodha-saMsthAna, vArANasI, 1987. 86. pAia-sadda-mahaNNavo, haragovindadAsa vikrama seTha, prAkRta grantha pariSad, vArANasI, 1963. 87. bhAratIya sAhitya zAstra koza, rAjavaMza 'hIrA' sahAya, vihAra hindI grantha akAdamI, paTanA, 1973. 88. mAnaka hindI koza, rAmacandra varmA, hindI sAhitya sammelana, prayAga. 89. ratnatraya paribhASika zabdakoza, gaNinI AryikAzrI vizuddhamatIjI kRta, sampA. pro. TIkamacanda jaina, dillI. 90. rAjabhASA zabda koza, haradeva bAharI, lokabhAratI prakAzana, ilAhAbAda, 1997. vizvalocana, zrIdharasena, nirNaya sAgara presa, 1962. 91. saMskRta-hindI koza, zivarAma ApTe, motIlAla banArasIdAsa pablizarsa, dillI, 1973.
Page #249
--------------------------------------------------------------------------
________________ 238 varaMgacariu 92. hindI paryAyavAcI koza, bholAnAtha tivArI, prabhAta prakAzana, dillI, 1999. 93. hindI vizvakoza, nAgarI pracAriNI sabhA, vArANasI, 1973. hastalikhita graMtha-sUcI 94. kailAza zrutasAgara grantha sUcI, A. padmasAgara sUrIzvara, zrI mahAvIra jaina ArAdhanA kendra, ___ kobA tIrtha, gAMdhInagara, 2003. 95. jodhapura jaina hastalikhita granthoM kA sUcI patra, sevA maMdira rAvaTI, jodhapura, khaNDa I,1988. 96. rAjasthAna ke jaina zAstra bhaNDAroM kI grantha-sUcI, sampA. kastUracanda kAsalIvAla, zrI digambara jaina atizaya kSetra, zrImahAvIrajI, jayapura, tRtIya bhAga, 1957. 97. rAjasthAna ke zAstra bhaNDAroM kI grantha-sUcI (caturtha bhAga), sampA. kastUracanda kAsalIvAla, 98. zrI digambara jaina atizaya kSetra, zrImahAvIrajI, jayapura, 1962. 99. Catalogue of Manuscripts, L.D. Institute of Indology-Collection, Volume-V, VI, 100. Gen. Editor, Jitendra & Shah, L.D. Institute of Indology, Ahmadabad. 101. Catalogue of Sanskrit and Prakrit Manuscripts, Jesalmel Collection, General Editor, Dalsukh Malvania, L.D. Institute of Indology, Ahmadabad [First Edition, 1972). 102. Descriptive Catalogue of Manuscripts in the Bhattarkiya Granth Bhandar, Nagaur, Vol. III, By P.C. Jain, Centre for Jain Studies, University of Rajasthan, Jaipur, 1985. 103. Jain Granth Bhandars in Jaipur and Nagaur, Edited by Premchand Jain, Centre for Jain Studies, University of Rajasthan, Jaipur, 1978. 104. Jain Granth Bhandars in Rajasthan (A Thesis), By Kastoorchand Kasliwal, Shri Digambar Jain Atishaya Kshetra, Shri Mahavirji, 1967. patra-patrikAe~ 105. anekAnta, vIra sevA mandira, dillI. 106. apabhraMzabhAratI, apabhraMza sAhitya akAdamI, zrI digambara jaina atizayakSetra, jaina vidyA saMsthAna, zrImahAvIrajI, jayapura. 107. jaina vidyA, jaina vidyA saMsthAna, zrImahAvIrajI, jayapura. 108. tulasIprajJA, jaina vizvabhAratI saMsthAna, lADanUM, rAjasthAna. 109. prAkRta vidyA, kundakunda bhAratI, naI dillI. 110. zramaNa, pArzvanAtha vidyApITha, banArasa.
Page #250
--------------------------------------------------------------------------
_