Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ zrI yazovijayajI Tolkale p *lclobld 'loillalla phona : 0278-2425322 2863 522008 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ OM namaH siddhebhyH| jainatIrtha aura unakI yAtrA (bhA0 di0 jaina pariSad parIkSAborDa dvArA sviikRt)| lekhaka :zrI kAmatAprasAda jaina, D.L, M.R.A.S., (Ana0 saMpAdaka 'vIra' va 'jaina siddhAnta bhAskara') Ana0 majisTreTa va asisTainTa kalakTara alIgaMja (ettaa)| prakAzaka :raghuvIrasiMha jaina sarAra maMtrI bhA0 digambara jaina pariSad pabliziMga hAusa, dehalI -(0) dvitIya vAra } malya agasta 1946 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ samarpaNa zrImAn tapodhana AcArya zrIsUryasAgara jI mahArAja kara-kamaloM meM savinaya samarpita -lekhaka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ do zabda zrI di. jaina tIrthoM kA itihAsa ajJAta hai| prastuta pustaka bhI usakI pati nahIM krtii| isameM kevala tIrthoM kA mahatva aura unakA sAmAnya paricaya karAyA gayA hai; jisake par3hane se tIrthayAtrA kA lAbha, suvidhA aura mahatva spaSTa ho jAtA hai| tIrtho kA itihAsa likhane ke liye paryAta sAmagrI apekSita hai / pahile pratyeka tIrtha viSayaka sAhityollakha, graMthaprazastiyAM, zilAlekha, mUrtilekha, yaMtralekha aura janazrutiyAM Adi ekatrita karanA Avazyaka haiM / ina sAdhanoM kA saMgraha hone para hI tIrthoM kA itihAsa likhanA sugama hogA / prastuta pustaka meM bhI sAdhAraNata: aitihAsika ullekha kiye haiM / saMkSepa meM vidyArthI ise par3ha kara pratyeka tIrtha kA jJAna pAlegA aura bhakta apanI AtmatuSTi kara sakegA / yaha likhI bhI isI dRSTi se gaI hai| ____ bhA. di. jaina pariSad parIkSA borDa ke liye tIrtho viSayaka eka pustaka kI AvazyakatA thii| mere priya mitra mA0 ugrasena jI ne, jo pariSad parIkSA borDa ke suyogya maMtrI haiM, yaha preraNA kI ki maiM isa pustaka ko pariSad-parIkSA-korsa ke liye likha duuN| unakI preraNA-kA hI yaha pariNAma hai ki prastuta pustaka vartamAna rUpa meM san 1943 meM likhI jA kara prakAzita kI gaI thii| ata: isake likhe jAne kA zreya unhIM ko prApta hai| ___yaha harSa kA viSaya hai ki janasAdhAraNa evaM chAtravarga ne isa pustaka ko upayogI pAyA aura isakA pahalA saMskaraNa samApta ho gayA : aba yaha dUsarA saMskaraNa pragaTa kiyA jA rahA hai / isameM kaI saMzodhana aura saMvarddhana bhI kiye gaye haiM / pAThaka ise aura upayogI pAyeMge / kanTrola ke kAraNa citra va nakaze nahIM diye jA sake hai, isakA kheda hai| ___ aAzA hai yaha pustaka icchita uddezya kI pUrti kregii| alIgaMja (eTA) vinItaHzrutapaMcamI 2472 kAmatAprazAda jaina / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ viSayAnukramaNikA viSaya tIrtha sthAnoM kI anukramaNikA tIrtha kyA haiM ? tIrthasthAna kA mahatva aura usakI vinaya tIrtha yAtrA ke lAbha aura tIrthoM kI rUparekhA saMyukta-prAnta ke tIrtha sthAnoM kI tAlikA madhya pradeza tathA barAra ke tIrtha sthAnoM kI tAlikA rAjapUtAnA aura mAlavA , , baMgAla, bihAra tathA ur3IsA ,, 22 bambaI prAnta madrAsa prAnta tIrthoM kA sAmAnya paricaya aura yAtrA 31-138 upasaMhAra dehalI ke digambara jaina mandira aura saMsthAyeM pariziSTa 141 155 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ tIrthasthAnoM kI anukramaNikA 110 42 kamagrAma | cittaur3agar3ha 43 canderI ayodhyA 36 | Una (pAvAgiri) 114 gajapaMthAjI 89 ahicchatra (rAmanagara) - |gayA (kulahA pahAr3a) kampilAjI ajamera (pharukhAbAda) 36 | giranAra ___ AbU parvata 506 | | kAnapura | guNAvA 44 ahamadAbAda 17 kalakattA 54 gvAliyara apAkama (kAMjIvarama) kArakala 77 | candrapurI | kiSkindhApura 42 112 aMtarIkSapArzvanAtha 117 kukumagrAma 125 ahArajI kulapAka (zrIkSetra) 61 camatkArajI (savAI 128 pArA kuNDalapura (damoha) / mAdhopura) 134 ArasIkerI 126 javalapura 120 kuNDapara (paTanA) 46 AgarA ASTe zrIvighnezvarakunthalagiri 83 134 pArzvanAtha 10 | kuNDala zrIkSetra (A~dhasTeTa) 61 taraMgAjI indaura . 113 kumbhoja (zrIkSetra) 61 thovanajI 127 ilAhAbAda paphosAjI kezariyAnAtha 111 | baDIgAMva "kolhApura belagAMva 85 ilorA guphAmaMdira 86] kauzAmbI 38 | devagar3ha 124 ujjaina 116 droNagiri 122 ukhalada atizayakSetra khajarAhA 123 | 10 khaMDagiri udayagiri 55/ dhArazivaguphA 12 udayapura 110 khandArajI 125 nainagiri 122 jUnAgar3ha jayapura 107 | mAjA 80 dillI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAgapura nAthanagara 118 | baTezvara - saurIpura 36 ratnapurI 84 rAmaTeka 63 rAjagRha 60 46 bIjApura bambaI beMgalora papaurA paTanA pAvApura pAvAgar3ha (siddhakSetra ) 65 puNDI phIrojAbAda 127 45 48 bhelasA bhopAla 81 bhAgalapura 80 bhAtukulI peru maNDUra paunnUra - tirumalaya 60 maisUra pAlItAnA (zatruJjaya) madarAsa 68 mathurA mahAvIra jI ( candAvara ) 35 ( atizaya kSetra) 133 bar3avAnI (calagiri) maksI pArzvanAtha 116 115 manAragur3I (zrIkSetra ) 82 40 64 banArasa bar3audA maMdAra giri bAdAmI guphA maMdira mA~gItu gI lakhanaU 132 lalitapura 117 bAraMga (kSetra) 50 vepara 116 84 121 73 58 5 siddhavarakUTa 34 siMhapurI sivanI bInAjI bijoliyA pArzvanAtha bUr3hI cedarI 50 87 madhubana (sammedazi khira) suktAgiri 112 mUDabidure mUr3abadrI) 126 75 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 40 116 46 sUrata sAgara C 124 78 sonAgiri (siddhakSetra) 131 114 41 75 120 64 521 zravaNabelagola 61 zrAvastI 43 zrI kSetra ponnara 80 zrI kSetra sitAmUra 81 51 74 ileviDa 118 hubalI aura TAla 83 hastinAgapura 32 trilokapara 40 www.umaragyanbhandar.com
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ namaH siddha bhyH| jaina tIrtha aura unakI yaatraa| 1. tIrtha kyA hai ? 'tR' dhAtu se 'tha' pratyaya sambaddha hokara tIrtha' zabda banA hai / isakA zabdArtha hai:-'jisake dvArA tarA jaay|' isa zabdArtha ko gRhaNa karane se 'tIrtha' zabda ke aneka artha hojAte haiM, jaise zAstra, upAdhyAya, upAya, puNyakarma, pavitrasthAna ityAdi, parantu loka meM isa zabda kA rUDhArtha 'pavitrasthAna' pracalita hai| hameM bhI yaha artha prakRtarUpeNa abhISTa hai, kyoM ki jaina tIrtha se hamArA uddezya una pavitrasthAnoM se hai, jinako jainI pUjate aura mAnate haiN| ___ sAdhAraNataH kSetra prAyaH eka samAna hote haiM, parantu phira bhI unameM dravya, kAla, bhAva aura bhavarUpa se antara par3a jAtA hai| yahI kAraNa hai ki isa yuga kI Adi meM Arya bhUmi kA jo kSetra paramonnata dazAmeM thA, vahI Aja hInadazA meM hai / vaise bhI RtuoM ke prabhAva se kAla ke parivartana se kSetra meM antara par3a jAtA hai| hara koI jAnatA hai ki bhArata ke bhinna bhAgoMmeM bhinna prakArake kSetra milate haiN| paMjAba kA kSetra acchA gehU~ upajAtA hai, to baMgAla Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2 ) upana kara aura barmAkA kSetra acche cAvalako utpanna karane ke liye prasiddha hai| sArAMzataH yaha spaSTa hai ki vAhya Rtu Adi nimittoM ko pAkara kSetroMkA prabhAva vividha prakAra aura rUpa dhAraNa karatA hai| ___ saMsAra se virakta hue mahApuruSa prakRti ke ekAnta aura zAnta sthAnoM meM vicarate haiM / ucca parvatamAlAoM-manorama upatyayakAoM gaMbhIra guphAoM aura gahana banoM meM jAkara sAdhujana sAdhanA meM lIna hote haiM / jainadharma jIvamAtra ko paramArtha siddhi kI sAdhanA kA upadeza detA hai, kyoMki pratyeka jIva sukha cAhatA hai| sukha saMsAra ke pralobhanoMmeM nahIM hai; vaha AtmAkA guNa hai / jo manuSya sampatti kI chAyA ko pakar3a rakhanekA udyoga karatA hai, use hatAza honA par3atA hai| chAyAkA pIchA karanese vaha hAtha nahIM aatii| usake prati udAsIna ho jAiye, vaha svataH Apake pIche-pIche clegii| ataeva jo manuSya mahAn bananeke icchuka haiM unheM tyAga-dharmakA hI abhyAsa karanA kAryakArI hai| artha aura kAma puruSArthoM kI saphalatA dharma puruSArtha para hI nirbhara hai isaliye anya dharma kAryoM ke sAtha tIrtha vandanA bhI dharmArAdhanA meM mukhya kAraNa kahA gayA hai| kyoMki tIrtha vaha vizeSa sthAna hai jahAM para kisI sAdhaka ne sAdhanA karake Atmasiddhi ko prApta kiyA hai| vaha svayaM tAraNa-taraNa huA hai aura usa kSetra ko bhI apanI bhava-tAraNa zakti se saMskArita kara gayA hai / dharmamArga ke mahAn prayoga usa kSetrameM kiye jAte haiM-mumukSujIva Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 3 ) tilatuSamAtra parigraha kA tyAga karake mokSapuruSArtha ke sAdhaka banate haiM, ve vahAM para Asana mAr3akara tapazcaraNa, jJAna aura dhyAna kA abhyAsa karate haiM antameM karmazatruoM - rAgadveSAdikA nAza karake paramArthako prApta karate haiM / yahIM se vaha mukta hote haiM / isaliye hI nirvANasthAna paramapUjya haiN| ' kintu nirvANasthAnake sAtha hI jainadharma meM tIrthaGkara bhagavAnke garbha- janma - tapa aura jJAna kalyANake pavitra sthAnoM ko bhI tIrtha kahA gayA hai ve bhI pavitrasthAna haiM / tIrthaGkara karmaprakRti jaina - karmasiddhAMta meM eka sarvopari puNya prakRti kahI gaI hai| jisa mahAnubhAva ke yaha puNyaprakRti baMdha ko prApta hotI hai, usakI anusAriNI anya sabahI puNyaprakRtiyAM ho jAtI haiM / yahI kAraNa hai ki bhAvI tIrthaGkara ke mAtA ke garbha meM Aneke pahale hI vaha puNya prakRti apanA sukhada prabhAva pragaTa karatI hai| unakA garbhAvataraNa 1 1 - ' kalpAnnirvAraNa kalyANa matretyAmara nAyakAH / gaMdhAdibhi samabhyarca tatkSetramapavitrayan / / 63 / / parva 66 / / ' - uttara purANa / artha - nirvANa kalyANa kA utsava manAne ke liye iMdrAdi deva svarga se usI samaya Aye aura gaMdha akSata Adi se kSetra kI pUjA karake unhoMne use pavitra bnaayaa| ataH nirvANa kSetra svataH pUjya hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura janma svayaM unake liye evaM anya janoM ke liye sukhakArI hotA hai| usa para jisasamaya tIrthaGkara bhagavAna tapasvI banane ke liye puruSArthI hote haiM, usa samaya ke prabhAva kA citraNa zabdoM meM karanA duSkara hai / vaha mahatI anuSThAna hai-saMsAra meM sarvatobhadra hai / usa samaya karmavIrase dharma vIra hI nahIM balki vaha dharma cakravartI bananekI pratijJA karate haiN| unake dvArA mahatI lokopakAra hone kA puNya-yoga isIsamaya se ghaTita hotA hai / aba bhalA batAiye unakA tapovana kyoM na patitapAvana ho? usake darzana karane se kyoM na dharma mArga kA paryaTaka banane kA utsAha jAgata ho? usapara kevala jJAna-kalyANa-mahimA kI sImA asIma hai| isI avasara para tIrthaMkaratva kA pUrNa prakAza hotA hai| isI samaya tIrthaGkara bhagavAn ko dharmacakravartitva prApta hotA hai| vaha jJAnapuJja rUpa sahastra sUrya prakAza ko bhI apane divya AtmaprakAza se lajjita karate haiN| khAsa bAta isa kalyANaka kI yaha hai ki yahI vaha svarNa ghar3I hai, jisameM lokopakAra ke misa se tIrthaGkara bhagavAna dvArA dharma-cakra pravartana hotA hai| yahI vaha puNyasthAna hai, jahA~ jIvamAtra ko sukhakArI dharmadezanA karNagocara hotI hai aura yahIM se eka svarNa-velA meM tIrthaGkara bhagavAn kA vihAra hotA hai, jisake Age-Age dharma-cakra calatA hai| sAre Arya-khaNDa meM sarvajJa-sarvadarzI jinendra prabhU kA vihAra aura dharmopadeza hotA hai| antaHAyukarma ke nikaTa avasAna meM vaha jIvanmukta Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ paramAtmA eka puNyakSetra para A virAjamAna hote haiM aura vahIM se lokottara dhyAna kI sAdhanA se aghAtiyA karmoM' kA bhI nAza karake azarIrI paramAtmA ho jAte haiN| nirvANakAla ke samaya unake jJAnapuJja AtmA kA divya prakAza loka ko Alokita kara detA hai aura vaha kSetrajJAna-kiraNa se saMskArita ho jAtA hai| devendra vahAM Akara nirvANa kalyANaka pUjA karatA hai aura usa sthAna ko apane vajadaNDa se cihnita kara detA hai 1 / bhaktajana aise pavitra sthAnoM para caraNa-cinha sthApita karake yakta likhita divya ghaTanAoM kI punIta smRti sthAyI banA dete haiM / mumukSu unakI vaMdanA karate haiM aura usa Adarza se zikSA grahaNa karake apanA AtmakalyANa karate haiM / yaha hai tIrtho kA udghATana rahasya / ___ kintu tIrthaGkara bhagavAn ke kalyANaka sthAnoM ke atirikta sAmAnya kevalI mahApuruSoM ke nirvANasthAna bhI tIrthavat pUjya haiN| vahAM nirantara yAtrIgaNa Ate jAte haiN| usa sthAna kI vizeSatA unheM vahAM le AtI hai| vaha vizeSatA ekamAtra AtmasAdhanA ke camatkAra kI dyotaka hotI hai| usa atizaya kSetra para kisI pajya sAdhu ne upasarga sahana kara apane Atmabala kA camatkAra pragaTa kiyA hogA athavA vaha sthAna agaNita ArAdhakoM kI 1-harivaMzapurANa va uttarapurANa dekho| 2-pArzvanAthacaritra ( kalakattA ) pR0 420 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #13
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmArAdhanA aura sallekhanAvata kI pAlanA se divyarUpa pA letA hai| vahA~ para adbhuta aura atizayapUrNa divya mUrtiyA~ aura mandira mumukSu ke hRdaya para jJAna-dhyAna kI zAMtipUrNa mudrA aGkita karane meM kAryakArI hote haiN| jainasiddhAnta sAkSAta dharmavijJAna hai. usameM aMdhere meM nizAnA lagAne kA udyoga kahIM nahIM hai ! vaha sAkSAt sarvajJasarvadarzI tIrthaGkara kI dena hai| isaliye usameM pada-pada para dharma kA vaijJAnika nirUpaNa huA milatA hai| hara koI jAnatA hai ki jisane kisI manuSya ko dekhA nahIM hai, vaha usa ko pahacAna nahIM sakatA! mokSamArga ke paryaTaka kA dhyeya paramAtmasvarUpa prApta karanA hotA hai / tIrthaGkara bhagavAn usa paramAtma svarUpa ke pratyakSa Adarza jIvanmukta paramAtmA hote haiN| ataeva unake darzana karanA eka mumukSu ke liye upAdeya hai, unake darzana use paramAtma-darzana karAne meM kAraNabhata hote haiN| isa kAla meM unake pratyakSa darzana sulabha nahIM haiM / isaliye hI unakI tadAkAra sthApanA karake mUrtiyoM dvArA unake darzana kiye jAte haiM tIrthasthAnoM meM unakI una dhyAna maI zA~tamudrA ko dhAraNa kiye huye mUrtiyA~ bhaktajana ke hRdaya meM sukha aura zAMti kI punIta dhArA bahA detI haiN| bhaktahRdaya una mUrtiyoM ke sanmukha pahu~cate hI apane ArAdhya deva kA sAkSAt anubhava karatA hai aura guNAnuvAda gA-gAkara alabhya AtmatuSTi pAtA hai / pAThazAlA meM bacce bhUgola par3hate haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #14
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 7 ) unheM una dezoM kA jJAna naqaze ke dvArA karAyA jAtA hai jinako unhoM ne dekhA nahIM hai| usa atadAkAra sthAna arthAt nakaze ke dvArAvaha una videzoM kA ThIka jJAna upArjana karate haiN| ThIka isI taraha jinendra kI pratimA bhI unakA parijJAna karAne meM kAraNabhUta haiN| jinhoMne ma0 gA~dhI ko nahIM dekhA hai vaha una ke citra athavA mUrti ke darzana karake hI unakA paricaya pAte aura zraddhAlu hote haiM / isIliye jinamandiroM meM jinapratimAyeM hotI haiM. una ke AdhAra se eka gRhastha jJAnamArga meM Age bar3hatA hai| tIrthasthAnoM para bhI isIliye ati manojJa aura darzanIya mUrtiyoM kA nirmANa kiyA gayA hai| pahale to tIrthasthAna svayaM pavitra hai| usapara vahA~ AtmasaMskAroM ko jAgRta karane vAlI bolatI- sI jinapratimAyeM hotI haiM jinake darzana se tIrthayAtrI ko mahatI nirAkulatA kA anubhava hotA hai1 / vaha sAkSAt sukha kA anubhava karatA hai ! aba pAThaka samajha sakate haiM ki tIrtha kyA hai ? 1-'saparA jaMgama dehA daMsaNaNANeNa suddhacaraNANaM / NiggaMthavIyarAyA jiNamagge erisA paDimA / ' ___-zrI kundkundaacaary| bhAvArtha-svAtmA se bhinnadeha jo darzana jJAna va nirmala cAritra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #15
--------------------------------------------------------------------------
________________ praznAvalI (1) tIrtha zabda kA kyA artha hai ? sAdhAraNa bolacAla meM __ tIrtha kise kahate haiM ? kucha udAharaNa dekara samajhAo / (2) tIrtha kSetra kaise banate haiM ? (3) 'siddhakSetra', yA nirvANakSetra aura 'atizaya kSetra' ke bAre meM saMkSepa meM likho| (4) tIrthakSetroM para tIrthaGkaroM athavA mahApuruSoM kI mUrtiyA~ yA unake caraNa cinha kyoM banAye jAte haiM ? inakA kyA upayoga hai ? 2 tIrthasthAna kA mahatva aura usakI vinaya / 'siddhakSetre mahAtIrthe purANa purussaashrite| kalyANa kalite puNye dhyAnasiddhi. prjaayte||' / -jJAnArNava / 'tIrtha' zabda hI usake mahatva ko batalAne ke liye paryApta hai| tIrtha vaha sthAna hai jisake dvArA saMsAra sAgara se tarA jAya / se nigraMthasvarUpa hai aura vItarAga hai vaha jaMgama pratimA jinamArga meM mAnya hai / vyavahAra meM vaisI hI pratimA pASANAdi kI hotI haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #16
--------------------------------------------------------------------------
________________ usake samAgama meM pahu~cakara mumukSu saMsAra-sAgara se tarane kA udyoga karatA hai, kyoMki tIrthoM kA prabhAva hI aisA hai| vaha yogiyoM kI yoganiSThA jJAna-dhyAna aura tapazcaraNa se pavitra kiye jA cuke haiN| unameM bhI nirvANakSetra mahAtIrtha haiM, kyoMki vahAM se bar3e 2 prasiddha puruSa dhyAna karake siddha huye haiM / purANapuruSa arthAt tIrthaGkara Adi mahApuruSoM ne jina sthAnoM kA Azraya liyA ho athavA aise mahAtIrtha jo tIrthaGkaroM ke kalyANaka sthAna hoM, unameM dhyAna kI siddhi vizeSa hotI hai| dhyAna hI vaha amoghavANa hai jo pApazatra ko chinnabhinna kara detA hai| mumutupApa se bhayabhIta hotA hai| pApa meM pIr3A hai aura pIr3A se saba Darate haiM / isa pIr3A se bacane ke liye bhavyajIva tIrthakSetroM kI zaraNa lete haiN| jana-sAdhAraNa kA yaha vizvAsa hai ki tIrtha sthAna kI vaMdanA karanese unakA pApa-maila dhula jAtA hai / logoM kA yaha zraddhAna sArthaka hai, parantu yaha vivekasahita honA cAhiye, kyoMki jaba taka tIrtha ke svarUpa, usake mahatva aura usakI vAstavika vinaya karane kA rahasya nahIM samajhA jAyagA, tabataka kevala tIrtha ke darzana kara lenA paryApta nahIM hai / loka meM sAgara, parvata, nadI Adi ko tIrtha mAna kara unameM snAna karalene mAtra se hI bahudhA pavitra huA mAnA jAtA hai, kintu yaha dhAraNA galata hai| bAharI zarIra mala ke dhulane se AtmA pavitra nahIM hotI hai| AtmA taba hI pavitra hotI hai jaba ki krodhAdi antarmala dUra hoN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #17
--------------------------------------------------------------------------
________________ (10) ataeva tIrtha vahI kahA jAsakatA aura vahI tIrthavandanA hosakatI he, jisakI nikaTatA meM pApamala dUra hokara antaraMga zuddha ho| jina mArga meM vahI tIrtha hai aura vahI tIrthavaMdanA hai, jisake darzana aura pUjana karane se pavitra uttama kSamAdi dharma, vizuddha samyagdarzana, nirmala saMyama aura yathArtha jJAna kI prApti ho jahA~ se manuSya zAntibhAva kA pATha uttama rIti se grahaNa kara sakatA hai, vaha hI tIrtha hai| jainamata ke mAnanIya tIrtha una mahApuruSoM ke patita pAvana smAraka haiM jinhoMne Atmazuddhi kI pUrNatA prApta kI hai / laukika zuddhi vizeSa kAryakArI nahIM hai| sAbuna lagAkara mala mala kara nahAne se zarIra bhale hI zuddha-sA dIkhane lage, parantu lokottara zucitA usase prApta nahIM ho sktii| lokottara zucitA taba hI prApta hosakatI hai jaba antaraGga se krodhAdi kaSAya-maila dho diyA jAya / isako dhone ke liye satsaGgati upAdeya hai / samyaga-darzana, samyag jJAna aura samyakacAritra-rUpa ratnatraya dharma kI ArAdhanA hI lokottara zucitA kI AdhAra zilA hai| isa ratnatraya-dharma ke dhAraka sAdhujanoM ke AdhArarUpa nirvANa Adi tIrthasthAna haiN| vaha tIrtha hI isa kAraNa lokottara zucitva ke yogya upAya haiM, prabala nimitta haiN| / isI 1-'tatrAtmano vizuddha dhyAna jala prakSAlita karmamalakalaMkasya svAtmanyavasthAnaM lokottara zucitvaM tatsAdhanAni samyagdarzana Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ____www.umaragyanbhandar.com
Page #18
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 11 ) liye zAstroM meM tIrthoM kI gaNanA 'maGgaloM meM kIgaI hai| vaha kSetra maGgala haiN| kailAza, sammedAcala, UrjayaMta, (girinAra), pAvApura, campApura Adi tIrthasthAna arhantAdi ke tapa. kevala jJAnAdi guNoM ke upajane ke sthAna hone ke kAraNa kSetramaGgala haiN| evaM ina pavitra kSetroM kA stavana aura pUjana 'kSetrastavana' hai|2 tIrthasthala ke darzana hote hI hRdaya meM pavitra AlhAda kI lahara daur3atI hai, hRdaya bhakti se nama jAtA hai| yAtrI usa puNyabhUmi ko dekhate hI mastaka namA detA hai, aura apane patha ko zodhatA huA evaM usa tIrtha ko pavitra prasiddhi kA guNagAna madhura svara laharI se karatA huA Age bar3hatA hai / jina maMdira meM jAkara vaha jina darzana karatA hai aura phira suvidhAnusAra aSTa jJAna cAritra tapAMsi tadvantazca sAdhavastadadhiSThAnAni ca nirvANabhUbhyAdikAni tatprApayupA yatvAt zucivyapadezamarhanti' / cAritrasAra pR0 180 / 1-'dotramaGgalamUrjayantAdikamarhadAdInAM nikramaNa kevalajJAnAdi guNotpattisthAnam' -zrIgomaTTasAra pa02 / 2-'ara kailAza, saMmedAcala, Urjayanta (girinAra), pAvApura, campApurAdi nirvANakSetranikA tathA samavazaraNa meM dharmopadeza ke kSetra kA stavana so kSetra stavana hai|' zrIratnakaraNDa zrAvakAcAra (bambaI ) pR0165 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ___www.umaragyanbhandar.com
Page #19
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 12 ) dravyoM se jinendra kA aura tIrtha kA pUjana karatA hai| tInoM samaya sAmAyika-vaMdanA karatA hai| zAstra-svAdhyAya aura dharmacarcA karane meM nirata rahatA hai| bAra bAra jAkara parvatAdi kSetra kI vaMdanA karatA hai aura calate-calate yahI bhAvanA karatA hai ki bhava-bhava meM mujhe aisA hI puNya yoga milatA rahe / sArAMza yaha hai ki yAtrI apanA sArA samaya dharmaparuSArtha kI sAdhanA meM hI lagAtA hai| vaha tIrthasthAna para rahate hue apane mana meM burI bhAvanA uThane hI nahIM detA, jisase vaha koI niMdanIya kArya kara sake / usa pavitra sthAna para yAtrIgaNa aisI pratijJAyeM bar3e harSa se lete haiM jinako anyatra ve zAyada hI svIkAra karate / yaha saba tIrtha kA mAhAtmya hai| aise pavitra sthAna ko kisI bhI taraha apavitra nahIM banAnA hI uttama hai| zaucAdi kriyAyeM bhI vAhya zucitA *-'jinnjnnmnnikhkhvnn-nnaannuppttimokhkhsNptti| NisihIsu khetapUjA, puvvavihANeNa kAyavvA // 452 // ' artha-jinendra kI janmabhUmi, dIkSAbhUmi, kevalajJAna utpanna hone kI bhUmi aura mokSa prApta hone kI bhUmi, itane sthAnoM meM pUrva kahI huI vidhi ke anusAra ( jala candanAdi se ) pUjA karanA caahiye| isakA nAma kSetra pUjA hai| -vasunaMdi zrAvakAcAra pa078 / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #20
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 13 ) kA dhyAna rakhakara karanA cAhiye, kyoMki dhyAnAdi dharmakriyAoM ko sAdhana karane yogya sthAna zAMtimaya evaM pavitra hI honA cAhiye / 1 praznAvalI (1) tIrthakSetra kA mahatva likho| (2) dhArmika unnati yA AtmA kI unnati ke vAste tIrthayAtrA kyoM Avazyaka hai ? (3) saccI tIrthayAtrA aura tIrthavandanA kisa prakAra hotI hai ? (4) kisa prakAra kI huI tIrthayAtrA niSphala aura pApa karma baMdha kA kAraNa hotI hai| 1-'janasaMsarge vAk cit parispanda mano bhrmaa'| uttarottara vIjAni jJAnijana matastyajet // 7 // -jJAnArNava tIrthaprabandhakoM ko svayaM aisA prabaMdha karanA cAhiye jisa se bAharI gaMdagI na phailane paave| jyAdA tAdAda meM zaucagaha banAne cAhiye aura unakI saphAI ke lie eka se adhika bhaMgI rakhane caahiye| unameM phinAila DalavAkara roja dhulavAnA caahiye| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #21
--------------------------------------------------------------------------
________________ [ 14 ] (3) tIrthayAtrA ke lAbha aura tIrthoM kI rUparekhA / tIrthayAtrA kyoM karanI cAhiye ? isa prazna kA uttara denA apekSita nahIM hai; kyoMki jo mahAnubhAva tIrthoM ke mahatva ko jAna legA, vaha svayaM isakA samAdhAna kara legA / yadi vaha vizeSa puNyabandha karanA cAhatA hai aura cAhatA hai ratnatrayadharma kI vizeSa ArAdhanA karanA to vaha avazya hI tIrthayAtrA karane ke liye utsuka hogA / usapara, ghara baiThe hI koI apane dharma ke pavitra sthAnoM kA mahatva aura prabhAva nahIM jAna sktaa| sAre bhAratavarSa meM jaina tIrtha bikhare hue haiN| unake darzana karake hI eka jainI dharma- mahimA kI muhara apane hRdaya para aGkita kara sakatA hai, jo usake bhAvI jIvana ko samujjvala banA degI / yaha to huA dharmalAbha, parantu isake sAtha vyAjarUpa dezATanAdi ke lAbha alaga hI hote haiM / dezATana meM bahuta-sI naI bAtoM kA anubhava hotA hai aura naI vastuoM ke dekhane kA avasara milatA hai| yAtrI kA vastuvijJAna aura anubhava bar3hatA hai aura usameM kAryakarane kI caturatA aura kSamatA AtI hai / ghara meM par3e rahane se bahudhA manuSya saMkucita vicAra kA kUpamaMDUka banA rahatA hai; parantu tIrthayAtrA karane se hRdaya se vicAra saMkIrNaMtA dUra hojAtI hai, usakI udAravRtti hotI hai / vaha Alasya aura pramAda kA nAza karake sAhasI bana jAtA hai / apanA aura parAyA bhalA karane ke liye vaha tatpara rahatA hai / apane pUrvajoM ke gauravamaI astitva kA paricaya jainI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #22
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 15 ) prAcIna sthAnoM kA darzana karake hI pAsakate haiM, jo ki tIrthayAtrA meM sulabha haiM / sAtha hI vartamAna jainasamAja kI upayogI saMsthAoM jaise jaina kAlija, borDiGga hAusa mahAvidyAlaya, zrAdhikAzrama Adi kA nirIkSaNa karane kA avasara milatA hai| isa digdarzana se darzaka ke hRdaya meM Atmagaurava kI bhAvanA jAgRta honA svAbhAvika hai| vaha apane gaurava ko jainasamAja kA gaurava samajhegA aura aisA udyoga karegA jisa meM dharma aura saMgha kI prabhAvanA ho / tIrthayAtrA meM use muni, AryikA. Adi sAdhu puruSoM ke darzana aura bhakti karane kA bhI saubhAgya prApta hotA hai| aneka dezoM ke sAmAjika rItirivAjoM aura bhASAoM kA jJAna bhI paryaTaka ko sugamatA se hotA hai| ghara se bAhara rahane ke kAraNa use ghara dhaMdhe kI AkulatA se chuTTI mila jAtI hai| isaliye yAtrA karate hue bhAva bahuta zuddha rahate haiM / vizAla jainamaMdiroM aura bhavya pratimAoM ke darzana karane se bar3A Ananda AtA hai| aneka zilAlekhoM ke par3hane se pUrva itihAsa kA parijJAna hotA hai| garja yaha ki tIrthayAtrA meM manuSya ko bahuta se lAbha hote haiN| yAtrA karate samaya mausama kA dhyAna rakhakara ThaDe aura garama kapar3e sAtha lejAnA cAhiye; parantu vaha jarUrata se jyAdA nahIM rakhanA cAhiye / rAste meM khAkI Tivala kI kamIje acchI rahatI haiN| khAne pIne kA zuddha sAmAna ghara se lekara calanA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #23
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 16 ) caahiye| uparAnta nivaTane para kisI acche thAna para vahA~ ke pratiSThita jainI bhAI ke dvArA kharIda lenA caahiye| rasoI vagairaha ke liye baratana parimita hI rakhanA cAhiye aura jokhama kI koI cIz2a yA kImatI jevara lekara nahIM jAnA cAhiye / Avazyaka auSadhiyAM aura pUjanAdi kI pothiyA~ avazya le lenA cAhiye / thor3A samAna rahane se yAtrA karane meM suvidhA rahatI hai| yAtrA meM aura kauna-sI bAtoM kA dhyAna rakhanA Avazyaka hai, vaha pariziSTa meM batA diyA gayA hai| yAtrecchu usa upayogI zikSA se lAbha uThAveM / tIrthayAtrA ke liye tIrthoM kI rUparekhA kA mAnasacitra pratyeka bhakta hRdaya meM aGkita rahanA Avazyaka hai / vaha yAtrA kare yA na kare, parantu vaha yaha jAne avazya ki kauna-kauna se hamAre pUjya tIrthasthAna haiM aura vaha kahAM haiM ? tIrthoM kA yaha sAmAnya paricaya una ke hRdaya meM puNyabhAvanA kA vIja bo degA jo eka dina aMkurita hokara apanA phala dikhAyegA / mumukSu avazya tIrthavaMdanA ke liye yAtrA karane jaayegaa| zubha-saMskAra vyartha nahIM jaataa| acchA to Aiye pAThaka jaina tIrthoM kI rUparekhA kA darzana kIjiye / bhArata ke pratyeka prAnta meM dekhiye Apake kitane tIrtha haiM ? pahale hI paMjAba prAnta se dekhanA AraMbha kIjiye / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #24
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 17 ) yadyapi Aja bhI paMjAba meM jainiyoM kA sarvathA abhAva nahIM hai, parantu to bhI digambara jainiyoM kI saMkhyA atyalpa hai / eka samaya paMjAba aura aphagAnistAna taka digambara jainiyoM kA bAhulya thaa| 1 unake atizaya kSetra koTa kAMgar3A, takSazilA Adi sthAnoM meM the; 2 parantu Aja vaha pavitrasthAna nAmaniHzeSa haiM / yaha kAlakA mAhAtmya hai / lAhaura, phIrojapura, pAnIpata Adi jainiyoM ke kendra sthAna hai| paMjAbake lupta tIrthoM kA punaruddhAra ho to acchA hai| 1-cInadeza kA yAtrI hya tsAMga 7 vIM-8 vIM zatAbdi meM bhArata AyA thA / usane paMjAba ke siMhapura Adi sthAnoM evaM aphagAnistAna meM digambara jainoM kI paryApta saMkhyA likhI thI / dekho 'huena sAMga kA bhArata bhramaNa' (prayAga) pRSTha 37 va 142 2-koTakAMgar3A meM musalamAnoM ke rAjyakAla meM bhI jainoM kA adhikAra rahA aura vaha sthAna pavitra mAnA jAtA thaa| abhI hAla meM isa sthAna kA paricaya zrI vizvambharadAsajI gArgIya ne pragaTa kiyA hai jisase spaSTa hai ki vahAM di0 jaina mandira thaa| aba vaha khaMDahara ho gayA hai aura di0 jana pratimA ko seMdura lagA kara pUjA jAtA hai / kyA acchA ho yadi isakA jIrNoddhAra kiyA jAve rAvalapiMDI jile meM koTerA nAmaka prAmake pAsa 'mUrti' nAmaka pahAr3I para DaoN. sTIna ko prAcIna jaina mandira milA thA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #25
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat saMyukta prAnta, gaMgA yamunA kI upatyayakA dharma bhUmi hai-AgarA aura avadha ke saMyukta prAnta meM hI prAyaH adhikAMza tIrthaGkaroM kA janma evaM dharmapracAra huA hai| eka samaya yaha pradeza dharmAyatanoM se camacamAtA thaa| maurya, kuzana evaM gupta kAlIna jinapratimAyeM isa prAnta meM matharA. ahicchetra, saMkizA (pharrukhAbAda) aura kauzAmbI se upalabdha huI haiN| saMkizA, kApittha aura kampilA eka samaya eka hI nagara ke tIna bhAga the / saMkizA ke viSaya meM cInI yAtrI phAhyAna ne likhA hai ki jainI ise apanA tIrtha batAte the, parantu bauddhoM ne unheM bAhara nikAla diyA thaa| saMkizA ke nikaTa aghatiyAM ke TIle se guptakAlIna jinapratimAyeM prApta huI haiN| yaha saMbhavataH terahaveM tIrthaGkara vimalanAthajI kA kevalajJAna sthAna hai / saMyuktaprAnta meM aise bhUle huye tIrtha kaI haiN| kauzAmbI, zrAvastI Adi tIrtha Aja bhalA diye gaye haiM inakA uddhAra honA Avazyaka hai| pracalita tIrtho kI nAmAvalI nimnaprakAra haiM: (26) vartamAna nAma relave sTezana naM0 prAcIna nAma 1 mathurA yA madurA 2 zauryapura www.umaragyanbhandar.com prAkAra nirvANakSetra , mathurA mathurA (B.B.C.I. yA G.I. P.) zikohAbAda E.I.B. sUrIpura baTezvara
Page #26
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna nAma relave sTezana naM0 prAcIna nAma prakAra atizayakSetra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 6m x @ w hastinAgapura ayodhyA ahicchatra prayAga kAmpilya 4 ) hasthanApura meraTha N.W.R. ayodhyA phaijAbAda B.I.B. ahikSetra A~valA . ilAhAbAda ilAhAbAda " kampila kAyamagaMja B.B.OI. kahAUMgAMva (gorakhapura) gorakhapura B.N R* kuragamA jhAMsI G.I.P. phaphosAjI ilAhAbAda E IR. khakhaMdojI (gorakhapura.) nonavAra B.N.W. candrapurI banArasa yA sAranAtha E.I.B. caMdAvara (phirojAbAda) phirojAbAda EI.R. jhAMsI G.I.P. kukumaprAma kurupAma kauzAmbI kAkandInagara / candrAvatI ( www.umaragyanbhandar.com 13 caMdAura cAMdapura cAMdapura
Page #27
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com naM0 prAcIna nAma 15 devagar3ha (1) 16 pavAjI 17 vArANasI 18 bAlAbeTa Mmx 16 ratnapura 20 siMhapura 21 zramaNA (?) 22 zramaNagiri prAkAra zratizayakSetra devagar3ha (jhAMsI) pavAjI "" "1 banArasa bAlAbeTa ratnapurI (phaijAbAda) siMhapurI sirauna jI nirvANakSetra sonAgiri (datiyA) "" 12 39 bartamAna nAma " zz "" relave sTezana lalitapura GI.P tAlabahaTa banArasa E.I.R. lalitapura G. I. P. sohAvala E.I.R. * sAranAtha B. N. W. jakhaurA G.I.P. sonAgiri :) "" madhya prAnta evaM madhyabhArata jaina dharma kA mukhya kendra rahA hai| isa pradeza meM aneka jinamandira va tIrtha vidyamAna haiN| eka samaya yahA~ jainadharma rAjadharma ke rUpa meM pracalita thA ujjaina jainiyoM kA mukhya kendra thA / vartamAna tIrtha nimnaprakAra haiM: ( 20 )
Page #28
--------------------------------------------------------------------------
________________ vartamAna nAma va tIrtha kA prakAra kahAM se jAyA jAtA prAcIna nAma jilA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ( 21 ) droNagiri siddhakSetra droNagiri-seMdappA (jilA nayAgA~va sAgara-ganezagaMja chAvanI G. I P. nainAgiri nainAgiri risaMdegiri (sAgara) , acalapura meMdagiri , muktAgiri (amarAvatI) amarAvatI aMtarIkSa pArzvanAtha atizaya kSetra aMtarIkSa sirapura (akolA) akolA G. 1 P. pAhArajI AhArajI (riyAsata orachA) lalitapura / kAraMjAjI kAraMjA (amarAvatI) murtijApura , kuMDalapura kuMDalapura (damoha) damoha kaunDieyapura kuMDanapura (amarAvatI) konI (1) konI-pATana (jabalapura) jabalapura , khajarAhA (1) khajarAhA (chatrapura rAjya) satanA E. I R. papaurA (1) papaurA (orachA sTeTa) lalitapura G.IP. bAhurIbanda zAMtinAtha , bahurIbanda (jabalapura) sihorA E. I. R. 360 6m Kewa ArvI " www.umaragyanbhandar.com
Page #29
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat lalitapura " naM0 prAcIna nAma tIrtha kA prakAra vartamAna nAma va jilA kahAM se jAyA jAyA hai bInAjI (?) , bInAbAro (sAgara) sAgara yA karelI G.1.P. bhAtukalI bAbajImahArAja (amarAvatI) amarAvatI ,. rAmagiri rAmaTeka (nAgapura) rAmaTeka Via nAgapura G.I.P. caMderI caMderI jhAMsI) rAjapatAnA-mAlavA prAMta meM bhI jainadharma kA prAbalya adhika rahA hai| yahIM ajamera prAntargata bADalI prAma se bha0 mahAvIra ke nirvANa se 84 veM varSa kA zilAlekha upalabdha huA hai| isa prAnta meM nimnalikhita jaina tIrtha haiM:1 bar3avAnI calagiri siddhakSetra bar3avAnI riyAsata mahU R.M.B. 2 pAvAgiri , Una (holakara riyAsata) sanAvada B.M.R. 3 siddhavarakUTa , siddhavarakUTa (holakara riyAsata) moraTakkA " 4 ajamera (naziyAM) atizaya kSetra ajamera ajamera arba daparvata " AbU pahAr3a (sirohI riyAsata) AbUroDa 22 ) www.umaragyanbhandar.com
Page #30
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat . prAcIna nAma tIrtha kA prakAra vartamAna nAma va jilA kahAM se jAyA jAtA hai 6 camatkArajI ___, Alinapura (jayapura riyAsata) savAI mAdhopura B.B.O.I. Rly. ujjayanI ujjaina (mAlavA) ujjaina , 8 RSabhadeva kezariyAnAtha-laleva (udayapura ri0) udayapura R.M.R. 6 cA~dakher3I khAnapura cA~dakher3I (koTA riyAsata) moraTakA / B.B.C.I. Rly. 10 mahAvIrajI cA~danagA~va (jayapura riyAsata) paTauMdA mahAvIra / ___B.B.O.I. Rly. cauvalezvara cauvalezvara (zAhapurA riyAsata) maoNDala R.M.R. jayapura jayapura jayapura 13 tAlanapura tAlanapura-kUkasI (indaura ri0) bar3avAnI jharakauna-jainagara bajaraMgagar3ha (gvAliyara riyAsata) gunA G.I.P. bIjoliyA pArzvanAtha bIjolyAM (udayapura riyAsata) bhIlavAr3A R.M.R. bainer3A bainer3A iMdaura (riyAsata) ajanoda B.MR. www.umaragyanbhandar.com
Page #31
--------------------------------------------------------------------------
________________ naM0 prAcIna nAma tIrtha kA prakAra vartamAna nAma va jilA kahAM se jAyA jAtA hai Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat ) 6 ( 17 bhadilapura (vidizA) bhelasA (gvAliyara riyAsata) bhelasA ,, 18 gopAcala giri gvAliyara gvAliyara , 16 makasIpAzvanAtha # maksI jI (gvAliyara riyAsata) maksI0 G.I.P. bhArata ke pUrvIya bhAga arthAt baMgAla-vihAra aura ur3IsA prAntoM meM jaina dharma prAcIna. kAla se pracalita rahA hai| vahAM jainamUtiyAM aura bhagnAvazeSa hara sthAna para bikhare huye milate haiN| bharatakSetra kA sabase bar3A tIrtha zrI sammedazikharajI bhI isI pradeza meM hai ! ina prAntoM ke tIrthoM kI nAmAvalI nimna prakAra hai:1 guNAvA (1) siddhakSetra navAdA (paTanA) navAdA E.I.B. 2 campApura-maMdAragiri nAthanagara (bhAgalapura) nAthanagara / 3 pATaliputra paTanA paTanA , 4 pAvApura pAvApurI (paTanA) bihAra B.B.R. 5 rAjagaha-vipulAcala rAjagiri (paTanA) zilAva(rAjagiri kuDa) B.B.R. www.umaragyanbhandar.com
Page #32
--------------------------------------------------------------------------
________________ naM0 prAcIna nAma tIrtha kA prakAra vartamAna nAma va jilA kisa sthAna se jAyA jAtA hai 6 sammeda zikhara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 7 kumArI parvata zrAvaka-pacchAra sammedazikhara (hajArIbAga) pArasanAtha hila khaMDagirI-udayagiri (or3IsA) zrAvaka (gayA) atizayakSetra IzarI E.I.R. bhuvanezvara B.N.R. gayA-raphIgaMja EIB. bar3agAMva roDa gayA E.I.R. pArA , ) kuNDalapura (?) kulahApavata pArA bar3agAMva (paTanA) kulahA (gayA) pArA ( jasamA 7 www.umaragyanbhandar.com jisameM prAcIna mahA , gujarAta aura karNATaka deza garbhita haiM, jaina dharma kA unnatazIla prAGgaNa rahA hai| rASTrakUTa aura cAlakya vaMza ke rAjAoM ke samaya meM isa pradeza meM jaina dharma kI vijaya duMdubhi bajatI thI / vaise atIva prAcIna kAla se jaina dharma isa prAnta meM pracalita rahA hai| digambara jaina siddhAnta kA lipibaddha avataraNa bhI isI prAnta ke antargata huA hai / isa prAnta ke tIrthoM kI nAmAvalI nimna prakAra hai:
Page #33
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com naM0 prAcIna nAma 1 kuMthalagiri 2 gajapaMthagiri 3 girinAra - Urjayanta tAravaranagara 5 pAvAgiri 6 tuMgIgiri 7 zatra jaya tIrtha kA prakAra AraTAla 10 ASTa 11 ilApura siddhakSetra "" "9 33 " 32 " "" ajaMTA guphA maMdira atizaya kSetra " 30 133 "" vartamAna nAma va jilA kuMthalagiri (rAmakuMDa) gajapaMthA (nAsika) girinAra ( jUnAgar3ha) tAraGgA (mahIkAMThA) pAvAgar3ha (paMcamahAla) mAMgItuMgI (nAsika) zatruMjaya ( pAlItAnA sTeTa) ajaMTA ( haidarAbAda sTeTa) AraTAla ( dhAravAr3a ) ASTa - vizvara-pArzvanAtha ilorA (nijAma) kisa sthAna se jAte hai vArzI Tauna G. I. P. nAsika jUnAgar3ha J.S.R. tAraMgAhila B.B.C.IR. pAvAgar3ha cAMpAnera roDa B.B.C.I.R. manamADa G. IP. pAlItAnA B,B.C.I.R. jalagAMva G.I.P. hubalI S. M.R. dudhanI N. S. R. manamADa G.I.P. ". ( 26 )
Page #34
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcIna nAma tIrtha kA prakAra vartamAna nAma va jilA kahAM se jAyA jAtA hai| IDara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat IDara ukhalada (1) kacanera IDara (gujarAta) ukhalada (nijAma sTeTa) kacanera (nijAma sTeTa) atizayakSetra kuNDala zrIkSetra kumbhoja ,, zrIkSetra (auMdha sTeTa) kumbhoja (kolhApura) ( 27 ) kulapAka" kSullakapura 16 bhaTTAkalaMkapura pigaMlI N.S.B. auraMgAbAda N.B.R. kuNDala S.M.R. hAtakalaMgar3A K.3.R. alera N.S.R. kolhApura 8.M.R. honAvara S.M.R. taDavala G.I.P. Diksala , yeDazI , bAdAmI M.S.M. Rly. 20. terapura kulapAka (nijAma sTeTa) kolhApura sTeTa bhATakalA (honAvara) tera (usmAnAbAda) dahIgAMva (zolApura) dhArAziSa (usmAnAbAda) bAdAmI (bIjApura) www.umaragyanbhandar.com 21 dahIgAMva dhArAzivaguphA 23 bAdAmI(bAtApI) guphAmaMdira
Page #35
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com naM0 prAcIna nAma tIrtha kA prakAra 24 bAbAnagara 25. belagAMva 26 vighnaharapArzvanAtha 27 pArzvanAtha zramIjarA 28 honasalagI zrIkSetra 26 kopaNa " "" " "" 99 59 vartamAna nAma va jilA bAbAnagara (bIjApura ) belagAMva mahuvA (sUrata) bar3AlI (gujarAta) hona salagI (nijAma ) kopala (nijAma ) kahAM se jAyA jAtA " bIjApura belagAMva S. M R sUrata B. B.C.I.R. " IDara roDa sAvalajI GIP. M. S. M. Rly. madrAsa prAnta digambara jainoM kA pramukha AvAsa rahA hai| zrutakevalI bhadrabAhusvAmI ne samrAT candragupta maurya ko dvAdaza-svapanoM kA phala batAte hue kahA thA ki isa kalikAla meM digambara jaina dharma dakSiNa prAnta meM hI unnatazIla rhegaa| vAstava meM huA bhI aisA hI hai / bhadrabAhu svAmI ke bahuta pahale se jaina dharma isa prAnta meM pahu~ca cukA thA / Adi tIrthaGkara RSabhadeva kA vihAra yahAM huA thA / aura unake putra bAhubalijI kA rAjya bhI isa ora rahA thaa| bhagavAn neminAthajI ke kalyANakArI bihAra kA varNana 'harivaMza purANa' meM milatA hai / uparAnta prAcIna cera-cola pANDya rAjAgaNa bhI jaina dharmAnuyAyI the / madhyakAla meM kAdamba, gaMga, ( 28 )
Page #36
--------------------------------------------------------------------------
________________ rASTrakUTa, cAlakya, pallava, hoyasala Adi rAjavaMzoM ke rAjA bhI jainadharma ke upAsaka the| unhoMne jainadharma kA mahatI utkarSa kiyA thaa| isa prAnta ke tIrthoM kI nAmAvalI nimnaprakAra hai: prAcIna nAma tIrtha kA prakAra vartamAna nAma va jilA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat kahA~ se jAyA jAtA hai atizaya kSetra mh lh ( appAkama zrIkSetra 2 kAMcIpura 3 kArakala 26 ) tirUmalaya h 5 puNDI www.umaragyanbhandar.com arpAkam ( kAMjIvaram ) kAMjIvaram kAMjIvaram (ceMgalapaTTa) kArakala ( dakSiNa kanAr3A) zimogA M.S.M.Rly. tirumalai ( uttara akArTa) polara 8.I.R.Iy. puNDI ( , ) arnI , perumaNDUra ( , ) taNDivanam , ponnara (cittaura ) madrAsa madurA madurA , manAraguDI ( taMjora) niDamaMgalam , " " perumaNDara ponnara melApura 1 madhurA 10 manAraguDI
Page #37
--------------------------------------------------------------------------
________________ naM0 prAcIna nAma tIrtha kA prakAra vartamAna nAma va jilA kahAM se jAyA jAtA hai Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat 11 mUDabidurI vArAMga vijayanagara veNara zravaNavelgola veNara ( RE mUDabidure ( dakSiNa kanAr3A) beMgalora S.I.R. . vArAMga ( ) " " vijayAnagaram vijayAnagaram" beMgalaura , jainabadrI ( hAsana-maisora) ArasIkerI ___M.S.R. cittambara tiNDibanam S.I.R. ilebiDe 30 ) 16 zrIkSetra sitAmUra 17 dvArA samudra " " mUDabadrI www.umaragyanbhandar.com isa prakAra sAre bhAratavarSa meM lagabhaga savA sau digambara jaina tIrthakSetra haiN| unakI yAtrA vaMdanA karake mumukSu apanI AtmA kA hita sAdha sakate haiM /
Page #38
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 31 ) praznAvalI (1) tIrthayAtrA ke lAbha vistAra ke sAtha likho / (2) sAmAjika unnati karane aura svadeza gaurava bar3hAne meM tIrtha - yAtrA kisa prakAra sahAyatA karatI hai ? (3) bhAratavarSa aura jainadharma ke itihAsa kI kyA-kyA sAmagrI jaina tIrthoM se upalabdha hotI hai ? 4. tIrthoM kA sAmAnya paricaya aura yAtrA | vahI jihvA pavitra hai / jisase jinendra kA nAma liyA jAve aura pagoM ko pAne kI sArthakatA tabhI hai jaba puNyazAlI tIrthoM kI yAtrA - candanA kI jAve / Aiye pAThaka hama loga dillI se apanI parokSa tIrthayAtrA prArambha kareM aura pratyeka tIrtha aura mArga ke darzanIya sthAnoM kA paricaya prApta kareM / dillI dillI bhArata kI rAjadhAnI zrAja nahIM, bahuta purAne jamAne se hai| pANDavoM ke jamAne meM vaha indraprastha kahalAtI thI / musalamAnoM ne use bhArata kI, dihalI nAma se prasiddha kiyA / zAhajahA~ ne usakA nAma jahAnAbAda rakkhA | bolacAla meM saba loga use dillI kahate haiM / jainadharma kA usase ghaniSTha sambandha rahA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #39
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 32) kutuba kI lATa ke pAsa par3e huye jaina mandira aura mUrtiyoM ke khaNDahara usake prAcIna sambandha kI sAkSI de rahe haiM / musalamAna bAdazAhoM ke jamAne meM bhI jaina dharma dillI meM unnatazIla huaa| phIrojazAha akabara Adi bAdazAhoM ko jaina guruoM ne ahiMsA kA upadeza diyA aura unase sammAna paayaa| muslima kAla ke bane hue lAla mandira, dharmapurA kA mandira Adi divya jaina mandira darzanIya haiM / kutuba kI lATa, jaMtramaMtra, vAyasarAya bhavana, kauMsila hausa, ghaNTAghara Adi dekhane yogya sthAna haiM / yahAM se meraTha zahara phuNce| hastinApura (meraTha) meraTha ena, DablyU. relave kA mukhya sTezana hai |jainoN kI kAphI saMkhyA hai kaI darzanIya jinamandira haiM / yahAM se 22 mIla jAkara hastinApura ke darzana karanA cAhiye / hastinApura tIrtha vaha sthAna hai jahAM isa yuga ke Adi meM dAnatIrtha kA avataraNa huA thA-Adi tIrthaGkara RSabhadeva ko ikSurasa kA AhAra dekara rAjA zreyAMsa ne dAna kI prathA calAI thii| uparAnta yahAM zrI zAntinAtha, kunthunAtha aura arahanAtha nAmaka tIna tIrthaGkaroM ke garbha, janma, tapa aura jJAna kalyANaka hue the / ina tIrthakkaroM ne chai khaNDa pRthvI kI digvijaya karake rAjacakravartI kI vibhati pAI thI kintu usako tRNavata tyAga kara vaha dharma cakravartI hue / yahI isa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #40
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 33 ) tIrtha kA mahatva hai - tyAga dharma kI vaha zikSA detA hai / zrI mallinAtha bhagavAn kA samavazaraNa bhI yahA~ AyA thaa| dillI ke lAlA harasukharAyajI kA banavAyA huA eka bahuta bar3A ramaNIka di0 jaina mandira aura dharmazAlA hai| tInoM bhagavAnoM kI prAcIna naziyAM bhI haiM, jinameM caraNa cihna virAjamAna haiM / yahA~ kArtikI aSTAnikA parva para melA aura utsava hotA hai / yahA~ hI pAsa meM bhasUmA nAmaka grAma meM bhI darzanIya aura prAcIna pratibimba haiN| zvetAmbarI mandira bhI eka hai| yahAM se vApasa meraTha Akara aura murAdAbAda jaGkazana hote hue ahikSetra pArzvanAtha ke darzana karane jAveM | AMvalA sTezana ( E.I. B. ) para utare aura vahA~ se bailagAr3iyoM meM ahikSetra rAmanagara jAveM / ahicchatra ( rAmanagara) ahicchatra vaha prAcIna sthAna hai jahA~ bha0 pArzvanAtha kA zubhAgamana huA thA / jaba vaha bhagavAn ahicchatra ke bana meM dhyAnamagna the, taba dharaNendra aura padmAvatI ne Akara una para 'nAgaphaNa maNDala' chatra lagAkara apanI kRtajJatA prakaTa kI thI / isa ghaTanA ke kAraNa hI yaha sthAna 'ahicchatra' nAma se prasiddha ho gayA aura jainadharma kA kendra bana gayA / yahA~ jainI rAjAoM kA rAjya rahA hai / rAjA vasupAla ne yahA~ eka sundara jinamandira nirmANa karAyA thA, jisameM lepadAra pratimA bha0 pArzvanAtha kI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #41
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 34 ) virAjamAna kI thii| AcArya pAtrakesarI ne yahIM jainadharma kI dIkSA lI thii| jaina dharmAnuyAyI prasiddha gaMgavaMza ke rAjAoM ke parvaja sambhavataH yahIM para rAjya karate the / ahicchatra ke darzana yAtriyoM ko kRtajJatA jJApana aura satya ke pakSapAtI banane kI zikSA dete haiN| yahAM para koTa ke khaNDaharoM kI khudAI huI hai, jinameM IsvI prathama zatAbdI kI jina pratimAeM nikalI haiN| yahAM para vizAla di0 jaina mandira hai| caita meM melA hotA hai| mathurA AMvalA se alIgar3ha-hAtharasa jaGkazana hote hue siddhakSetra mathurA Aye / yaha mahAn tIrtha hai / antima kevalI zrI jambasvAmI saMgha sahita yahAM padhAre the| unake sAtha mahAmuni vidya cara aura pAMcasau munigaNa bhI bAhara udyAna meM dhyAna lagA kara baiThe the / kisI dharmadrohI ne una para upasarga kiyA; jise samabhAva se saha kara ve mahAmuni mokSa padhAre / una munirAjoM ke smArakarUpa yahAM pAMcasau stUpa bane hue the, jinheM samrATa akabara ke samaya sAhu ToDara jI ne phira se banavAyA thA / samaya vyatIta hone para vaha naSTa ho gaye / vahIM para stUpa bha0 pArzvanAtha ke samaya kA banA huA thA, jise 'devanirmita' kahate the| zrI somadevasUri ne usakA ullekha apane 'yazastilakacampU' meM kiyA hai| Ajakala caurAsI nAmaka sthAna para di0 jainiyoM kA sudRr3ha mandira hai aura vahAM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #42
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 35 ) para 'RSabha brahmacaryAzrama' evaM 'zrI di0 jaina saMgha" ke sundara bhavana bana rahe haiN| zahara meM chai di. jaina mandira va dharmazAlA haiM / karjana myUjiyama meM kaMkAlITIlA se nikalI huI jinapratimA, AyAgaphTa Adi kA darzanIya saMgraha hai| hinduoM kA bhI pavitra sthAna hai| AgarA mathurA se AgarA Ave aura motI kaTarA kI dharmazAlA meM tthhre| yaha prAcIna jaina kendra hai / hindI ke prasiddha jaina kavigaNa paM0 banArasIdAsajI ityAdi kA samparka Agare se rahA hai / yahA~ 30 di0 jaina mandira haiN| rozana muhallA meM zrI zItalanAthajI kA mandira darzanIya hai / jagata vikhyAta tAjamahala aura lAla kilA dekhane yogya imArate haiM / yahAM saMgatarAzI aura saMgamaramara kA kAma acchA hotA hai / Age phirojAbAda ko TaeNDalA jaMkzana hokara jAve / phirojAbAda (caMdAvara) phirojAbAda kAMca kI cUr3iyoM vagairaha ke liye prasiddha hai| yahA~ sAta di0 jaina mandira va eka dharmazAlA hai / zrI paMcAyatI mandira meM hIrA aura sphaTika maNi kI pratimAyeM darzanIya hai / yahA~ se thor3I dUra para caMdAvara nAmaka prAcIna sthAna darzanIya hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #43
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 36 ) isa sthAna kA sambandha bha0 candraprabhu se batAyA jAtA hai / yahAM prati varSa Azvina mAsa meM melA bhI hone lagA hai / yahAM se zikohAbAda jAve aura sTezana se savArI karake 13 mIla baTezvarasaurIpura jAve / baTezvara- saurIpura saurIpura yAdavavaMzI rAjA zUrasena kI rAjadhAnI hai / yahIM para bhagavAn neminAthajI kA janma huA thA | baTezvara se eka mIla saurIpura ke prAcIna mandira darzanIya haiN| chatrI meM neminAtha bha kI caraNa pAdukAyeM haiN| dAlAna meM eka pratimA mU~gA jaise raMga vAle pASANa kI zrI neminAtha kI mahAmanohara atizayayukta hai / baTezvara meM eka vizAla sudRr3ha di0 jaina mandira yahAM ke bhaTTArakoM kA banavAyA huA hai, jisakI nIMva jamanAjI meM hai aura jisameM zrI ajitanAtha bha0 kI vizAlakAya pratimA virAjamAna hai / kahate haiM ki yahIM se antaH kRta kevalI dhanya mokSa padhAre the / zrI jagatabhUSaNa Adi bhaTTArakoM kA paTTa bhI yahAM rahA hai| yahAM se vApisa zikohAbAda Akara pharukhAbAda kA TikaTa lenA cAhiye / pharukhAbAda se qAyamagaMja jAnA cAhiye, jahA~ sTezana se ikkA karake zrI kampilA jI ke darzana karane ke liye jAve / kampilA jI (pharrukhAbAda ) kampilAjI hI prAcIna kAmpilya hai, jahAM bha0 vimala Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #44
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 37 ) nAthajI ke garbha, janma, tapa aura jJAnakalyANaka hue the / yahIM para satI dropadI kA svayaMbara racA gayA thaa| hariSeNa cakravartI ne yahA~ hI jaina ratha nikalavA kara dharmaprabhAvanA kI thI / bha0 mahAvIra kA samavazaraNa bhI yahA~ AyA thaa| kintu kampila meM isa samaya eka bhI jainI nahIM hai / parantu eka prAcIna vizAla di0 jainamaMdira darzanIya hai jisameM vimalanAtha bha0 kI tIna mahAmanojJa pratimAyeM virAjamAna haiM / eka bar3I dharmazAlA bhI bana gaI hai| caitra mAsa meM aura Azvina kRSNA 2-3 ko melA hotA hai| yahAM se vApasa kAyamagaja Akara kAnapura seMTrala sTezana kA TikaTa lenA cAhiye / kampila meM cahuMora khaNDita jinapratimAya bikharI par3I hai, jinase prakaTa hotA hai ki yahAM pahile aura bhI mandira the| vartamAna baDe mandira jI meM pahale jamIna meM nIce eka koTharI meM bha0 vimalanAtha ke caraNa cihna the, parantu aba vaha koTharI banda kara dI gaI hai aura caraNa pAdukA bAhara virAjamAna kI gaI hai| vimalanAtha bha0 kI mUrti atizayapUrNa hai| maMdira aura dharmazAlA kA jIrNoddhAra honA Avazyaka hai| kAnapura kAnapura kArakhAnoM aura vyApAra kA mukhya kendra hai| yahAM kaI darzanIya jinamadira haiN| yahAM se ilAhAbAda jAnA caahiye| ilAhAbAda paphosAjI ilAhAbAda gaMgA, yamunA aura sarasvatI ke saMgama para basA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #45
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 38 ) huA bar3A nagara hai| yahI prAcIna prayAga hai / yahAM kile ke andara eka akSayavaTavRkSa hai| kahate haiM ki tIrthaGkara RSabhadeva ne usI ke nIce tapa dhAraNa kiyA thA / yahAM cAra zikhiravaMda di0 jaina mandira haiM aura cauka ke pAsa eka dharmazAlA hai / mandiroM kI banAvaTa manohara hai aura pratimAyeM bhI prAcIna haiM / isa yuga kI yaha Adi tapobhUmi hai aura pratyeka yAtrI ko dharmavIra banane kA saMdeza sunAtI hai 'sumeracaMda di0 jaina hausTala' meM jaina chAtroM ko rahane kI suvidhA hai / vizvavidyAlaya, hAIkorTa, kilA, saMgama Adi sthAna darzanIya haiM / hinduoM kA bhI yaha mahAn tIrtha hai ilAhAbAda se paphosAjI ke darzana karane jAyA jAtA hai athavA bharavArI sTezana se jAve / yaha padmaprabhu bha0 se sambandhita tIrtha hai prabhAsakSetra nAmaka pahAr3a para eka prAcIna manojJa jinamandira darzanIya hai| kauzAmbI ( kausama) prAcIna kauzAmbI nagara paphosAjI se 4 mIla hai yahAM para padmaprabhubha0 ke garbha-janma-tapa aura jJAna kalyANaka huye the yahAM kA udAyana rAjA prasiddha thA, jisake samaya meM yahAM jainadharma unnata zIla thA / kosama kI khudAI meM prAcIna jainakIrtiyA~ milI haiM gaDavAhA grAma meM mandirajI aura pratimAjI bahuta manogya haiM yahAM se vApasa ilAhAbAda pahu~ca kara lakhanaU jAve / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #46
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 36 ) lakhanaU lakhanaU kA prAcIna nAma lakSmaNapura hai / sTezana ke pAsa zrI munnelAlajI kI dharmazAlA hai / yahAM kula 6 mandira haiM, jinake darzana karanA cAhiye / yahAM kaI sthAna dekhane yogya haiM / kaisara bAg2a meM prAntIya myUjiyama meM kaI sau digambara jaina mUrtiyoM kA saMgraha darzanIya hai / jainamUrtiyoM kA aisA saMgraha zAyada hI anyatra kahIM ho ! lakhanaU se phaijAbAda jAve aura jaina dharmazAlA meM Thahare / yahAM se 4 mIla ikke yA tAMge meM ayodhyA jAve / ayodhyA ayodhyA jainiyoM kA Adi nagara aura Adi tIrtha hai / yahIM para Adi tIrthaGkara RSabhadevajI ke garbha va janma kalyANaka huye the| yahIM para unhoMne karmabhami kI Adi meM sabhya aura susaMskRta jIvana bitAnA sikhAyA thA-manuSyoM ko karmavIra banane kA pATha sabase pahale yahIM par3hAyA gayAthA / rAjatva kI puNyapratiSThA bhI sabase pahale yahIM huI thii| garja yaha hai ki dharma-karma kA puNyamaI lIlAkSetra ayodhyA hI hai / isa punIta tIrtha ke darzana karane se manuSya meM karma vIratA kA saMcAra aura tyAgavIratA kA bhAva jAgRta honA cAhiye / kevala RSabhadeva hI nahIM balki dvitIya tIrthakara zrI ajitanAtha, cauthe tIrthaGkara zrI abhinandananAtha pAMcave tIrthaGkara zrI sumatinAthajI aura 14 ve tIrthaGkara zrI anantanAthajI kA janma bhI yahAM hI huA thA / jinhoMne mahAna rAja-aizvarya ko tyAga Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #47
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 40 ) kara munipada dhAraNa karake jIvoM kA upakAra kiyA thA / yaha sundara tIrtha ayodhyA saraya nadI ke kinAre basA huA hai / mu0 kaTarA meM eka jaina dharmazAlA hai / pAMca digambara jaina mandira haiM caraNacinha prAcIna kAla ke haiM / prAcIna mandira sAhabaddIna ke samaya meM naSTa kiye jA cuke haiN| vartamAna mandira saMvat 1781 meM navAba sujAuddaulA ke rAjyakAla ke bane huye haiM / yaha pAMcoM mandira kramazaH sarayakinAre muhallA saragadvArI aura usake pAsa susATI muhalle taka haiN| zrI anantanAtha aura zrI ajitanAthajI ke mandira meM kevala caraNacinha haiN| ratnapurI ratnapurI vaha pavitra sthAna hai, jahAM para tIrthaGkara zrI dharmanAthajI kA janma huA thA / vahAM phaijAbAda se jAyA jAtA hai / eka zvetAmbarIya mandira meM di0 jaina pratimAjI virAjamAna haiM / vahAM ke darzana karake phaijAbAda se banArasa jAnA cAhiye / trilokapura / trilokapura atizayakSetra bArAbaMkI jile meM vindaurA sTezana se tIna mIla dUra hai / yahAM tIrthaGkara bha0 neminAtha kI tIna phITa UMcI zyAmavarNa pASANa kI bar3I manojJa padmAsana pratimA virAjamAna hai / vaha saM0 1197 kI pratiSThita hai aura camatkAra liye huye hai| yahAM kArtika zuklA 6 ko vArSika melA hotA hai| banArasa banArasa kA prAcIna nAma vANArasI hai aura vaha kAzI deza kI rAjadhAno rahI hai / jainadharma kA prAcIna kendra sthAna hai| sAtaveM tIrthaGkara zrI supArzvanAthajI aura teIsaveM tIrthaGkara zrI pArzvanAthajI kA lokopakArI janma yahIM huA thA / bhadainI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #48
--------------------------------------------------------------------------
________________ (41) aura bhelapurA meM una tIrthaGkaroM ke janma sthAna haiM aura vahAM darzanIya mandira bane huye haiM / inake atirikta balAnAle para eka paMcAyatI mandira aura anyatra tIna caityAlaya haiN| jauharIjI ke caityAlaya meM hIrA kI eka pratimA darzanIya hai / maidAgina meM bhI vizAla dharmazAlA aura mandira hai| bhadainI para 'zrI syAdvAda mahA. vidyAlaya' di0 jainiyoM kA pramukha zikSA kendra haiM jisameM uccakoTi kI saMskRta aura jaina siddhAnta kI zikSA dI jAtI hai / mahAkavi vRndAvanajI ne yahIM rahakara apanI kAvya racanA kI thii| yahIM para unake pitAjI ne apane sAhasa ko pragaTa karake-dharmadrohiyoM kA mAna mardana karake-jina caityAlaya banavAyA, jisase dharmakI vizeSa prabhAvanA huI thii| bhAvaka yAtriyoM ko isa ghaTanA se dharmaprabhAvanA kA satata udyoga karane kA pATha hRdayaGgama karanA cAhiye / banArasa vidyA kA kendra hai / yahAM para hinduvizvavidyAlaya darzanIya saMsthA hai| kyA hI acchA ho ki yahAM para eka uccakoTikA jainakaoNlija sthApita kiyA jAve ! yahAM ke baratana aura jarIkA kapar3A prasiddha hai| yahAM se siMhapurI ( sAranAtha ) aura cadrapurI ke darzana karane ke liye jAnA cAhiye / siMhapurI mA OPI siMhapurI banArasa se 5 mIla dUra hai / vahAM zrI zreyAMsanAtha bha0 kA janma huA thA / eka vizAla jinamandira hai, jisameM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #49
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 42 ) zreyAMsanAthajI kI manohara pratimA virAjamAna hai sAranAtha ke ajAyabaghara meM yahAM kI khudAI meM nikalI huI prAcIna di0 jaina mUrtiyAM bhI darzanIya haiN| azoka kA sthaMbha mandirajI ke sAmane hI khar3A hai| pAsa meMhI bauddhoMke vihAra darzanIya bane haiM jainadharmapracAra ke liye yahAM eka upayogI pustakAlaya sthApita kiyA jAnA Avazyaka hai| yahAM se caMdrapurI jAve / caMdrapurI gaMgA kinAre basA huA eka choTA sA gAMva prAcIna candrapurI kI yAda dilAtA hai / yahI gaMgA kinAre sudRr3ha aura manohara di0 jaina mandira aura dharmazAlA banI huI hai| yahIM caMdraprabha bha0 kA janma huA thA / sthAna atyanta ramaNIka hai| usI moTara se banArasa Ave aura vahAM se sIdhA ArA jAve / kintu jo yAtrIgaNa zrAvastI aura kahAUM gAMva ke darzana karanA cAheM, unheM lakhanaU se gorakhapura jAnA caahiye| kiSkindhApura vartamAna kA khUrabaMdopAma prAcIna kiSkindhApura athavA kAkaMdInagara hai / yahAM puSpadantasvAmI ke garbha, janma kalyANaka hue haiM aura unhIM ke nAma kA eka maMdira hai| gorakhapura se yahA~ pAyA jAtA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #50
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 43 ) kukumagrAma kukumagrAma aba kahAUM gAMva nAma se prasiddha hai / gorakhapura se vaha 46 mIla kI dUrI para hai / guptakAla meM yahAM aneka darzanIya jinamandira banAye gaye the, jo aba khaMDahara kI hAlata meM par3e haiM / unameM se eka meM pArzvanAthajI kI pratimA aba bhI virAjamAna hai grAma meM uttarakI ora eka mAnasthambha darzanIya hai, jisapara tIrthaGkaroM kI digambara pratimAyeM aGkita haiM / ise samrATa caMdragupta ke samaya meM madra nAmaka brAhmaNa ne nirmANa karAyA thA isa atizayayukta sthAna kA jIrNoddhAra honA cAhiye / zrAvastI ( saheTha maheTha) goMDA jile ke antargata balarAmapura se pazcima 12 mIla para saheTha maheTha prAma hI prAcIna zrAvastI hai| yahAM tIsare tIrthaGkara saMbhavanAthajI kA janma huA thA / isIliye isa tIrtha kA jIrNoddhAra honA cAhiye / yahAM khudAI meM aneka jinamUrtiyAM nikalI haiM, jo lakhanaU ke ajAyabaghara meM maujUda haiM / yahAM kA suhRdadhvaja nAmaka rAjA jainadharmAnuyAyI thA / usane saiyadasAlAra ko yuddha meM parAsta karake musalamAnoM ke AkramaNa ko niSphala kiyA thA / prArA ArA vihAra prAnta kA mukhya nagara hai / cauka bAjAra meM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #51
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 44 ) bA0 haraprasAda ke dharmazAlA meM ThaharanA cAhiye / isa dharmazAlA ke pAsa eka jinacaityAlaya hai, jisameM sone aura cAMdI kI pratimAyeM darzanIya haiN| apane prAcIna manojJa mandiroM ke kAraNa hI yaha sthAna prasiddha hai / yahA~ 14 zikhirabaMda mandira aura 13 caityAlaya haiM / eka zikhira baMda mandira zahara se 8 mIla kI dUrI para masAr3ha grAma meM hai aura do mandira zikhirabaMda dhanupurA meM zahara se do mIla dUra haiM / yahIM para dharmakuMja meM zrImatI paM0 caMdAbAI dvArA saMsthApita "jaina mahilAzrama" hai, jisameM dUra-dUra se Akara mahilAyeM zikSA grahaNa karake yogya viduSI banatI haiN| vahIM eka kRtrima pahAr3I para zrI bAhubali bhagavAn kI 11 phITa UMcI khaDgAsana pratimA atyanta sundara hai / yahIM ke eka mandira meM di0 jaina munisaMgha para agniupasarga huA thA-- agni kI jvAlAoM meM zarIra bhasmIbhUti hote huye bhI munirAja zAnta aura vIrabhAva se use sahana karate rahe the / jaina dharma kI yaha vIratApUrNA sahanazIlatA advitIya hai / vaha puruSoM meM kyA ? mahilAoM - abalAoM meM bhI vaha Atmabala pragaTa karatA hai ki dharmamArga meM adbhuta sAhasa ke kArya prasannatA se karajAtI haiM / ArA jainadharma ke isa vIrabhAva kA smaraNa dilAtA hai| yahA~ cauka meM zrImAn sva0 bAba devakumArajI dvArA sthApita 'zrIjaina siddhAntabhavana' nAmaka saMsthA jainiyoM meM advitIya hai| yahAM prAcIna hastalikhita zAstroM kA acchA saMgraha hai, jinameM kaI kalApUrNa sacitra aura darzanIya haiM | ArA se paTanA ( gulajAra bAg2a ) jAnA T Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #52
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 45 ) caahiye| paTanA paTanA mauryo kI prAcIna rAjadhAnI pATaliputra hai / jainiyoM kA siddhakSetra hai / seTha sudarzana ne vIra bhAva pradarzita karake yahIM se mokSa prApta kiyA thaa| surasundarI sadRza abhayArAnI ke kAma-kalApoM ke sanmukha seTha sudarzana aTala rahe the| Akhira vaha muni huye aura mokSa gaye / sTezana ke pAsa hI eka TekarI para caraNapAdukAyeM virAjamAna haiM, jo yAtrI ko zIlavatI banane ke liye utsAhita karatI haiN| vahIM pAsa meM eka jaina mandira aura dharmazAlA hai| zizunAgavaMza ke rAjA ajAtazatru, zrI indrabhUti aura sudharmAcAryajI ke nikaTa jaina dharma meM dIkSita hue the| unake paute udayana ne pATaliputra rAjanagara basAyA thA aura sundara jina mandira nirmANa karAye the| yanAniyoM ne isa nagara kI khUba prazaMsA kI thI / mauryakAla kI digambara jaina-pratimAyeM yahA~ bhUgarbha se nikalatI haiN| vaisI do pratimAyeM paTanA ajAyabaghara meM maujUda haiM / di0 jainiyoM ke yahA~ 5 mandira va eka caityAlaya hai / jainadharma kA samparka paTanA se ati prAcInakAla kA hai yahA~ se bihAra jAnA cAhiye, jahA~ eka di0 jaina mandira meM darzanIya jinabimba haiN| vahA~ se bar3agAMva roDa para jAkara utare / sTezana se dharmazAlA 2 // mIla dUra hai| rAja Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #53
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 46 ) kuNDalapura kahate haiM ki yaha kuNDalapura antima tIrthaGkara bha0 mahAvIra kA janmasthAna hai, paraMtu itihAsajJa vidvAnoM kA mata hai ki mujaphpharanagara jile kA basAr3ha nAmaka sthAna prAcIna kuNDagrAma hai, jahAM bhagavAn kA janma huA thA / yaha sthAna prAcIna nAlandA hai; jahAM para bha0 mahAvIra kA sukhada bihAra huA thA / yahA~ eka di0 jaina maMdira meM bha0 mahAvIra kI ati manohara darzanIya pratimA hai isa sthAna para z2amIna ke andara se eka vizAla nagara aura jinamUrtiyAM nikalI haiM, jo dekhane yogya haiM / yahA~ se rAjagRha jAnA cAhiye / rAjagRha - paMcazaila (paMcapahAr3I) rAjagRha nagara bha0 mahAvIra ke samaya meM atyaMta samunnata aura vizAla nagara thA / zizunAgavaMzI samrAT zreNika bimbasAra kI vaha rAjadhAnI thA / bha0 mahAvIra ke samrAT zreNika ananya bhakta the; jaba 2 bha0 mahAvIra kA samozaraNa rAjagRha ke nikaTa avasthita bilAcala parvata para AyA taba 2 vaha unakI vandanA karane gaye / unhoMne vahA~ kaI jinamaMdira banavAye / vahA~ para di0 jaina munisaMgha prAcIna kAla se vidyamAna thA / samrAT zreNika ke samaya kI mUrtiyAM aura kIrtiyAM yahA~ se upalabdha huIM haiM, jinameM se kinhIM para unakA nAma bhI likhA yaha rAjagRhanagara prAcInakAla se jainadharma kA 1 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat huA hai / nissandeha kendra rahA hai bha0 www.umaragyanbhandar.com
Page #54
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 47 ) mahAvIra kA dharmacakra pravartana mukhyatayA isI pavitra sthAna se huA thA-yahIM para anAdimithyAdRSTiyoM ke pApamala ko dhokara jinendravIra ne unheM apane zAsana kA anuyAyI banAyA thA / zreNika-sA zikArI rAjA aura kAlasaukari-putra jaisA kasAI kA lar3akA bhagavAna kI zaraNa meM Aye the aura jaina dharma ke ananya upAsaka huye the| unakA Adarza yahI kahatA hai ki jainadharma kA pracAra duniyAM ke kone-kone meM hara jAti aura manuSya meM karo ! kintu rAjagaha bha0 mahAvIra se pahale hI jaina dharma ke saMsarga meM AcukA thA / ikkIsaveM tIrthaMkara zrI munisuvratanAthajI kA janma yahIM huA thA yahIM unhoMne tapa kiyA thA aura nIlavanake caMpakavRkSa ke tale vaha kevalajJAnI huye the / munirAja dhanadattAdi yahA~ se mukta huye aura mahAvIra ke kaI gaNadhara bha0 bhI isa sthAna se mokSa gaye the / antimakevalI jambakumAra bhI yahIM se mukta huye the yahI vaha pavitrasthAna hai jahA~ se isa yuga meM sarva antima siddhatva prApta kiyA gyaa| tIrtharUpa meM rAjagRha kI prasiddhi bha0 mahAvIreM seM pahalI kI hai sopArA (sUrata ke nikaTa) se eka AryikA saMgha yahA~kI bandanA karane IsAkI prAraMbhika athavA pUrvIya zatAbdiyoM meM AyA thA / dhIvarI pRtigaMdhA bhI usa saMgha meM thii| vaheM kSullikA ho gaI thI aura yahIM nIlaguphAmeM unhoMne samAdhimaraNa kiyA thA nissandeha yaha sthAna patitoddhAraka hai aura bahuta hI ramaNIka hai yahAM kaI kuDoM meM nirmala jala bharA rahatA hai, jinameM nahAkara paMca Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #55
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 46 ) I pahAr3oM kI vandanA karanA cAhiye sabase pahale vipulAcala parvata AtA hai, jisa para cAra jina maMdira aura do caraNapAdukAyeM haiM / bha0 munisuvratanAtha ke cAra kalyANaka kA smAraka isI parvata para nayA eka mandira hai | yahA~ se dUsare ratnAgiri parvata para jAnA cAhiye, jisa para eka mandira aura munisuvratanAthAdi tIrthaMkaroM ke caraNacinha haiM / uparAnta udayAgiri para jAnA cAhiye yaha parvata bahuta hI uttama aura manohara hai / isa para do maMdira aura do caraNapAdukAyeM haiM / ina mandiroM kI kArIgarI dekhane yogya hai yahA~ se talaiTI meM hokara cauthe zramaNAgirI para jAve, jahA~ para do maMdira aura eka caraNacinha haiM / antima parvata vaibhAragiri hai, jisa para pA~ca maMdira bane huye haiM ina saba maMdiroM ke darzana karake yahA~ se eka mIla dUra gaNadhara bha0 ke caraNoM kI vadanA karane jAve / pahAr3a kI talahaTI meM samrAT zreNika ke mahaloM ke nizAna pAye jAte haiM / unhoMne rAjagRhanagara atIva sundara nirmANa karAyA thA / yahA~ se 12 mIla pAvApura bailagAr3I meM jAveM / pAvApura pAvApura antima tIrthaGkara bha0 mahAvIra kA nirvANadhAma hai ataH mahApavitra aura pUjya tIrthasthAna hai / isakA prAcIna nAma pApApura (puNyabhUmi ) thA yahAM pAsa meM malla - rAjataMtrakA pramukhanagara hastigrAma thA / bha0 mahAvIra ne yahIM para yoga sAdha aura zeSa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #56
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 46 ) avAtiyA karmoM ko naSTa karake mokSa prApta kiyA thA unakA yaha mandira 'jalamandira' kahalAtA hai aura tAlAbake bIca meM khar3A huA ati sundara lagatA hai / isameM bha0 mahAvIra, gautama svAmI aura sudharmasvAmI ke caraNa cinha haiM / isake atirikta 3-4 di0 maMdira aura haiM / ina sabake darzana karake yahA~ se 13 mIla dUra guNAvA tIrtha jAnA caahiye| guNAvA kahA jAtA hai ki gaNAvA vaha pavitra sthAna hai jahA~ se indrabhUti gautamagaNadhara mukta huye the / yahA~ kA mandira bhI tAlAba ke madhya banA huA suhAvanA lagatA hai| maMdira meM tIrthaGkaroM ke caraNa haiM yahA~ se zAmIla navAdA sTezana (E. I. B.) ko jAnA cAhiye, jahAM se nAthanagara kA TikiTa leve / nAthanagara nAthanaga sTezana se prAdhA mIla dUra dharmazAlA meM Thahare / yaha prAcIna campApuranagara hai; jahA~ tIrthaGkara vAsupUjya svAmI ke pAMcoMkalyANaka huye the| yahIM prakhyAt harivaMza kI sthApanA huI thI, yahI nagara gaMgA taTapara basA huA thA, jahA~ dharmaghoSa muni ne samAdhimaraNa kiyA thaa| gaMgA nadI ke eka nAle para jisakA nAma campAnAlA hai, eka prAcIna jinamandira darzanIya hai / nAthanagara ke do mandira di0 jainiyoM ke haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #57
--------------------------------------------------------------------------
________________ (50) bhAgalapura nAthanagara ke najadIka bhAgalapura eka mukhya nagara hai| kaI darzanIya jinamaMdira haiM / bhAgalapurI TasarI kapar3A acchA milatA hai / yahA~ se maMdAragiri ko jaave| maMdAragiri gA~va meM dharmazAlA va caityAlaya hai / vahA~ se 1 mIla dUra maMdAragiri parvata hai zrI vAsupUjya bhagavAn kA mokSakalyANaka sthAna yahI hai| parvata para do prAcIna zikhirabaMda maMdira haiM / sthAna ramaNIka hai / vApasa bhAgalapura Akara gayA kA TikiTa leve| gayA ( kuluhA pahAr3a) sTezana se 2 // mIla dUra jaina dharmazAlA meM Thahare / yaha bauddhoM aura hinduoM kA tIrtha hai / do jinamaMdira bhI haiN| yahA~ se 38 mIla ke phAsale para kuluhArahAr3a hai, jise "jainIpahAr3a" nAmase pukArate haiN| kahate haiM ki zrI zItalanAtha bha0 ne isa parvata para tapazcaraNa kiyA thaa| prAcIna pratimAyeM darzanIya haiM; parantu rAstA kharAba hai| gayA se IsarI ( pArasanAthahila ) sTezana utare; jahAM dharmazAlA meM Thahare / yahA~ se sammedazikhira parvata dikhAI par3atA hai / gADI yA moTara sarvisa se pahAr3a kI talahaTI madhuvana meM pahu~ca jAve / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #58
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 51 ) madhuvana (sammedazikhira parvata) madhuvana meM terApaMthI aura bIsapaMthI koThiyoM ke AdhIna Thaharane ke liye kaI dharmazAlAyeM haiM / di0 jainamaMdira bhI aneka haiM, jinakI racanA sundara aura darzanIya hai / bAjAra meM saba prakAra kA jarUrI sAmAna milatA hai| pahale madhuvana ko 'madhuravanam' kahate the| sammedAcala vaha mahApavitra tathA atyanta prAcIna siddhakSetra hai, jisakI bandanA karanA pratyeka jainI apanA ahobhAgya samajhatA hai / anantAnanta munigaNa yahA~ se mukta hue haiM- ananta tIrthaGkara bhagavAn apanI amRtavANI aura divyadarzana se isa tIrthako pavitra banAcuke haiM / isa yugake RSabhAdi bIsatIrthaGkara bha0 bhI yahIM se mokSa padhAre the / madhukaiTabha jaise durAcArI prANI bhI yahA~ ke patita pAvana vAtAvaraNa meM Akara pavitra hogaye / yahIM se ve svarga sidhAre / nissandeha isa tIrtharAja kI mahimA apAra hai| indrAdikadeva usakI baMdanA karake hI apanA jIvana saphala huA samajhate haiM / kSetra kA prabhAva itanA prabala hai ki yadi koI bhavya jIva isa tIrtha kI yAtrA vaMdanA bhAvasahita kare to use pUre pacAsa bhava bhI dhAraNa nahIM karane par3ate, balki 46 bhavoM meM hI vaha saMsAra bhramaNa se chUTakara mokSa lakSmI kA adhikArI hotA hai| paM0 dyAnatarAyajI ne to yahA~ taka kahA hai ki: Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #59
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 52 ) "eka bAra vaMde jo koI / tAhi naraka pazugati nahIM hoii||" isa girirAja kI vaMdanA karane se pariNAmoM meM nirmalatA hotI hai, jisase karmabaMdha kama hotA hai-AtmA meM vaha punIta saMskAra atyanta prabhAvazAlI hojAtA hai ki jisase pApapaMkaja meM vaha gaharA phaMsatA hI nahIM hai / dinoMdina pariNAmoM kI vizuddhi hone se 'eka dina vaha prabala pauruSa pragaTa hotA hai, jo use AtmasvAtaMtrya arthAt mukti nasIba karAtA hai ! sammedAcalakI vaMdanA karate samaya isa dharma siddhAnta kA dhyAna rakkheM aura bIsa tIrthaGkaroM ke jIvana caritra aura gaNoM meM apanA mana lagAye rakkheM ! isa siddhAcala para devendra ne Akara jinendra bhagavAna kI nirvANabhamiyAM cinhita karadI thIM-una sthAnoM para sundara zikhire caraNacinhasahita nirmANa kI gaI thI / kahate haiM ki samrAT zreNika ke samaya meM ve atIva jIrNazIrNa avasthA meM thI; yaha dekhakara unhoMne svayaM unakA jIrNoddhAra karAyA aura bhavya ToMke nirmANa karAdI / kAladoSa se ve bhI naSTa hogaI; jisa para aneka bhavya dAnavIroM ne apanI lakSmI kA sadupayoga unake jIrNoddhAra meM lagAkara kiyA / saM0 1616 meM yahA~ para di0 jainiyoM kA eka mahAn jinabimva pratiSThotsava huA thA / pahale pAlagaMja ke rAjA isa tIrtha kI dekhabhAla rakhate the| uparAnta di0 jainoM kA yahA~ jora huA-kintu musalamAnoM ke AkramaNa meM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #60
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 53 ) yahAM kA mukhya maMdira naSTa ho gayA / taba eka sthAnIya jamIdAra pArzvanAthajI kI pratimA ko apane ghara uThA le gayA aura yAtriyoM se kara vasUla karake darzana karAtA thA / san 1820 meM karnala maikejjI sA0 ne apanI AMkhoMse yaha dRzya dekhA thA / paryApta yAtriyoM ikaTThe hone para rAjA kara vasUla karake darzana karAtA thA / jo kucha bheMTa caDhatI vaha saba rAjA le letA thaa| pArzvanAtha kI ToMka vAle maMdira meM digambara jaina pratimA hI prAcInakAla se rahI haiM / " image of Parsvanath to represent the saint sitting naked in the attitude of meditation," -- E. E. Risley; "Statisticial Aott. of Behgal XVI, 207 ff. aba digambara aura zvetAmbara - donoM hI sampradAyoM ke jainI isa tIrtha ko pUjate aura mAnate hai / * / UparalI koThI se hI parvata - vaMdanA kA mArga prArambha hotA hai / mArga meM laMgar3e - lUle - apAhija milate haiM, jinako dene ke liye paise sAtha meM le lenA cAhiye / vaMdanA prAtaH 3 baje se prArambha karanA caahie| do mIla car3hAI car3hane para gaMdharvanAlA par3atA hai / phira eka mIla Age Upara car3hane para do mArga ho jAte haiN| bAMI tarapha kA mArga pakar3anA cAhiye, kyoMki vahI sItAnAlA hokara gautamasvAmI kI ToMkoM ko bhI gayA hai| dUsarA rAstA pArzvanAtha jI kI ToMka se AtA hai / sItAnAlA meM pUjA kI sAmagrI dholenA cAhiye / yahA~ se eka mIla taka pakkI sIr3hiyA haiM phira eka mIla Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #61
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 54 ) kaccI sar3aka haiM / kula chai mIla kI car3hAI hai / pahale gautamasvAmI kI ToMkakI vaMdanA karake bAMye hAtha kI tarapha vaMdanA karane jaave| dasavIM zrI candraprabhujIkI ToMka bahuta UMcI hai| zrIabhinandananAtha jI kI ToMkase utarakara talahaTI meM jalamaMdira meM jAte haiM aura phira gautamasvAmI kI ToMka para pahu~ca kara pazcima dizA kI ora vaMdanA karanA cAhiye / anta meM bha0 pArzvanAtha kI svarNabhadra-ToMka para pahu~ca jAve / yaha ToMka sabase UMcI hai aura yahAMkA prAkRtika dRzya bar3A hI suhAvanA hai| vahAM pahu~cate hI yAtrI apanI thakAvaTa bhUla jAtA hai aura jinendra pArtha kI manohara pratimA ke darzana karate hI AtmAlhAda meM nimagna hojAtA hai / yahA~ vizrAma karake darzanapUjana aura sAmAyika karake lauTanA caahiye| rAste meM bIsapaMthI koThIkI ora se jalapAnakA prabandha hai / parvata samudrataTase 4480 phITa UMcA hai| isa parvatarAja kA prabhAva aciMtya hai -kucha bhI thakAvaTa nahIM mAlama hotI hai / nIce madhuvana meM lauTakara vahA~ ke maMdiroM ke darzana karake bhojanAdi karanA cAhiye / manuSya janma pAne kI sArthakatA tIrthayAtrA karane meM hai aura sammedAcala kI vaMdanA karake manuSya kRtArtha hojAtA hai| yahA~kI yAtrA karake vApasa IzvarI (pArasanAtha) sTezana Ave aura hAvar3A kA TikiTa lekara kalakattA pahu~ce / kalakattA kalakattA baMgAla kI rAjadhAnI aura bhArata kA khAsa zahara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #62
--------------------------------------------------------------------------
________________ (55) hai| sTezanase eka mIlakI dUrI para zrI di0 jaina bhavana (dharmazAlA) sundara aura zahara ke madhya hai| isake pAsa hI kalakatte kA mukhya bAjAra harisana roDa hai| tahA~ (1) cAvala paTTI (2) purAnI vAr3I (3) loara citapura roDa (4) vela gAchiyA meM darzanIya di0 jaina maMdira haiN| rAya badrIdAsajI kA zve. maMdira bhI acchI kArIgarI kA hai / kalakatte meM kArtika sudI 15 ko donoM sampradAyoM ko bar3A bhArI rathotsava hotA hai| ajAyabaghara meM jainamartiyA~ darzanIya haiN| kheda hai ki yahA~ para jainiyoM kI koI pramukha sArvajanika saMsthA nahIM hai, jisase jainadharma kI vAstavika prabhAvanA ho / yahA~ ke dekhane yogya sthAna hoziyArI se dekhakara udayadiri-khaMDagiri jAve, jisake lie bhuvanezvara kA TikiTa leve| khaMDagiri-udayagiri bhavanezvara se pAMca mIla pazcima kI ora udayagiri aura khaMDagiri nAmaka do pahAr3iyA~ haiM / rAste meM bhuvanezvara gAMva par3atA hai, jisameM eka vizAla zivAlaya darzanIya hai| mArga meM ghanevRkSoM kA jaMgala hai| ina pahAr3iyoM ke bIca meM eka taMga ghATI hai / yahA~ patthara kATakara bahuta sI guphAyeM aura mandira banAye gaye haiM, jo IsvI san se karIba DeDha sau varSa pahale se pA~casau varSa bAda takake bane huye haiM / yaha sthAna atyanta prAcIna aura mahatvapUrNa hai / 'udayagiri--pahAr3I kA prAcIna nAma kumArI-parvata hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #63
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 56 ) isa parvata para se hI bhagavAna mahAvIra ne Akara or3IsA nivAsiyoM ko apanI amatavANI kA rasa pilAyA thA / antima tIrthaMkara kA samavazaraNa Ane ke kAraNa yaha sthAna atizayakSetra hai / udayagiri 110 phITa UMcA hai| isake kaTisthAna meM pattharoM ko kATakara kaI guphAyeM aura maMdira banAye gaye haiM / pahale 'alakApurI' guphA milatI hai, jisake dvAra para hAthiyoM ke cinha bane haiM, phira 'jayavijaya' guphA hai, usake dvAra para indra bane haiM Age 'rAnInada' nAmaka guphA hai, jo do khana kI hai| isa guphAmeM nIce Upara bahuta-sI dhyAnayogya aMtara guphAye haiM / Age calane para 'gaNezaguphA' milatI hai, jisake bAhara pASANake do bar3e hAthI bane huye haiM / yahA~se lauTanepara 'svargaguphA'-'madhyaguphA aura 'pAtAlaguphA nAmaka guphAyeM milatI haiM / ina guphAoM meM citra bhI bane huye haiM aura tIrthaMkaroM kI pratimAyeM bhI haiN| pAtAlaguphA ke Upara 'hAthIguphA' 15 gaja pazcimottara hai| yaha vahI pramukhaguphA hai jo jaina samrAT khAravela ke zilAlekha ke kAraNa prasiddha hai / khAravela kaliMga deza ke cakravartI rAjA the-unhoMne bhAratavarSa kI digvijaya kI thI aura magadha ke rAjA vRhaspatimitra ko parAsta karake vaha chatra-bhRGgArAdi cIz2oM ke sAtha 'kaliGga jina RSabhadeva' kI vaha prAcIna mUrti vApasa kaliGga lAye the, jise nanda samrAT pATaliputra legaye the| isa prAcIna mUrti ko samrAT khAravela ne kumArI parvatapara arhataprAsAda banavAkara virAjamAna kiyA thA / unhoMne svayaM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #64
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 57 ) evaM unakI rAnI ne isa parvata para kaI jina mandira-jinamUrtiyAM guphA aura stambha nirmANa karAye the aura kaI dharmotsava kiye the| yahAM kI saba mUrtiyAM digambara haiM / samrAT khAravela ke samaya se pahale hI yahAM nirgrantha zramaNa saMgha vidyamAna thA / nirgrantha (diga0) munigaNa ina guphAoM meM rahate aura tapasyA karate the| svayaM samrAT khAravela ne isa parvata para raha kara dhArmika yama-niyamoM kA pAlana kiyA thaa| unake samaya meM aMga-jJAna vikSipta ho calA thaa| usake uddhAra ke liye unhoMne matharA. girinagara aura ujjainI Adi jainI kendroM ke nirgranthAcAryoM ko saMgha sahita nimantrita kiyA thA / nirgrantha zraNama saMgha yahA~ ekatra huA aura upalabdha dvAdazAGgavANI ke uddhAra kA prazaMsanIya udyoga kiyA thA / ina kAraNoM kI apekSA kumArI parvata eka mahA pavitra tIrtha hai aura pukAra-pukAra kara yahI batAtA hai ki jainiyoM ! jinavANI kI rakSA aura uddhAra ke liye sadA prayatnazIla rho| khaeDagiri parvata 133 phITa UMcA ghane per3oM se ladA huA hai / khar3I sIr3hiyoM se Upara jAyA jAtA hai / sIr3iyoM ke sAmane hI 'khaMDagiriguphA' hai, jisake nIce Upara 5 gaphAyeM aura banI haiM 'anantaguphA' meM 1 // hAtha kI kAyotsarga jina pratimA virAjamAna hai / parvata kI zikhira para eka choTA aura eka bar3A diganvara jaina mandira hai / choTA mandira hAla kA banA huA hai| parantu usameM eka prAcIna pratimA prAtihArya yukta virAjamAna hai / bar3A mandira Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #65
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 5 ) prAcIna aura do zikhiroM vAlA hai / isa mandira ko karIba 200 varSa pahale kaTaka ke suprasiddha diga0 jaina zrAvaka sva0 caudharI maMjalAla paravAra ne nirmANa karAyA thA; parantu isa mandira se bhI prAcIna kAla kI jina pratimAye virAjamAna haiM / mandira ke pIche kI ora saiMkar3oM bhagnAvazeSa pASANAdi par3e haiN| jinameM cAra pratimAyeM nandIzvara kI batAI jAtI thiiN| isa sthAna ko 'deva sabhA' kahate haiM / 'AkAza gaMgA' nAmaka jala se bharA kuNDa hai| isameM muniyoM ke dhyAna yogya guphAyeM haiM / Age 'guptagaMgA'-'zyAmakuNDa' aura rAdhAkuNDa' nAmaka kuNDa bane hue haiN| phira rAjA indrakesarI kI guphA hai, jisameM ATha dijaina khaDgAsana pratimAyeM aGkita haiN| uparAnta 24 tIrthaGkaroM kI diga0 pratimAoM vAlI AdinAtha guphA hai| antataH bArahabhujI guphA milatI hai, jisameM bhI 24 jina pratimAyeM yakSiNI kI mUrtiyoM sahita haiM / ina saba kI darzanapUjA karake yAtriyoM ko bhuvanezvara sTezana lauTa AnA cAhiye / icchA ho to purI jAkara samudra kA dRzya dekhanA cAhiye / purI hinduoM kA khAsa tIrtha hai / jagannAthajI ke mandira ke dakSiNa dvAra para zrI AdinAthajI kI pratimA manohara hI hai| vahAM se khuradAroDa hokara madrAsa kA TikiTa lenA cAhiye / bIca meM kohana tIrthasthAna vahIM hai / kirAyA 16) hai| madarAsa madrAsa vANijya-vyApAra aura zikSA kA mukhya kendra hai aura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #66
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 56 ) eka bar3A baMdaragAha hai| eka diga. jainamaMdira aura caityAlaya hai aba taka di0 jainadharmazAlA bhI bana gayA hai / yahA~ ke ajAyabaghara meM aneka darzanIya pratimAyeM haiN| vikToriyA pabalikahAla meM kAle pASANa kI zrI gommaTasvAmI kI kAyotsarga pratimA atimanohara hai| madarAsa ke AsapAsa jainiyoM ke prAcIna sthAna vikhare par3e haiM / prAcIna mailApUra samudra meM Daba gayA hai aura usakI prAcIna pratimA, jo zrI neminAtha kI thI, vaha citAmbara meM virAjamAna hai| usake darzana karanA cAhiye / yahI vaha sthAna hai jahA~ para tAmila ke prasiddha nIti-grantha 'kursala' ke racayitA rahate the / kahate haiM ki vaha grantha zrI kundakundAcArya kI racanA hai| pulahala bhI eka samaya jainiyoM kA gar3ha thA | kurumbajAti ke arddhasabhya manuSyoM ko eka jainAcArya ne jainadharma meM dIkSita kiyA thA aura vaha apanA rAjya sthApita karane meM saphala huye the / kurumbAdhirAja kI rAjadhAnI pulala thI / vahA~ para eka manohara U~cA jinamaMdira banA huA thA / madrAsa se 10 mIla kI dUrI para zrI kSetra pumkula mAyAvaram ke maMdira darzana karane yogya haiM / paunerI prAma meM eka parNakuTikA meM zrI varddhamAna svAmI kI pratimA kAle patthara kI kAyotsarga jamIna se milI huI virAjamAna hai / vaha bhI darzanIya hai / rAz2a yaha ki madarAsakA kSetra prAcInakAlase jaina-dharma kA kendra rahA hai| Aja isa zahara meM jainadharmake prabhAvako batalAne vAlA eka bar3A pustakAlaya bahuta jarUrI hai| yahA~ se kAMjIvaram Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #67
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 60 ) jo prAcIna kAMcI hai aura jahAM para akalaGkasvAmI ne bauddhoM ko rAjasabhA meM parAsta kiyA thA, hotA huA ponnUra jaaye| ponnUra-tirumalaya ponnara grAma se 6 mIla dUra tirumalaya parvata hai / vaha 350 gaz2a UMcA hai| sau gaz2a Upara sIr3iyoM se car3hane para cAra maMdira milate haiM, jinake Age eka guphA hai / usa guphA meM bhI do darzanIya bar3I 2 jinapratimA haiN| zrI AdinAthajIke mukhya gaNadhara vRSabhasena kI caraNapAdukA bhI haiM; jinako saba loga pUjate haiN| gaphA meM citrakalAbhI darzanIya hai| gaphA ke parvatakI coTIpara tIna maMdira aura haiN| yahAM ke zilAlekhoM se pragaTa hai ki bar3e 2 rAjAmahArAjAoM ne yahA~ jinamaMdira banavAye the aura RSigaNa yahA~ tapasyA karate the| yahAM ke 'kudavaI' jinAlaya ko sUryavaMzI rAjarAja mahArAjA kI putrI athavA pAMcaveM cAlukA rAjA vimalAditya kI bar3I bahana ne banavAyA thA / zrI paravAdimalla ke ziSya zrI ariSTanemiAcArya the, jinhoMne eka yakSiNI kI mUrti nirmANa karAI thI / isa prakAra yaha tIrtha apanI vizeSatA rakhatA hai| ponnara se vApasa madrAsa Ave; jahAM se beMgalora jAve / baiMgalora riyAsata maisUra kI naI rAjadhAnI aura sundara nagara hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #68
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 61 ) I di0 jainamaMdira meM 6 pratimAyeM bar3I manojJa haiM / dharmazAlA bhI hai / yahA~ kaI darzanIya sthAna haiM / yahA~ se ArasIkerI jAnA cAhiye / ArasIkerI ArasIkerI prAcIna jainakendra hai / hoyasala rAjAoM ke samaya meM yahA~ kaI sundara jinamaMdira bane the. jina meM se sahastrakUTa jinAlaya TUTI phUTI hAlata meM hai / usameM saMgatarAzI kA kAma ai manohara hai| jainamaMdira meM eka pratimA dhAtumayI gommaTasvAmI kI mahA manojJa prabhAyukta hai / isa ora jainamaMdira ko 'basatI' kahate haiM / yahA~ se zravaNabelagola (jainabadrI) ke liye moTara-lArI jAtI haiM / koI 2 yAtrI hAsana sTezana se jainabadrI jAte haiM / lArI kA kirAyA barAbara hai / hama ArasIkerI se gaye the / zravaNabelagola (jaina badrI) zravaNabelagola jainiyoM kA atiprAcIna aura manohara tIrtha hai ise uttara bhAratavAsI 'jainabadrI' kahate haiM / yaha 'jainakAzI' aura 'gommaTatIrtha' nAmoM se bhI prasiddha rahA hai / yaha atizaya kSetra riyAsata maisUra ke hAsana jile meM candrarAyapaTTana nagara se hai mIla hai / yahIM para zrI bAhubali svAmI kI 57 phITa UMcI advitIya vizAlakAya pratimA hai; jisake samAna saMsAra meM aura koI pratimA nahIM hai / videzoM se bhI yAtrI unake darzana karane 1 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #69
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ate haiM / sTezana se Ane para lagabhaga 10-12 mIla dUrase hI isa divya-mUrti ke darzana hote haiM / dRSTi par3ate hI yAtrI apUrvazAnti anubhava karatA hai aura apanA jIvana saphala huA mAnatA hai / hama rAtri meM zravaNavelgola pahu~ce the; parantu vaha mahAmastakAbhiSe. kotsava kA suavasara thA / isaliye bijalI kI rozanI kA prabaMdha thaa| sarcalAiTa kI sApha rozanI meM gommaTa-bhagavAnke darzana karate nayanatRpta nahIM hote the / unakI pavitra smRti Aja bhI hRdaya ko praphullita aura zarIra ko romAMcita kara detI hai-bhAvavizuddhi kI eka lahara hI daur3a jAtI haiM / dhanya hai vaha vyakti jo zravaNavelgola ke darzana karatA hai aura dhanya hai vaha mahAbhAga cAmuDarAya jinhoMne yaha pratimA nirmANa kraaii| di0 jaina sAdhuoM ko 'zramaNa' kahate haiM / kanar3I meM 'bela' kA artha 'zveta' hai aura 'kola' tAlAva ko kahate haiM / isaliye zravaNavelgola kA artha hotA haiH zramaNaarthAt di0 jainasAdhuoM kA zvetasarovara ! nissandeha yaha sthAna atyanta prAcIna kAla se di0 jaina sAdhuoM kI tapobhUmi rahI hai / rAma-rAvaNa kAla ke bane huye jinamaMdira yahAM para eka samaya maujUda the / antima zrutakevalI bhadrabAhusvAmI bAraha varSa ke duSkAla se jainasaMgha kI rakSA karane ke liye dakSiNa bhArata ko Aye the aura isa sthAna para unhoMne saMgha sahita tapazcaraNa kiyA thaa| zravaNavelgola ke caMdragiri parvata para 'bhadrabAhuguphA' meM unake caraNacinha vidyamAna haiN| vahIM unhoMne Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #70
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 63 ) samAdhimaraNa kiyA thaa| vahIM raha kara samrATa candragupta maurya ne, jo di0 muni hokara unake sAtha Aye the, unakI vaiyAvatti kI thii| samrATa candragupta kI smRti meM yahAM jina mandira aura citrAvalI banI huI hai| unake anuyAyI munijanoM kA eka 'gaNa' bhI bahuta dinoM taka yahAM vidyamAna rahA thA / nissandeha zravaNavelgola mahApavitra tapobhUmi hai| yahAM kI jainAcArya-paramparA digdigAntaroM meM prakhyAta thI--yahAM ke AcAryoM ne bar3e 2 rAjA mahArAjAoM se sammAna prApta kiyA thaa| unheM jaina dharma kI dIkSA dI thii| zravaNavelgola para rAjA mahArAjA, rAnI, rAjakumAra, bar3e 2 senApati, rAjamantrI aura saba hI varga ke manuSyoM ne Akara dharmArAdhanA kI hai| unhoMne apane Atmabala ko pragaTa karane ke liye yahAM sallekhanAbrata dhAraNa kiyA-bhadrabAhu svAmI ke sthApita kiye huye Adarza ko jainiyoM ne khUba nibhAyA ! zravaNavelgola isa bAta kA pratyakSa sAkSI hai ki jainiyoM kA sAmrAjya deza ke liye kitanA hitakara thA aura unake samrATa kisa taraha dharma sAmrAjya sthApita karane ke liye lAlAyita the| zravaNavelgola kA mahatva pratyeka jainI ko Atma vIratA kA sadeza dene meM garbhita hai| yahAM lagabhaga 500 zilAlekha jainiyoM kA pUrva gaurava pragaTa karate haiM / * zravaNavelgola gAMva ke donoM ora do manohara parvata (1) *zrI mANikacandra pranthamAlA kA "jaina zilAlekha saMgraha" graMtha dekho Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #71
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 64 ) vidhyagiri athavA indragiri aura (2) candragiri haiN| gAMva ke bIca meM kalyANI mIla hai / isaliye yahAM kA prAkRtika saundarya cittAkarSaka hai / indragiri ko yahAM ke loga doDDa-beTTa (bar3A pahAr3a) kahate haiM, jo maidAna se 470 phITa U~cA hai / isa para car3hane ke liye pAMca sau sIr3iyAM banI haiM / isa parvata para car3hate hI pahale 'brahmadeva mandira' par3atA hai| jisakI aTArI meM pArzvanAtha svAmI kI eka mUrti hai / parvata kI coTI para patthara kI prAcIra-dIvAra kA gherA hai, jisake andara bahuta se prAcIna jina mandira haiN| ghusate hI eka choTA-sA mandira "caubIsa tIrthakara basatI" nAmaka milatA hai, jisameM san 1648 I0 kA sthApA huA caubIsa paTTa virAjamAna hai / isa mandira se uttara pazcima meM eka kuNDa hai| usake pAsa 'cennaNa basatI' nAmaka eka dUsarA mandira hai, jisameM candranAtha bha0 kI pUjA hotI hai / mandira ke sAmane eka mAnasthambha hai| lagabhaga 1673 I0 meM cennaeNa ne yaha mandira banavAyA thaa| isake Age UMce cabUtare para banA huA 'odegala basatI' nAmaka mandira hai / yaha hoyasala-kAlakA kar3e kaMkar3a kA banA huA mandira hai / isa mandirakI chata ke madhya bhAga meM eka bahuta hI sundara kamala laTakA huA hai| zrI AdinAtha bhagavAn kI jina pratimA darzanIya hai / zrI zAntinAtha aura neminAtha kI bhI pratimAyeM haiN| isa vindhyagiri parvata para hI eka choTe ghere meM zrI bAhu Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #72
--------------------------------------------------------------------------
________________ . ( 65 ) bali ( gommaTa ) svAmI kI vizAlakAya mUrti virAjamAna hai| isa ghere ke bAhara bhavya saMgatarAzIkA tyAgad brahmadeva-stambha' nAmaka sundara stambha chata se adhara laTakA huA hai / ise gaMgavaMza ke rAcamallanareza ke rAjamaMtrI senApati cAmuMDarAya ne banavAyA thA, jo zrI 'gommaTasAra' ke racayitA zrI nemicaMdrAcArya ke ziSya the / guru aura ziSya kI mUrtiyAM bhI usa para aGkita haiN| isa sthaMbha ke sAmane hI gommaTeza-mUrti ke AkAra meM ghusane kA akhaMDa dvAra hai-vaha eka zilAkhaMDa kA banA huA hai| isadvArakI dAhinI ora bAhubalijI kA choTA-sA maMdira aura bAI ora unake bar3e bhAI bharata ma0 kA mandira hai| pAsa vAle caTTAna para siddha bha0 kI mUrtiyAM haiM aura vahIM 'siddharavastI' hai; jisake pAsa do sundara staMbha haiN| vahIM para 'brahmadevastaMbha' hai aura gullakAyijI kI mUrti hai| cAmuMDarAyajIke samayameM gullakAyijI dharmavatsalA mahilA thIM, lokazruti hai ki cAmuMDarAya ne bar3e sajadhaja se gommaTasvAmI ke abhiSeka kI taiyArI kI. parantu abhiSikta dUdha jAMghoM ke nIce nahIM utarA, kyoMki cAmuMDarAyajI ko thor3A-sA abhimAna hogayA thaa| eka bRddhA bhaktina gollakAyi-phala meM dUdha bhara kara lAI aura bhaktipUrvaka abhiSeka kiyA to vaha sarvAGga sampanna huaa| cAmuMDarAyajI ne usakI bhakti cirasthAyI bnaadii| zrI bAhubalijI zrI tIrthakara RSabhadeva jI ke putra aura bharatacakravartI ke bhAI the| rAjya ke liye donoM bhAiyoM meM yuddha huA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #73
--------------------------------------------------------------------------
________________ thaa| bAhubali kI vijaya huI / parantu unhoMne rAjya apane bar3e bhAI ko de diyA aura svayaM tapa tapa kara siddhaparamAtmA huye / bharatajI ne podanapura meM unakI bRhatkAya mUrti sthApita kI; parantu kAlAntara meM usake cahu~ora itane kukkuTa-sarpa hogaye ki darzana karanA durlabha the| gaMgarAjA rAcamalla ke senApati cAmuMDarAya apanI mAtA kI icchAnusAra usakI vaMdanA karane ke liye cale, parantu unakI yAtrA adharI rhii| isaliye unhoMne zravaNavelgola meM hI eka vaisI hI mUrti sthApita karanA nizcita kiyaa| unhoMne caMdragiri parvata para khar3e hokara eka tIra mArA jo indragiri pahAr3a para kisI caTTAna meM jA lagA / isa caTTAna meM unako gommaTe. zvarake darzana huye / cAmuMDarAyajI ne zrI nemicaMdrAcArya kI dekharekha meM yaha mahAn mUrti san 183 I0 ke lagabhaga banavAI thii| yaha uttarAbhimukhI hai aura halke bhUre raMga ke mahIna kaNoMvAle kaMkarIle patthara (Granite) ko kATakara banAI gaI hai| yaha vizAla mUrti itanI svaccha aura sajIva hai ki mAnoM zilpI abhI-abhI hI use banAkara haTA hai| isa sthAnake atyantasundara aura mUrti ke bar3A hone ke khayAla se gommaTezvara kI yaha mahAn mUrti mizradeza ke raimasesa rAjAoM kI mUrtioM se bhI bar3hakara adbhuta evaM Azcaryajanaka siddha hotI hai itanA mahAn akhaMDazilA-vigraha saMsAra meM anyatra nahIM hai / nissandeha tyAga aura vairAgya mUrti ke mukha para sundara natya kara rahA hai- usakI zAntimudrA bhuvanamohinI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #74
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 67 ) hai ! usakI kalA apUrva hai ! zilpI ko dhanya hai jisane zilpa kalA ke caramotkarSakA aisA saphala aura sundara namUnA janatA ke sammukha rakkhA haiM !' bAhubalijI prathama kAmadeva the / kahate haiM ki 'gommaTa' zabda usI zabda kA dyotaka hai / isIliye vaha gommaTezvara kahalAte haiN| unakA abhiSekotsava kaI varSoM meM eka bAra hotA hai| pichalA mahAmastakAbhiSekotsava sana 1940 ke mAghamAsa meM sampanna huA thaa| isa mUrti ke cahu~ora prAkAra meM choTI 2 devakulikAyeM haiM, jinameM tIrthaGkara bha0 kI mUrtiyAM virAjamAna hai| ___caMdragiri parvata iMdragiri se choTA hai; isIliye kanar3I meM use cikkaveTTa kahate haiM / vaha AsapAsa ke maidAna se 175 phITa UMcA hai| saMskRtabhASA ke prAcIna lekhoM meM ise 'kaTavapra' kahA hai| eka prAkAra ke bhItara yahA~ para kaI sundara jina maMdira haiM eka devAlaya prAkAra ke bAhara hai| prAyaH sabahI maMdira drAvir3a-zilpakalA kI zailI ke bane haiN| sabase prAcIna maMdira AThavIM zatAbdi kA batAyA jAtA hai / pahale hI parvata para car3hate huye bhadrabAhusvAmI kI gaphA milatI hai, jisameM unake caraNacinha vidyamAna haiN| bhadrabAhuguphAse Upara pahAr3a kI coTI para bhI muniyoM ke caraNacinha haiN| unakI vaMdanA karake yAtrI dakSiNadvAra se prAkAra meM praveza karatA hai ghumate hI use eka sundarAkAra mAnarthabha milatA hai, jise 'kUgebrahmadeva staMbha, kahate haiN| yaha bahuta UMcA hai aura isake Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #75
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 68 ) sire para brahmadeva ko mUrti hai| gaMgavaMzIya rAjA mArasiMha dvi0 kA smArakarUpa eka lekha bhI isa para khudA huA hai / isI stambha ke pAsa kaI prAcIna zilAlekha caTTAna para khude huye haiM / naM0 31 vAjA zilAlekha qarIba 650 I0 kA hai aura spaSTa batAtA hai ki "bhadrabAhu aura candragupta do mahAn muni hue jinakI kRpAdRSTi se jainamata unnata dazA ko prApta huA / " uparyukta mAnastaMbha se pazcima kI ora solahaveM tIrthaMkara zrI zAntinAtha kA eka choTA maMdira hai, parantu usameM eka mahAmanojJa gyAraha phITa U~cI zAntinAtha bhagavAn kI khaDgAsana mUrti darzanIya hai / unakI sAbhiSeka pUjA karake hameM apUrva zAnti aura T AtmAlhAda prApta huA thA ! isa maMdira ke uttara meM khulI jagaha meM bharata kI apUrNa mUrti khar3I hai| pUrva dizA meM 'mahAnavamI - maMDapa' hai, jisake staMbha darzanIya haiN| eka staMbha para maMtrI nAgadeva ne san 1176 I0 meM nayakIrti nAmaka munirAja kI smRti meM lekha khudavAyA hai / yahA~ se pUrva kI ora zrI pArzvanAthajI kA bahuta bar3A maMdira hai / isake sAmane eka mAnastaMbha hai / maMdira utkRSTa zilpakalA kA sundara namUnA hai / isI ke pAsa sabase bar3A aura vizAla maMdira ' kattale - bastI nAmaka maujUda hai / ise samrAT viSNuvarddhana ke senApati gaMgarAja ne banavAyA thaa| isameM zrI AdinAtha bhagavAn kI mUrti 1 virAjamAna hai / yahA~ yahI eka maMdira hai jisameM pradakSiNArtha mArga banA huA hai / 1 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #76
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 66 ) caMdragiri parvata para sabase choTA maMdira "caMdragupta-basatI" hai jisakI eka patthara kI sundara caukhaTa meM pA~ca citrapaTTikAyeM darzanIya haiM / inameM zrutakevalI bhadrabAhu aura samrATa candragupta maurya ke jIvana sambandhI citra bane hue haiM / pArzvanAthasvAmI kI marti virAjamAna hai| dIvAroM para bhI citra bane huye haiN| zrIbhadrabAhu aura candragupta kA yaha sundara smaraNa hai| phira 'zAsanabasatI' ke darzana karanA cAhiye, jisameM eka zilAlekha dUra se dikhAI par3atA hai / bha0 AdinAtha kI virAjamAna mUrti hai / isa maMdira ko san 1117 meM senApati gaMgarAja ne banavAyA thA aura isakA nAma 'indrakulagRha' rakkhA thA / ___ vahIM 'majigaeNa bastI' bhI eka choTA maMdira hai, jisameM caudahaveM tIrthaGkara zrI anaMtanAtha kI pASANa mUrti virAjamAna hai / dIvAroM para sundara phUla bane hue haiM / 'caMdraprabhabastI' ke khule garbhagRha meM AThaveM tIrthaGkara zrI caMdraprabha kI manojJa mUrti vidyamAna haiM / ise gaMgavaMzIya rAjA zivamAra ne banavAyA thA / 'supArzvanAthavastI' meM bha0 supArzvanAtha kI padmAsana pratimA virAjamAna hai| cAmuMDarAyavastI' pahAr3a ke sabase bar3e maMdiroM meM se hai| isameM 22 ve tIrthakara zrI neminAthajI kI pratimA darzanIya hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #77
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 70 ) isa ramaNIka maMdira ko senApati cAmuMDarAya ne 182 I0 meM banavAyA thaa| bAharI dIvAroM meM khaMbhe khude hue haiM jinameM manohara citrapaTTikAyeM banI haiN| chata kI muDeloM aura zikhiroM para manohArI zilpakArya banA hai| Upara chata para cAmuMDarAyajI ke suputra jinadeva ne eka aTTAlikA banavAI aura usameM pArzvanAthajI kA prativimba virAjamAna karAyA thaa| pAsa meM hI 'AdinAtha devAlaya' hai. jise 'eraDakavastI' kahate haiM / ise hoyasala-senApati gaMgarAja kI dharmapatnI zrImatI lakSmIdevI ne san 1118 I0 meM banavAyA thaa| ___'savatigaMdhavAraNa' vastI bhI kAphI bar3A maMdira hai| ise hoyasala nareza viSNuvarddhana kI rAnI zAMtaladevI ne banavAyA thA aura isameM bha0 zAntinAtha kI pratimA virAjamAna kI thii| isa mUrtikA prabhAmaMDala atIva sundara hai / 'bAhubalivasto' rathAkAra hone ke kAraNa 'terinavastI' kahalAtI hai, kyoMki kannaDa meM ratha ko teru kahate haiN| isameM zrI bAhubalijI kI mUti virAjamAna hai| "zAMtIzvaravastI' maMdira bhI hoyasala kAlakA hai / 'iruvebrahmadevamaMdira' meM kevala brahmadeva kI mUrti hai yahA~ do kuMDa bhI haiN| __ isa parvata ke uttara dvAra se utarane para jinanAthapura kA pUrNa dRzya dikhAI par3atA hai| jinanAthapura ko hoyasala senApati Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #78
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 71 ) gaMgarAja ne san 1117 I0 meM basAyA thaa| senApati recimayyAne yahAM para eka atIva sundara 'zAntinAtha vastI' nAmaka mandira banavAyA thaa| yaha mandira hoyasala zilpakArI kA advitIya namUnA hai| - isake nakAzIdAra stambhoM meM maNiyoM kI paccIkArI kA kAma darzanIya hai| stambha bhI kasauTI ke patthara ke haiM / isake darzana karake hRdaya Ananda vibhora hotA hai aura mastaka gaurava se svayameva UMcA uThatA hai / jaina dharma kA sajIva prabhAva yahA~ dekhane ko milatA hai| isI gAMva meM dUsare chora para tAlAba kinAre 'oragalabastI' nAmaka mandira hai, jisakI prAcIna pratimA khaMDita huI tAlAba meM par3I hai| naI pratimA virAjamAna kI gaI hai| ___ isake atirikta zravaNavelgola gAMva meM bhI kaI darzanIya jina mandira haiM, / gAMva bhara meM 'bhaNDArI-vastI' nAmaka saba se bar3A hai| isake garbha gaha meM eka lambe alaMkRta pAda-pITha para caubIsa tIrthakaroM kI khaDgAsana pratimAyeM virAjamAna haiN| isake dvAra sundara haiN| pharza bar3hI lambI 2 zilAoM kA banA huA hai / mandira ke sAmane eka akhaNDa zilA kA bar3A-sA mAnastambha khar3A hai| hoyasala nareza narasiMha prathama ke bhaNDArI ne yaha mandira banavAyA thaa| rAjA narasiMha ne isa mandira ko savaNeru gAMva bheTa kiyA thA aura isakA nAma 'bhavyacar3AmaNi' rakkhA thaa| 'akanavastI' nAmaka mandira zravaNavelgola meM hoyasala-zilpa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #79
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 72 ) zailIkA eka hI maMdira hai / isameM saptaphaNamaMDita bha0 pArzvanAtha kI pratimA virAjamAna hai / isake staMbha- chata aura dIvAreM zilpakalA ke pUrva kArya haiM / isa maMdira ko brAhmaNa saciva caMdramaulikI patnI cikkadevI ne san 1981 I0 meM banavAyA thA / vaha svayaM jainadharma - bhaktA thIM / unakA antarajAtIya vivAha huA thA / isa mandira ke prAkAra ke pazcimI bhAga meM 'siddhAntavastI' nAmaka mandira hai, jisameM pahale siddhAntagraMtha rahate the / bAhara dvAra ke pAsa dAnazAle basatI hai, jisameM paMcaparameSTrI kI mUrti virAjita hai / 'nagara jinAlaya' bahuta choTA mandira hai, jise mantrI nAgadeva ne san 1965 I0 meM banavAyA thA / 'maMgAIbasatI' zAntinAthasvAmI kA mandira hai cArukIrti - paMDitAcArya kI ziSyA, rAjamaMdira kI nartakI - cUr3AmaNi aura belugulukI rahanevAlI maMgAIdevI ne yaha maMdira 1325 I0 meM banavAyA thA ! dhanya thA vaha samaya jaba jainadharma rAjanartakiyoM ke jIvana ko bhI pavitra banA detA thA ! 'jainamaTha' zrI bhaTTAraka cArukIrtijI kA nivAsasthAna hai / isake dvAramaMDapa ke staMbhoMpara kauzalapUrNa khudAI kA kAma hai| maMdira meM tIna garbhagraha haiM, jinameM aneka jinabimba virAjamAna haiM / inameM 'navadevatA' mUrti anUThI hai| paMcaparameSTiyoM ke atirikta | Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #80
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 73 ) isameM jainadharma ko eka vRkSake dvArA sUcita kiyA hai, vyAsapITha ( caukI) jinavANI kA pratIka hai, caitya eka jinamUrti dvArA aura jinamaMdira ekadevamaMDapa dvArA darzAye gaye haiM / sabakI dIvAroM para sundara citra bane huye haiM / pAsa meM hI jaina pAThazAlA bAlakabAlikAoM ke liye alaga-alaga haiM / isa tIrtha kI mAnyatA maisUra ke vartamAna zAsanAdhikArI rAjavaMza meM purAtanakAla se hai / mastakAbhiSeka ke samaya sabase pahale zrImAn mahArAjA sA0 maisUra hI kalazAbhiSeka karate haiM / jainadharma kA gaurava zravaNavelgola ke pratyeka kIrti se prakaTa hotA hai / pratyeka jainI ko yahA~ ke darzana karanA cAhiye / yahA~ se lArIvAloM se kirAyA tai kara isa ora ke anya tIrthoM kI yAtrA karanI cAhiye / mArga meM maisUra, seraMgApaTTama, veNara, Adi sthAnoM ko dikhalAte huye le jAte haiM 1 maisUra maisUra purAnA zahara hai aura yahA~ kaI darzanIya sthAna haiM / yahA~ caMdana kI agarabattI - taila Adi cIjeM acchI banatI haiN| yahA~ se 10 mIla dUra vRndAbana gArDina avazya dekhanA cAhiye / yahA~ jaina borDiMgahausa ke dharmazAlA meM ThaharanA cAhiye- vahIM eka jina maMdira hai / dUsarA jinamaMdira myUnisipala - oNphisa ke pAsa , / yahIM se 'gommaTa giri' ke darzana karanA cAhiye / yahA~ se calane para mArga meM seraMgApaTTam meM hindU-maMdira aura TIpU sultAna kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #81
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 74 ) makabarA acchI imArata hai / Age hassana hote huye belara pahu~cate haiN| yahA~ ke kezavamandira meM kaI jinamUrtiyA~ rakkhI huI haiN| vahA~ se halebiDa hotA jaave| haleviDa-(dvArAsamudra) haleviDa kA prAcIna nAma dvArAsamudra hai| yaha 'pUrvakAla meM hoyasalavaMza ke rAjAoM kI rAjadhAnI thii| rAjamaMtrI hulla aura gaMgarAja ne yahA~ kaI mandira nirmANa karAye the| 'vijayapArzvabastI' nAmaka mandira ko viSNuvarddhana nareza ne dAna diyA thA aura bhagavAn pArzvanAtha ke darzana karake unakA nAma 'vijayapArzva' rakkhA thA / isa mandira ko unake senApati gaGgarAja ne banavAyA thaa| isa mandira meM bha0 pArzvanAtha kI khaDgAsana pratimA 16 hAtha kI atyanta manohara hai / jisa samaya isa pratimA kI pratiSThA huI thI usIsamaya rAjA viSNubaddhana ke eka putraratna utpanna huA thA aura unheM saMgrAma meM vijaya lakSmI prApta huI thI, isIliye unhoMne isa pratimA kA nAma 'vijayapArzvanAtha' rakkhA thA / isa mandira meM kasauTI-pASANa ke adbhuta sthaMbha haiM, jinameM se Age vAle do sthaMbhoM ko pAnI se gIlA karake dekhane se manuSya kI ulTI aura phailI huI chAyA dikhatI hai| isake atirikta (1) zrI AdinAtha (2) zrI zAMtinAthajI ke bhI darzanIya mandira haiN| eka samaya yahA~ para 720 jaina mandira the, parantu liMgAyatoM ne unheM naSTa kara Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #82
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 75 ) diyA / vartamAna mandiroM ke ahAte meM agaNita pASANa bhagnAvazeSa par3e huye purAtana jaina gaurava kI yAda dilAte haiN| yahA~ se sIdhA veNara va mUDabadrI jAnA cAhiye / mArga atyanta manorama haiN| pahAr3oM ke dRzya, upatyayakAoM kI hariyAlI aura jharanoM kA kalakalanAda manako moha lete haiN| gA~voM meM bhI jinamaMdira haiN| rAstA bar3A Ter3a-mer3A hai-saMsAra bhramaNa kA mAnacitra hI mAno ho / haleviDa se veNara lagabhaga 60 mIla dUra hai| veNara veNa ra jainiyoM kA prAcIna kendra hai| yahA~ eka samaya ajaliravaMza ke jainI rAjAoM kA rAjya thaa| unameM se vIra nimmarAja ne zAke 1526 ( san 1604 I0 ) meM yahA~ para bAhubalisvAmI kI eka 37 phITa UMcI khagAsana pratimA pratiSThita karAI aura 'zAntinAthasvAmI' kA mandira nirmANa karAyA thA / mUrti grAma se saTI huI gurupara nadI ke kinAre bane huye prAkAra meM khar3I huI apanI anaThI zAnti bikhera rahI hai / prAkAra meM ghusate hI do mandira haiM / inake pIche eka bar3A mandira alaga hai, jisameM hajAroM manohara pratimAyeM virAjamAna haiN| inake atirikta yahA~ cAra mandira aura hai / yahAM se mUDabadrI jaave| zrI mUDavidure (mUhabadrI) atizaya kSetra veNa ra mUhabadrI sirpha 12 mIla hai / rAste ke gAMva meM bhI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #83
--------------------------------------------------------------------------
________________ jina mandira haiM / yahAM se maidAna meM calanA par3atA hai| pahAr3a kA utarAva car3Ava veNara meM khatama ho jAtA hai / candana-vAdAma supArI-nAriyala Adi ke per3oM se bhare hue jaMgala bahuta milate haiM; yahA~ jaina dharmazAlA sundara banI huI hai| usameM ThaharanA cAhiye prAcIna hoyasala kAla meM mUr3abadrI jainiyoM kA pramukha kendra thaa| yahA~ ke cauTara vaMzI rAjA jaina dharma ke ananya bhakta the| bar3e 2 dhanavAna jaina vyApArI yahAM rahate the| rAjA aura prajA saba hI jaina dharma ke upAsaka the| san 1442 I0 meM IrAna ke vyApArI abdula rajjAka ne mUr3abadrI ke candranAtha svAmI ke mandira ko dekha kara likhA thA ki 'duniyAM meM usakI zAna kA dUsarA mandira nahIM hai|' (""has not its equal in the universe ) usane mandira ko pItala kA DhalA huA aura pratimA sone kI banI batAyI thii| Aja bhI kucha loga pratimA ko suvarNa kI batalAte haiM, parantu vAstava meM vaha pA~ca dhAtuoM kI hai, jisameM sone aura cAndI kA aMza adhika hai| yaha pratimA atyanta manohara lagabhaga 5 gaja U~cI hai| yaha mandira san 1426-30 meM lagabhaga 8-9 karor3a rupaye kI lAgata se banAyA gayA thaa| isa mandira ko ThIka hI 'tribhuvana-tilaka-cUr3AmaNi' kahate haiM / yahAM yahI saba se acchA mandira hai| vaha cAra khanoM meM baTA huA hai| dUsare khana meM 'sahastrakUTa caityAlaya' hai| usameM 1008 sAMce meM DhalI huI pratimAyeM atIva manohara haiM / isa mandira ke atirikta yahA~ 18-16 mandira aura haiM, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #84
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 77 ) jinameM 'guru' aura 'siddhAntabastI' ullekhanIya hai / siddhAntabastI meM 'SaTkhaMDAgamasUtrAdi' siddhAnta graMtha aura hIrA - pannA Adi nava ratnoM kI 35 mUrtiyAM virAjamAna haiM / gurubastI meM mUlanAyaka kI pratimA ATha gaja UMcI zrI pArzvanAtha bhagavAn kI hai| paMcoM kI AjJA se aura bhaNDAra meM kucha dene para ina adbhuta pratimAoM ke aura siddhAnta grathoM ke darzana hote haiM / anya maMdiroM meM bhI manojJa pratimAyeM virAjamAna haiM / sAta mandiroM ke sAmane mAnasthambha bane huye haiM / ina saba mandiroM kA prabaMdha yahAM ke bhaTTAraka zrI lalitakIrtajI ke tatvAvadhAna meM paMcoM ke sahayoga se hotA hai / zAma ko rozanI aura AratI hotI hai| yahAM para zrI paM0 lokanAtha jI zAstrI ne vIravANI vilAsa siddhAnta bhavana meM tAr3apatroM para likhe huye jaina zAstroM kA acchA saMgraha kiyA hai| yaha sthAna bar3A manohara hai / rAjAoM ke mahala bhI bhagnAvazeSa haiM / yahAM se 10 mI dUra kAra kala jAnA cAhiye / kArakala atizaya kSetra isa kSetra kA prabaMdha yahAM ke bhaTTArakajI ke hAtha meM hai / unhIM ke maTha meM Thaharane kI vyavasthA hai / yahAM 12 mandira prAcIna aura manojJa lAkhoM rupaye kI kImata ke bane hue haiN| pUrva kI ora eka choTI-sI pahAr3I para eka pharlAGga Upara car3hane para bAhubali svAmI kI vizAlakAya pratimA ke darzana karake mana prasanna hojAtA hai / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #85
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 78 ) yaha pratimA karIba 42 phITa UMcI hai| yahIM para 20 gaja UMcA eka sundara mAnasthaMbha adbhuta kArIgarI kA darzanIya hai / isa mUrti ko 1432 meM kArakala-nareza-vIra-pANDya ne nirmANa karAyA thaa| yahA~ bhairava oDeyara vaMza ke sabahI rAjA prAyaH jainI the / sAntAravaMza ke mahArAjAdhirAja lokanAtharasa ke zAsanakAla meM san 1334 meM kumudacaMdra bhaTTAraka ke banavAye huye zAntinAtha mandira ko unakI bahanoM aura rAjyAdhikAriyoM ne dAna diyA thaa| zaka saM0 1508 meM immaDibhairavarAja ne vahA~ se sAmane choTI pahAr3I para 'caturmukha vastI' nAmaka vizAla mandira banavAyA thA / isa mandira ke cAroM dizAoM meM daravAje haiM aura cAroM ora 12 pratimAyeM sAta-sAta gaz2a kI atyanta manojJa virAjamAna haiN| yahA~ se pazcima dizA kI ora 11 bizAla mandira anUThe bane huye haiM / kArakala se 34 mIla kI dUrI para vAraMga grAma hai| . vAraMga-kSetra vAraMgakSetra harI-bharI upatyayakA ke bIca meM sthita manohara dikhatA hai| yahA~ para nemIzvara bastI' nAmaka maMdira koTa ke bhItara darzanIya hai| isa maMdira meM isa kSetra sambandhI 'sthalapurANa' aura 'mAhAtmya' surakSitathA aba vaha varA~ga-maTha ke svAmI bhaTTAraka devendrakIrtijI ke pAsa batAyA jAtA hai, jo hombuca maTha meM rahate haiN| unheM isa kSetra kA mAhAtmya pragaTa karanA cAhiye / mandira ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #86
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 76 ) sAmane mAnasthaMbha bhI hai| vijayanagara ke samrAT devarAya ne isa mandirake darzana kiye the aura dAna diyA thaa| isIke pAsa tAlAba meM eka 'jalamandira' hai, jisake darzana karane ke liye choTI-choTI kiztiyoM meM baiThakara jAyA jAtA hai| maMdirake bIca meM eka caumukhI pratimA atizayavAna virAjamAna hai / saMbhava hai ki isa kSetra kA mambandha neminAthasvAmIke tIrtha meM janme hue.varAMga kumAra se ho / yahA~ vApasa mUDabadrI hote huye hAsana sTezana se hubalI jAnA cAhiye / isa prakAra madrAsa prAnta pramukha tIrthoM ke darzana hojAte hai| parantu jo loga isa prAnta ke anya tIrthoM ke bhI darzana karanA cAheM, unheM madrAsa meM hI vaisI vyavasthA kara lenI cAhiye / sAmAnyataH unakA paricaya nimnaprakAra hai| arpAkam (kAMjIvaram) madrAsa se kAMjIvaram jaba jAve taba arpAkam kSetra aura kAMcInagara ke bhI darzana kre| arpAkam kAMjIvaram sTezana se nau mIla dakSiNa meM hai| yahAM para eka prAcIna choTA-sA maMdira anaThI kArIgarI kA darzanIya hai| jisameM AdinAtha svAmI kI pratimA virAjamAna hai| vApasa kAMjIvaram jAve-vahA~ zahara meM koI maMdira nahIM hai, parantu tirupathIkunarum meM 'veyAvatI nadI ke kinAre do di0 jaina maMdira anUThI kArIgarI ke haiM / darzana karake tiNDivanam Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #87
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 80 ) rela sTezana kA TikiTa lekara vahAM jAve / yadyapi yahAM jainiyoM ke 5 gaha haiM, parantu jina mandira nahIM hai-eka bagIce meM jina pratimA hai / kAMjIvaram bahuta prAcIna zahara hai aura usakA sambandha jainoM, bauddhoM aura hinduoM se hai / perumaNDUra perumaNDUra tiNDivanam se 4 mIla dUra hai; jahAM di0 jainiyoM kI vastI kAphI hai / grAma meM do jina mandira haiM aura sahastrAdhika jina mUtiyA~ haiM / jaba mailApura samudra meM DUba ne lagA, taba vahA~ kI mUrtiyA~ lAI jAkara yahAM birAjamAna kI gaI thiiN| do sau varSa pUrva saMdhi mahAmuni aura paNDita mahAmuni ne brAhmaNa se vAda karake jaina dharma kI prabhAvanA kI thii| tabhI se yaha di0 jainiyoM kA vidyApITha hai-eka di0 jaina pAThazAlA yahA~ bahuta dinoM se calatI hai| zrI kSetra ponUra pona ra kSetra tiNDivanam se karIba 25 mIla dUra eka pahAr3a kI taraiTI meM hai| vahAM para pahale sakala lokAcArya varddhana rAjanArAyaNa zambhavarAyara nAmaka jainI rAjA zAsana karate the| zaka saM0 1268 meM pahAr3a para usI rAjA ke rAjyakAla meM eka vizAla mandira banavAyA gayA thA, jisameM zrI pArzvanAthajI kI pratimA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #88
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 81 ) virAjamAna kI gaI thii| pahAr3a para zrI elAcAryajI ma0 kI caraNapAdukAyeM haiM / yaha 'tirukurula' nAmaka tAmilagraMtha ke racayitA batAye jAte haiM / ataH yaha sthAna bhagavAn kundakundasvAmI kI tapobhUmi hai; kyoMki unakA aparanAma elAcArya thA / unakI smRti meM prati ravivAra ko pahAr3a para yAtrA hotI hai, jisameM karIba 500 AdamI zAmila hote haiM / yahAM kA prabaMdha ponnUra ke di0 jaina paMca karate haiM / unheM isa mele meM dharma pracAra kA prabaMdha karanA cAhiye / ponnUra meM eka maMdira, dharmazAlA aura pAThazAlA bhI hai / yahAM kA jalavAyu acchA hai / vApasa tirihavanam Ave / vahAM se cittambara 10 mIla vAyavyakoNa meM jAve / zrIkSetra sitAmUra (cittambUra) cittambUra prAcIna jaina sthAna hai / aba bhI vahAM do di0 jainamaMdira ati manojJa zobhanIka haiM; jinameM se eka 1500 varSo kA prAcIna hai / zrI saMdhi mahAmuni aura paMDita mahAmuni ne yahA~ Akara yaha maMdira banavAyA aura maTha sthApita kiyA thA / Aja kala vahA~ zrI lakSmIsena bhaTTAraka vidyamAna batAye jAte haiM / caitra mAsa meM rathotsava hotA hai| billukam prAma meM bhI darzanIya maMdira hai / yahAM se vApasa tiNDivanam jAve / aura vahAM se puNDI ke darzana karanA ho to sTezana ( S. I. B. ) jAve / puNDI puNDI jilA uttara arkATa meM arnIsTezana se qarIba tIna Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #89
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2 ) mIla hai| vahA~ pASANa kA eka vizAla aura prAcIna maMdira hai| usameM 16 sthaMbhoM kA maNDapa zilpakArI kA acchA namUnA hai / bha0 pArzvanAthajI kI va zrI RSabhadevajI kI manojJa pratimAyeM virAjamAna haiN| isa maMdira kI kathA tAr3apatra para likhI rakkhI hai, jisase pragaTa hai ki yahAM do zikAriyoM ko jamIna khodate huye zrI RSabhadeva kI pratimA milI thI, jise ve pUjane lage / bhAgyavazAt eka munirAja vahAM se nikale, jinhoMne usa pratimA ke darzana kiye| unhoMne vahAM ke rAjA kI putrI kI bhUtabAdhA dUra karake use jainadharma meM dIkSita kiyA aura usase maMdira banavAyA / maMdiroM ke jIrNoddhAra kI AvazyakatA hai / zrIkSetra manAraguDI zrI manAraguDI kSetra jilA taMjora meM niDamaMgalam S. I. R. sTezana se 6 mIla dUra hai / yaha sthAna zrI jIvaMdhara svAmI kA janmasthAna batAyA jAtA hai / kahate haiM ki yahAM do sau varSa pahale eka munijI parNakuTikA meM tapasyA karate the / usI meM unhoMne zrI pArzvanAthajI kI pratimA virAjamAna kI thI / jaba yaha bAta kumbhakonam ke jainiyoM ko jJAta huI to unhoMne yahAM Akara maMdira banavAdiyA / tabase yahAM barAbara baizAkha mAsa ke zuklapakSa meM yAtrotsava 10 dina taka hotA hai| maMdira meM zrI mallinAthasvAmI kI pratimA virAjamAna hai / inake atirikta humvaca padmAvatI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #90
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 83 ) dharmasthala, Adi sthAna bhI darzanIya haiM / ina sthAnoM ke darzana karake hubalI aajaave| hubalI-AraTAla hubalI jaMkarAna ke pAsa hI dharmazAlA meM jinamaMdira hai, vahAM darzana kare / zahara meM bhI pA~ca maMdira darzanIya haiM / cA~dI kI aura caubIsa tIrthaGkaroM kI pratimAyeM manojJa haiN| kilA mahallekA maMdira prAcIna hai / hubalI se 24 mIla naiRtya kona meM AraTAla kSetra hai| ghoDAgAr3I jAtI hai| pASANa kA vizAla maMdira darzanIya hai, jisameM pArzvanAthajI kI bahadAkAra kAyotsarga pratimA virAjamAna hai| isa maMdira ko cAlukyakAla meM muni kanakacaMdra ke upadeza se bobhmaseTTine nirmANa karAyA thaa| vahA~ se vApasa hubalI Ave / hubalI se zolApura jAve, jahA~ pA~ca di0 jaina maMdiroM aura borDigahausa evaM zrAvikAzrama Adi saMsthAoM ke darzana karake lArI meM kuMthalagiri ke darzana karane jAve / kuMthalagiri kuMthalagiri parvata se zrI kulabhUSaNa aura dezabhaSaNa muni mokSa gaye haiM / parvata choTA-sA atyanta ramaNIka hai / usakI coTI tathA madhya meM muniyoM ke caraNamaMdira sahita dasa maMdira bane haiM / prakRti saundarya apUrva hai| mAghamAsa meM melA hotA hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #91
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 84 ) saMvat 1632 meM yahA~ ke maMdiroM kA jIrNoddhAra seTha haribhAI devakaraNajI ne IDara ke bhaTTAraka kanakakIrtijI se karAyA thA / ' yahA~ para brahmacaryAzrama darzanIya hai| vahAM se vApasa zolApura Ave 1 zolApura se manamADa jaMkazana jAte huye mArga meM bAdAmI sTezana par3atA hai / bAdAmI - guphAmaMdira sTezana se bAdAmI gAMva || mIla dUra hai / dakSiNavAlI pahAr3I para hindU maMdiroM ke atirikta di0 jainiyoM kA eka guphA - maMdira ( naM0 5 ) hai / yaha guphA maMdira sabase UMcA hai aura isameM cAra dAlAna haiM / pahale dAlAna meM jinendradeva kI eka padmAsana mUrti siMhAsanAdhiSThita haiN| dUsare dAlAna meM cauvIsI pratimA aura pArzvanAthajI kI pratimAyeM mukhya haiN| tIsare dAlAna meM zrI bAhubali - svAmI kI karIba 7 phITa UMcI pratimA darzanIya hai / usI ke sanmukha zrI pArzvanAtha svAmI kI pratimA 7 phITa UMcI kAyotsarga virAjamAna hai / malaprabhAnadI ke kinAre kaI jinamaMdira bane huye haiN| bAdAmI pazcimI cAlukyarAjAoM kI rAjadhAnI thI, jinameM se kaI rAjA jainI the / unhoMne hI yaha jinamaMdira banavAye the / yahAM se manamADa jaM0 jaave| isa mArga meM bIjApura bhI par3atA hai / bIjApura bIjApura eka prAcIna sthAna hai; jahA~ para di0 jainiyoM ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #92
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 85 ) cAra maMdira haiM / musalamAna rAjAoM ne yahA~ ke kaI jinamaMdiroM aura mUrtiyoM ko tur3avA kara caMdA bAvar3I meM pheMka diyA thA / kile meM milI huI jina mUrtiyAM 'bolIgumbaja' ke saMgrahAlaya meM rakkhI huI haiN| yaha gumbaja bahuta bar3A aura adbhuta hai / ise muhammada AdilazAha ne banavAyA thaa| isameM zabda kI pratidhvani Azcaryajanaka hotI hai / isIliye isakA sArthaka nAma 'bolIgumija' (Dome of speech ! hai / bIjApura se do mIla dUra jamIna meM gar3A huA ati prAcIna kalAkauzala yukta zrI pArzvanAtha jI kA maMdira darzanIya milA hai / yaha pratimA 108 sarpaphaNamaMDita padmAsana hai / kolhApura aura belagAma yadi isa ora ke pramukha sthAnoM ko dekhanA iSTa ho, to kolhApura aura belagAma bhI hotA Ave / kolhApara kA prAcIna nAma tullakapura hai| yaha zilAhAra vaMza ke rAjAoM kI rAjadhAnI thI, jinameM kaI rAjA jainadharma ke bhakta the| rAjA gaNDarAditya ke ke senApati nimbadeva ne yahA~ para eka atIva sundara jinamaMdira nirmANa karAyA thA / zrAja vaha zeSAsAI viSNu kA maMdira banA huA hai| yahA~ kA prasiddha 'mahAlakSmImaMdira' bhI eka samaya jaina maMdira thA / isa samaya vahA~ 4 zikharavaMda jinamaMdira aura 3 caityAlaya darzanIya haiM / zrAvikAzrama, boDiMgahausa Adi jaina Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #93
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 86 ) saMsthAyeM bhI haiN| belagAMva prAcIna veNugrAma hai| ise rahavaMza ke lakSmIdeva nAmaka rAjA ne apanI rAjadhAnI banAyA thaa| rahavaMza ke sabahI rAjA jainI the| janazruti hai ki eka daphA yahA~ munisaMgha AyA / rAjA rAta ko hI vandanA karane gayA / lauTate huye ittaphAka se mazAla kI lau bAMsa ke jharamuTa meM lagagaI jisane banAgnikA rUpa dhAraNa kara liyaa| munisaMgha dhyAnalIna thA-vaha bhI usa vanAgni meM antagati ko prApta huaa| rAjA aura prajA ne jaba yaha sunA to unheM bar3A pazcAtApa huaa| prAyazcita rUpa unhoMne kile ke andara 108 bhavya jinamaMdira banavAye / isa prakAra belagAMva eka atizaya kSetra pramANita hotA hai / isa samaya bhI vahAM cAra di0 jaina maMdira darzanIya haiN| kile ke 108 maMdiroM ko AsiphakhA~ nAmaka musalamAna zAsaka ne tur3avA DAlA thaa| to bhI unameM se tIna maMdira kisI taraha aba zeSa rahe haiM, jo anUThI kArIgarI ke haiM / yadyapi Aja unameM pratimA virAjamAna nahIM hai to bhI unake darzana mAtra se vaMdyabhAva hote haiN| inameM 'kamalabastI' apUrva hai, jisakI chata se laTakate huye pA~ca kamala-chatra zilpakArI kI AzcaryakArI racanA hai| ilorA guphAmaMdira manamADa jaMkazana se lArI meM ilorA jAnA cAhiye / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #94
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 50 ) 1 ilorAkA prAcIna nAma ilApura hai aura vaha mAnyakherTa ( malakheDa ) ke rASTrakUTa ( rAThauravaMzI) rAjAoM kI rAjadhAnI rahA hai / yahA~ " para pahAr3a ko kolakara bar3e 2 sundara mandira banAye gaye haiM / vaiSNava maMdiroMmeM 'bar3A kailAzamaMdira' adbhuta hai / bauddhoM ke bhI kaI maMdira haiM / naM0 30 se naM0 34 taka ke maMdira jainiyoM ke haiM / inameM 'choTAkailAza' zilpakArI kA adbhuta namUnA hai / 'indraguphA' aura 'jagannAthaguphA' maMdira do maMjile darzanIya haiN| Upara car3hakara pahAr3a kI coTI para eka caityAlaya hai, jisameM bha0 pArzvanAtha kI zaka samvat 1954 kI pratiSThA kI huI pratimA virAjamAna hai / yahA~ darzana-pUjA karake Ananda AtA hai / kyA hI acchA ho, yadi yahA~ para niyamita rUpa se pUjana- prakSAla huA kareM ? mAMgItuMgI manamADa sTezana se 60 mIla dUra mAMgItuMgI siddhakSetra hai; jahA~ moTara-lArI meM jAyA jAtA hai| zrI rAmacandrajI, hanumAnajI, sugrIva, gavaya, gavAkSa, nIla- mahAnIla Adi 66 karor3a munijana yahA~ se mukta huye haiM / yaha sthAna jaMgala meM bar3A ramaNIka hai / cAroM tarafa phailI huI parvatamAlAoM ke bIca meM mAMgI aura tuMgI parvata nirAlI zAna se khar3e huye haiN| parvata kI coTiyA~ liGgAkAra dUra se dikhAI par3atI haiM / una liGgAkAra coTiyoM ke cAroM tarapha guphA maMdira bane hue haiN| talaiTI meM do prAcIna maMdira haiN| hAla meM eka Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #95
--------------------------------------------------------------------------
________________ 8) mAnasthaMbha bhI darzanIya banA hai / Thaharane ke liye dharmazAlAyeM haiM / mAMgI pahAr3a kI car3hAI tIna mIla hai / yadyapi car3hAI kaThina hai, parantu sAvadhAnI rakhane se khalatI nahIM hai / isa parvata paraM cAra guphA maMdira haiM, jinameM mUlanAyaka bhadrabAhu svAmI kI pratimA hai / anya pratimAoM meM kucha bhaTTArakoM kI bhI haiM / kintu saba hI pratimAyeM 11 vIM - 12 vIM zatAbdi kI haiN| bhadrabAhusvAmI kI pratimA kA honA isa bAta kI dalIla hai ki unhoMne isa parvata para bhI tapa kiyA thA / vandanA karake yahAM se do mIla dUra tuMgI parvata hai / mArga saMkIrNa hai aura car3hAI kaThinasAdhya hai, parantu sAvadhAnI rakhane se bacce bhI bar3e maje meM cale jAte haiM / isa rAste meM zrI kRSNajI ke dAha saMskAra kA kuMDa bhI par3atA hai / yadi vastutaH vahIM para baladevajI ne apane bhAI nArAyaNa kA dAhasaMskAra kiyA thA, to isa parvata kA prAcIna nAma 'zRGgI' parvata honA cAhiye, kyoMki 'harivaMzapurANa' (62/73) meM usakA yahI nAma likhA hai | turaMgIpahAr3a para tIna guphAmaMdira haiM, jinake darzana karanA cAhiye / pratimAyeM purAne DhaMga kI haiN| unake sthAna para navIna zilpakArI kI pratimAyeM virAjamAna karane kA vicAra prabandhakoM 1 kA hai; paraMtu kSetra kI prAcInatA ko batAne vAlI vaha pratimAyeM usa avasthA meM hI vahA~ avazya rahanA cAhiye / yahA~ mUlanAyaka zrI caMdraprabhusvAmI kI pratimA karIba 4 phITa UMcI padmAsana hai / mArga meM utarate huye eka 'adbhutajI' nAmaka sthAna milatA hai, Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #96
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 6 ) jahAM para kaI manogya aura prAcIna pratimAyeM darzanIya haiM / yahIM para eka kuMDa hai / mA~gItuMgI se usI lArI meM gajapaMthAjI jAve / gajapaMthAjI gajapaMthAparvata 420 phITa UMcA choTA-sA manohara hai| zrI balabhadrAdi ATha karor3a munigaNa yahA~ se mokSa padhAre haiN| dharmazAlA kI imArata naI aura sundara hai / bIca meM mAnasthaMbha sahita jina maMdira hai / isa mAnasthaMbha ko mahilAratna 70 kaMkubAIjI ne nirmANa karAyA hai / yahA~ se 1 // mIla dUra gajapatha parvata hai / nIce baMjIbAvA kA eka sundara maMdira aura udAsInAzrama hai / yahIM vATikA meM bhaTTAraka kSemendrakIrtijI kI samAdhi banI huI hai| yahIM se parvata para car3hane kA mArga hai, jisa para thor3I dUra calate hI sIr3iyAM mila jAtI haiM / kula 325 sIr3iyA~ haiM / pahalehI do naye bane huye maMdira milate haiM, jo manorama haiN| eka maMdira meM zrI pArzvanAthajI kI vizAlakAya pratimA darzanIya hai / ina maMdiroM ke bagala meM do prAcIna gaphA madira milate haiM / yaha pahAr3a kATa kara banAye gaye haiM / aura inameM 12 vIM se 16 vIM zatAbdi taka kI pratimAyeM aura zilpa darzanIya haiM; kintu jIrNoddhAra ke misa se maMdiroM kI prAcInatA naSTa karadI gaI hai / pratimAoM para bhI lepa kara diyA gayA hai, jisase unake lekha bhI chipa gaye haiM yahA~ se cAra mIla nAsika Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #97
--------------------------------------------------------------------------
________________ (10) zahara jAve, jo hinduoM kA tIrtha hai / jainiyoM kA eka maMdira hai| yahA~ se isa ora ke aba zeSa tIrthoM ke darzana karane jAve athavA sIdhA bambaI jAve / aba yahAM para eka brahmacaryAzrama bhI sthApita hogayA hai| ASTa ( zrIvighnezvara-pArzvanAtha ) ASTe atizayakSetra riyAsata haidarAbAda meM dudhanI sTezana ( N. S. Ry.) ke pAsa AlaMda se karIba 16 mIla hai| yahAM eka atIva prAcIna caityAlaya hai, jisameM mUlanAyaka zrI pArzvanAthajI kI pratimA do phuTa UMcI padmAsana virAjamAna hai| vaha saMbhavataH zakasamvata 528 kI pratiSThita hai / prativarSa lagabhaga do haz2Ara yAtrI darzanArtha Ate haiN| ukhalada atizaya kSetra ukhalada kSetra nijAma riyAsata meM piMgalI ( N. 8. Ry.) sTezana se qarIba 4 mIla parNa nadI ke kinAre para hai| yahAM prAcIna di0 jaina maMdira patthara kA banA huA-nadI ke kinAre para atyanta zobhAnIka hai / yahA~ kA prAkRtika saundarya apUrva hai / maMdira meM zrI neminAthajI kI kAle pASANa kI bRhadAkAra pratimA virAjamAna hai,jisake aMgaThe meM eka samaya pArasa patthara lagA huA thaa| kahate haiM vahA~ ke musalamAna zAsakane jaba use lenA cAhA. to Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #98
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 61 ) vaha apane Apa chUTakara nadImeM jApar3A aura milA nahIM | isaliye yaha atizayakSetra hai aura yahAM prativarSa mAgha meM melA hotA hai / zrIkSetra kuNDala I sitArA jile kI auMdha - riyAsata meM yaha kSetra hai / kuNDala sTezana ( M. S. M. Ry ) se sirpha do mIla hai / gAMva meM eka purAnA di0 jaina maMdira pArzvanAthajI kA hai / gAMva ke pAsa pahAr3a para do mandira aura haiM (1) jharI pArzvanAtha maMdira - isameM pArzvapratimA para adhika jalabuSTi hotI hai, isaliye 'jharIpArzvanAtha' kahate haiM; (2) girIpArzvanAtha maMdira hai / kahate haiM ki pahale yahAM ke irAegA guphA maMdira meM bha0 mahAvIra kI mUrti thI / zrAvaNa mAsa meM yahA~ yAtrA hotI hai / zrIkSetra kumbhoja yaha kSetra kolhApura sTeTa meM hAtakalaMgar3A sTezana se 4 mIla hai / gAMva meM eka maMdira hai / parvata para pAMca di0 jaina maMdira 1 I prAcIna haiM / zrI bAhubali svAmI kI caraNa pAdukAyeM haiN| isa kSetrakA mAhAtmya ajJAta hai / zrIkSetra kulapAka nijAma sTeTa meM alera sTezana ( Bezwada Line ) se karIba 4 mola kulapAka prAcIna kSetra hai; jisakA sambandha zrI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #99
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 2 ) AdinAtha svAmI kI pratimA se hai jo 'mANika svAmI' kahalAtI hai| vizeSa paricaya ajJAta hai| dahI gAMva dahI gAMva, jilA zolApura meM Diksala (G. I. P.) sTezana se 22 mIla hai / yahAM lAkhoM rupayoM kI kImata kA di0 jaina mandira aura mAnasthambha hai / ye itane UMce haiM ki inako zikhireM mIloM dUra se dikhAI par3ate haiM / mandira meM mUlanAyaka zrI mahAvIra svAmI kI mUrti virAjamAna hai| vahIM para vra0 mahatIsAgara ke caraNa cinha haiM, jo eka vidvAn aura mahAn dharma pracAraka the| saM0 18 meM unakA svargavAsa isI sthAna para huA thaa| marAThI bhASA meM race hue unake kaI grantha milate haiN| dhArA ziva kI guphAyeM nijAma sTeTa meM yeDazI (G. I. P.) sTezana se karIba do mIla dUra dhArA ziva kI guphAye haiN| yahAM para parvata ko kATa kara guphA mandira banAye gaye haiM, jo kula nau haiM aura ati prAcIna haiN| teIsaveM tIrthaMkara zrI pArzvanAtha ke tIrtha meM campA ke rAjA karakaNDa yahA~ darzana karane Aye the / unhoMne purAtana guphA mandiroM kA jIrNoddhAra karAyA thA, jinako nIla-mahAnIla nAmaka vidyAdhara rAjAoM ne banavAyA thaa| sAtha hI do eka naye Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #100
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 63 ) guphAmaMdira unhoMne svayaM vanavAye the vastutaH yaha guphAmaMdira bar3I 2 purAnI IToM ke va patthara ke aise bane huye hai ki inakI prAcInatA svataH pragaTa hotI hai| inameM bha0 pArzvanAtha aura bha0 mahAvIra kI anaThI darzanIya pratimAyeM virAjamAna hai, jinakI kalA arvAcIna nahIM hai / pArzvanAthasvAmI kI pratimA bAla kI banI huI nau phITa UMcI padmAsana hai aura usa para rogana horahA hai| yahAM kI yaha aura anya mUrtiyA~ anUThI kArIgarI kI hai| bambaI bhArata kA vyApArika aura udyogika mukhya nagara hai| yahAM hIrAbAg2a dharmazAlA meM ThaharanA cAhiye / seTha sukhAnanda dharmazAlA bhI nikaTa hI hai / hIrAbArA dharmazAlA sva0 dAnavIra seTha mANikacandrajI ne banavAI thI / isI dharmazAlA meM 'zrI bhA0 di0 jaina tIrthakSetra kameTI' kA daphtara hai, jisake dvArA saba di0 jaina tIrthoM kA prabandha hotA hai / sva0 zrImatI maganabAI je0 pI0 dvArA saMsthApita 'zrAvikAzrama' ullekhanIya saMsthA hai |juvilIbArA ( tAradeva ) meM use avazya dekhane jAya / vahIM pAsa meM zrI di0 jaina boDiga hausa hai, jisameM caityAlaya ke darzana karanA cAhiye / caupATI meM seTha sA kA caityAlaya anaThA banA huA hai| vahIM para zrI saubhAgyajI zAha kA caityAlaya bhI darzanIya hai / saMghapati ghAsIrAmajI kA bhI eka sundara caityAlaya hai / vaise di. Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #101
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 4 ) jaina maMdira kevala do haiM / (1) bhalezvara meM aura (2) gulAlavAr3I meM / ina saba ke darzana karanA cAhiye / isa nagara meM yadi vahad jaina saMgrahAlaya sthApita kiyA jAya to jainiyoM kA mahatva pragaTa ho / yahA~ bahuta-se darzanIya sthAna haiM, jinako moTara basa meM baiThakara dekhanA cAhiye / yahA~ se sUrata jAve / ___ sUrata-(vighnahara pArzvanAtha ) sUrata nagara ( B. B. C. I R. ) samudra se kevala dasa mIla dUra hai| IsTaiMDiyA kampanI ke samaya se yaha vyApAra kA mukhya kendra hai| caMdAvAr3I meM jaina dharmazAlA hai aura maMdira bhI hai / pratimAya manojJa haiN| vaise yahAM kula sAta di0 jaina maMdira golapurA-navApurA Adi meM haiM / navApurA meM eka kanyAzAlA bhI hai| caMdAbAr3I meM jaina vijayapresa, di0 jaina pustakAlaya va jainamitra oNphisa Adi haiM; jinake dvArA isa zatAbdi meM sAre bhArata ke jainiyoM meM vizeSa jAgati aura dharmonnati kI gaI hai| sUrata ke pAsa kaTAra grAma meM bha0 zrI vidyAnandajI kI caraNapAdukAyeM haiM-vaha unakA samAdhisthAna hai / mahuA prAma bhI sUrata ke nikaTa hai, jahA~ zrI vighnahara pArzvanAtha kA bhavya mandira hai / usameM bha0 pArzvanAthajI kI manojJa aura prAcIna pratimA atizaya-yukta hai, jise pratyeka vaNe ke loga pUjate haiM / sUrata se bar3audA jaay| bar3audA bar3audA gAyakavAr3a nareza kI rAjadhAnI hai| yahA~ kevala Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #102
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 15 ) do di jaina maMdira hai / naIpola ke pAsa jaina dharmazAlA hai / rAjamahala Adi yahA~ kaI darzanIya sthAna haiM kalAbhavanameM hastakalA acchI sikhAI jAtI hai aura oriyaMTala lAyabrerI meM prAcIna sAhityakA acchA saMgraha hai| yahA~ se pAvAgar3ha lAriyoM meM hoAnA cAhiye / pAvAgar3ha siddhakSetra pAvAgar3ha kI cA~pAnera dharmazAlA meM Thahare / yahA~ do mandira haiM / eka sundara mAnasthaMbha hAla hI meM banA hai| yahA~ para melA mAgha mudI 13 se tIna dina taka sa. 1838 se bharatA hai / dharmazAlAke pIche se hI parvata para car3hane kA mArga hai / mArga kaMkarIlA hone ke kAraNa durgama hai| lagabhaga chai mIla kI car3hAI hai, jisameM koTa ke sAta bar3e 2 daravAje pAra karane par3ate haiM / pAMcave daravAje ke bAda chaTave dvAra ke bAhara bhIta meM eka digambara jaina pratimA padmAsana / / phITa UMcI ukerI huI lagI batAI gaI thI, jisa para saM0 1134 likhA thA; parantu hameM vaha dekhane ko nahIM milI / antima 'nagArakhAnA daravAjA' pAra karane para di. jainiyoM ke mandira prArambha hote haiN| jo lAkhoM rupaye kI lAgata ke kula pAMca haiN| madhyakAla meM pAvAgar3ha para ahamadAbAda ke bAdazAha muhammada begar3hA kA adhikAra hogayA thA / usane ina mandiroM ko bahuta kucha naSTa bhaSTa kara diyA thaa| bahutere mandira aba bhI TaTe par3e haiM / katipaya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #103
--------------------------------------------------------------------------
________________ (66 ) mandiroM ke zikhira phira se banavA diye gaye haiN| ise siddhakSetra kahate haiM yahAM se zrI rAmacandrajI ke putra lava-kuza aura lATadeza ke rAjA pA~ca karor3a muniyoM ke sAtha mokSa gaye batAye jAte haiN| Upara tIna mandira samUha meM haiM ? yaha prAcIna kArIgarI ke bane haiM, parantu inakI zikhare naI banAI gaI pratIta hotI hai / inameM se pahile mandiroMke sAmane eka gajabhara UMcA stambha banAhuA hai, jisa para do di0 jaina pratimAyeM madhyakAlIna pratiSThita hai / mandiroM meM saMvat 1546 se 1967 taka kI pratimAyeM virAjamAna haiN| dUsare mandira meM virAjita zrI cintAmaNi pArzvanAthajI kI harita pASANa kI pratimA manojJa aura atizayayukta hai| isa pratimA ko saM0 1660 baizAkha zukle 13 ke dina mUlasaMgha ke bha0 zrI prabhAcandrajI ke prati ziSya aura bha0 sumatikIrtidevake ziSya vAdImadabhaMjana zrI bha0 vAdIbhaSaNa ke upadezAnusAra ahamadAbAda nivAsI kinhIM hUmar3a jAnIya zrAvakamahAnubhAva ne pratiSThita karAyA thaa| yahAM anya mandiroM kA jIrNoddhAra horahA hai / thor3I dUra Age calane para eka aura mandira milatA hai, jisakA jIrNoddhAra zrI cunnIlAlajI jarIvAle dvArA saM0 1967 meM karAyA gayA hai aura tabhI kI pratiSThita jina pratimA bhI virAjamAna hai / phira tAlAba ke kinAre do maMdira haiM / eka madira bar3A hai. jisake prAkAra kI dIvAra para katipaya manojJa di0 jaina pratimAyeM acche zilpacAturya kI banI huI haiM aura prAcIna haiM / isa maMdira kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #104
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 17 ) jIrNoddhAra sa. 1637 meM paraMDAke seTha gaNeza giradharajI ne karAyA thA / tabhI ko pratiSThita zrI supArzvanAthajI prabhRti tIrthaGkaroM kI pAMca chai pratimAyeM haiM / pArzvanAthajI kI eka pratimA saM0 1548 kI hai / zeSa pratimAyeM bha0 vAdIbhaSaNa dvArA pratiSThita haiN| isa maMdira ke sAmane zrIlavakuza mahAmuni kI caraNapAdukAye (saM0 1337 ) eka gumaTI meM banI huI haiM / unake sammukha eka dUsarA madira phira se bana rahA hai| inake Age sIr3iyoM ko car3hAI hai, jinakI donoM tarapha di0 jaina pratimAyeM lagI huI haiN| coTI para kAlikAdevI kA maMdira hai, jise hindU pUjate haiM / inhIM sor3iyoM se eka tarapha thor3A calane para pahAr3a kI noka AtI hai / yahI lava-kuzajI kA nirvANa sthAna hai / vApasa bar3audA Akara ahamadAvAda jAve / ahamadAbAda ahamadAbAda gujarAta prAnta kA khAsa zahara hai / prAcIna kAla se jaina kendra rahA hai / pahale vaha asAvala kahalAtA thA; parantu ahamadazAha (san 1442 I0) ne use naye sirese basAyA aura usakA nAma ahamadAbAda rakkhA / sTezana se DeDha mIla dUra cauka bAjAra meM tripola daravAje ke pAsa sva0 seTha mANikacandra jI dvArA sthApita prasiddha pre0 di0 jaina borDiGgahausa hai| vahIM eka di0 jaina dharmazAlA va do prAcIna di. jaina mandira haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #105
--------------------------------------------------------------------------
________________ (hama) mANikacauka mAMDavI pola meM bhI do maMdira prAcIna haiM / eka caityAlaya sTezana ke pAsa hai / zrI haThIsiMhajI kA zvetAmbarIya maMdira darzanIya zilpa kA banA huA hai / use siddhAcala kI yAtrA se lauTane para zrI haThIsiMha ne dillI daravAje para saM0 1903 meM banavAyA thA / isa vizAla maMdira ke cahu~ ora 52 caityAlaya bane hue haiN| ahamadAbAda meM laisa - kapar3A Adi bahuta banatA hai / yahA~ ke dekhane yogya sthAna dekha kara pAlItAnA jAnA cAhiye / viramagAMva aura sihora meM gAr3I badalatI hai / pAlItAnA- zatruMjaya pAlItAnA sTezana se karIba 1 mIla dUra nadI ke pAsa dharmazAlA hai / zahara meM eka arvAcIna di0 jaina maMdira acchA banA huA hai| mUlanAyaka zrI zAntinAthajI kI pratimA saM01651 kI hai / pahAr3a para do di0 jaina maMdira the, parantu choTA maMdira aba zvetAmbara bhAiyoM ke adhikAra meM hai / yahAM zvetAmbarIya jainI, unake maMdira aura saMsthAyeM atyadhika haiM / eka zve0 Agama maMdira lAkhoM rupaye kharca karake banavAyA jA rahA hai, jisameM zve0 AgamasUtra pASANa para aMkita karAye jAyeMge / zahara se pahAr3a 35 mIla hai, jahAM taka tAMge jAte haiM / pahAr3a paira lagabhaga tIna mIla car3hane ke liye sIr3hiyAM banI huI haiM / yaha siddha kSetra hai / yahA~ se tIna pAMDava kumAra - yudhiSThira, arjuna aura bhIma - drAvir3a A Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #106
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( ee) deza ke rAjA aura ATha karor3a muni mokSa padhAre haiM / maMdira ke parakoTa ke pAsa pahu~cane para pAMDavakumAroM kI khaDagAsana mUrtiyAM zvetAmbarIya haiM / parakoTa ke aMdara lagabhaga 3500 zve0 maMdira apUrva zilpacAturya ke darzanIya haiN| zrI AdinAtha, samrAT kumArapAla, vimalazAha aura caturmukhamaMdira ullekhanIya hai / ratanapola ke pAsa eka diga0 jaina maMdira phATaka ke bhItara hai| isa phATaka kA sundara daravAjA ArA ke bAbU nirmalakumArajI ne banavAyA hai / maMdira meM zrIzAntinAthajI kI mUlanAyaka pratimA saM0 1686 kI hai / yahAM kI vandanA karake jUnAgar3ha jAve / jUnAgar3ha jUnAgar3ha riyAsata kI rAjadhAnI hai / yahA~, mahala. kacaharI, bAg2a vagairaha dekhane ke sthAna haiN| zahara meM eka choTA-sA di0 jaina maMdira aura dharmazAlA hai, parantu yahAM se tIna mIla talahaTI kI dharmazAlA meM ThaharanA cAhiye / sAmAna yahA~ se le leve / girinAra (Urjayanta) girinAra ( Urjayanta ) manohara parvatarAja hai-usa ke darzana dila ko anUThI zAnti dete haiN| dharmazAlAke Upara hI gaganacumbI Urjayanta apanI nirAlI zobhA dikhAtA hai| talahaTI meM eka di0 jaina maMdira hai, jisameM saM0 1510 kA eka yaMtra aura saM0 1546 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #107
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 1:0 ) kI sAha jIvarAjajI dvArA pratiSThita pratimA prAcIna hai| aba zeSa mUrtiyAM arvAcIna haiM / mUlanAyaka zrI neminAthajI kI kRSNa pASANa kI pratimA saM0 2647 meM pipaliyA nivAsI zrI pannAlAla jI ToMgyA ne pratiSThita karAI thI / pratApagar3ha ke zrI baMDIlAla jI ke vaMzaja eka kameTI dvArA isa tIrtharAjakA prabandha karate haiN| yaha dharmazAlA va koThI zrI baMDIlAlajI ke prayatna ke phala haiM / dharmazAlA se parvata kI car3hAI kA daravAjA 100 kadama hai| vahAM para zilAlekha hai, jisase pragaTa hai ki dIvAna behacaradAsa ke udyoga se 1|| lAkha rupayoM kI lAgata dvArA kAle patthara kI majabUta sIr3hiyAM girinAra kI cAroM TokoMpara lagavAI gaI haiM / yahIM se car3hAI zurU hotI hai| girinAra mahAna siddhakSetra hai / bAIsaveM tIrthaGkara zrI neminAthajI kA mokSasthAna yahI hai / yahIM para bhagavAna ne tapa kiyA thA -- kevala jJAna prApta kiyA thA aura dharmopadeza diyA thA / rAjamatI jI ne yahIM se sahasrAmravana meM Akara unase ghara calane kI prArthanA kI thI / jaba bhagavAna ke gAr3he vairAgya ke raMga meM unakA mana bhI raMga gayA to vaha bhI AryikA ho yahIM tapa tapane lagIM thiiN| zrI nArAyaNa kRSNa aura valabhadra ne yahIM Akara tIrthakara bhagavAna kI vandanA kI thii| bhagavAna ke dharmopadeza se prabhAvita hokara yahIM para zrI kRSNajI ke putra pradya umna - zaMtrukumAra Adi di0 muni huye the aura karmoM ko vidhvaMza kara siddha paramAtmA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #108
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 101 ) huye the / gajakumAra munipara somilavipra ne yahIM upasarga kiyA thA, jise samabhAva se sahana kara vaha mukta huye the / gaNadhara mahArAja zrI varadatta jI bhI yahIM se agaNita munijanoM sahita mokSa sidhAre the / g2arja yaha hai ki girinAra parvatarAja mahApavitra aura paramapUjya nirvANa kSetra hai / usakI vandanA karate huye svayameva hI mAlhAda prApta hotA hai - bhakti se hRdaya gadgada ho jAtA hai / aura kavi kI yaha ukti yAda AtI hai: " mA mA garva mamartyaparvata parAM prItaM bhajantastvayA / bhramyante ravicandramaH prabhRtayaH ke ke na mugdhAzayAH // eko raivatabhUdharo vijayatAM yaddarzanAt prANino / yAMti bhrAMti vivarjitAH kila mahAnaMda sukhazrIjuSaH // " bhAvArtha - "he parvata ! garva mata karo; sUrya-candra-nakSatra tumhAre prema meM aise mugdha huye haiM ki rAstA calanA bhUla gaye haiM, ( vaha pratidina tumhArIhI parikramA dete haiM), kintu vahI kyA ? aisA kauna hai jo tuma para mugdha na ho ! jaya ho, eka mAtra parvata raivatakI ! jisake darzana karane se loga bhrAntiko khokara zrAnanda kA bhoga karate aura parama sukhako pAte haiM !" girinAra ke dUsare nAma Urjayanta aura raivata parvata bhI haiM / vaha samudratalase 3666 phITa UMcA prakRtisaundaryakA pUrvasthala hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #109
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 102 ) usa para tIrthoM -maMdiroM, rAjamahaloM, krIr3AkujoM, jharanoM aura laha. lahAte banoM ne usakI zobhA anaThI banA dI hai| usakI prAcInatA bhI zrI RSabhadevajI ke samaya kI hai / bharata cakravartI apanI digvijaya meM yahAM Aye the| eka tAmrapatra se pragaTa hai ki I0 pUrva 1140 meM girinAra (raivata ) para bha0 neminAthajI ke mandira bana gaye the| girinAra ke pAsa hI girinagara basA thA, jo Aja kala jUnAgar3ha kahalAtA hai| yahIM para candraguphA meM AcAryavayaM zrI dharasenajI tapasyA karate the aura yahIM para unhoMne bhatabali aura puSpadanta nAmaka AcAryoM ko Adeza diyA thA ki vaha avaziSTa zrutajJAna ko lipibaddha kareM! samrATa azoka ne yahIM para jIva dayA ke pratipAdaka dharma lekha pASANoM para likhAye the| chatrapa rudrasiMha ke lekha se pragaTa hai ki maurya kAla meM evaM usake bAda bhI girinAra ke prAcIna maMdira Adi tUphAna se naSTa ho gaye the / maurya samrATa candragupta ke guru zrI bhadrabAhu svAmI bhI girinAra padhAre the / di0 jaina munigaNa girinAra para dhyAnalIna rahA karate the| chatrapa rudrasiMha ne saMbhavataH unake liye guphAyeM banavAI thIM / zrI kundakundAcArya bhI girinAra kI bandanA karane Aye the aura unhoMne zrI sarasvatIdevI kI pASANa mUrti ke mukhase 'digambara mata kI prAcInatA kahalavAkara digambara jainoM kA prabhutva pragaTa kiyA thA / 'harivaMzapurANa' meM zrI jinasenAcAryajI ne likhA hai ki aneka yAtrIgaNa zrI girinAra kI vaMdanA karane Ate Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #110
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 103 ) haiM / zvetAmbarIya 'upadezataraMgiNI' Adi granthoM se pragaTa hai ki pahale yaha tIrtha di0 jainoM ke adhikAra meM thA / zve0 saMghapati dhArAka ne apanA qabjA karanA cAhA, parantu gar3ha girinArake rAjA khaDgAra ne use bhagA diyA thA / khaGgAra rAjA cUDAsamAsavaMza ke the, jinhoMne 10vIM se 16vIM zatAbdi taka rAjya kiyA thA / vaha digambara jaina dharma ke saMrakSaka the| unhIM ke vaMza meM rAjA maMDalIka huye the; jinhoMne bha0 neminAtha kA sundara maMdira girinAra para banavAyA thA / sulatAna alAuddIna ke samaya meM dillI ke pratiSThita diga0 jaina seTha pUrNacandajI bhI saMghasahita yahA~ yAtrA ko Aye the / usa samaya eka zvetAmbarIya saMgha bhI AyA thaa| donoM saMghoMne milakara sAtha-sAtha vandanA kI thI / saMkSepa meM girinAra kA yaha itihAsa hai / dakSiNa bhArata ke madhyakAlIna digambara jaina zilAlekhoM se bhI girinAra tIrtha kI pavitratA pramANita hotI hai / talahaTI se lagabhaga do mIla parvata para car3hane ke pazcAt soraTha kA mahala AtA hai / yaha cUr3AsamAsavaMza ke rAjAoM kA gar3ha hai / eka choTI sI diga0 jaina dharmazAlA bhI hai / kintu soraTha. ke mahala taka pahu~cane ke pahale hI mArga meM eka sUkhA kunDa milatA hai, jisake Upara girinAra parvata ke pArzva meM eka padmAsana di0. jaina pratimA ati hai / isa pratimA kI nAsikA bhagna hai / isa mUrtikI bagala meM hI eka yugala - puruSa va strI kI mUrti banI huI hai aura kamalanAla para jina pratimA ati hai / yugala saMbhavataH : Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #111
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 104 ) dharaNendra- padmAvatI hoMge / yaha mUrtiyAM prAcInakAla kI haiN| yahAM se thor3I dUra Age car3hane para - soraTha mahala pahu~cane se pahale hI mArga se z2arA haTakara eka caraNapaTTa milatA hai / isa paTTameM eka caraNa pAdukAyeM banIM haiM, jinake Upara sIdhe hAtha ko eka choTe caraNacinha bane haiM / unake barAbara eka lekha hai jo ghisajAnekI vajahase par3hane meM nahIM AtA hai / ina sthAnoMkI aba koI vaMdanA nahIM karatA / kintu inakI rakSA karanA Avazyaka hai / soraTha - mahala se jainamaMdira prArambha ho jAte haiN| ina saba para prAyaH zve0 jainiyoMkA adhikAra hai / zrIkumArapAla - tejapAla Adi ke banavAye huye maMdira avazya darzanIya haiM - unakA zilpakArya anUThA hai| ina maMdiroM meM eka prAcIna maMdira 'preniTa' (Granite ) pASANa kA hai, jisakI marammata saM0 1132 meM seTha mAnasiMha bhojarAja ne karAI thI aura jise mUla meM karnala TaoNDa sA0 digambara jainiyoM kA batAne haiN| yahIM zrI neminAtha maMdira ke dalAna meM varjesa sA0 ne eka caraNapAdukA sa0 1612 kI bha0 harSakIrtikI dekhI thIM / mUlasaMgha ke ina bhaTTAraka ma0 ne taba yahAM kI yAtrA kI thI / mUlataH yaha maMdira di0 jaina hI hogA / yahAM se Age eka koTa meM do mandira bar3e ramaNIka aura vizAla digambara jainoM ke haiM inameM eka pratApagar3ha nivAsI zrI baMDIlAla jI kA saM0 1615 kA banavAyA huA hai / dUsarA lagabhaga isI samaya kA zolApura vAloM kA hai / isake atirikta eka choTA-sA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com "
Page #112
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 105 ) maMdira dillI ke zrI sAgaramala mahAvIraprasAda jI ne saM0 1977 meM banavAyA thA / isa maMdira meM hI yahA~ para sabase prAcIna khaDgAsana pratimA birAjamAna hai; jisapara koI lekha par3hane meM nahIM AtA hai vaise zrI zAMtinAtha jI kI saM0 1665 kI pratimA prAcIna hai / saM0 1920 kI neminAthasvAmI kI eka pratimA girinAra jI kI pratiSThA kI huI haiM; jisane anumAnita hai ki usa varSa yahAM jina bimba pratiSThA huI thI / isa pahalI ToMka parahI vizAla maMdira hai / anya ziviroM para yaha vizeSatA nahIM hai / isa maMdira - samUha ke pAsahI rAjulajI kI guphA hai vahAM para rAjulajI ne tapa kiyA thA / isameM baiThakara ghusanA par3atA hai / usa meM rAjulajI kI mUrti pASANa meM ukerI huI hai aura eka caraNa pAdukAyeM haiM / / yahA~ se dUsarI ToMkapara jAte haiM jo ambAdevI kI ToMka kahalAtI hai| yahA~ para ambAdevI kA maMdira hai, jo mUlata: jainiyoM kA hai| aba ise hindU aura jainI donoM pUjate haiM / yahA~ para caraNapAdukAyeM bhI haiN| Age tIsarI ToMka AtI hai jisapara neminAthasvAmI ke caraNacinha haiM / yahIM bAbA gorakhanAtha ke caraNa aura maTha haiM, jinheM jaina pUjate haiN| isa ToMka se lagabhaga cAra hajAra phITa nIce utarakara cauthI ToMka para jAnA hotA hai / isa para car3hane ke liye sIr3hiyA~ nahIM hai- bar3I kaThina car3hAI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #113
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 106 ) sunA thA ki isa para bhI sIr3hiyA~ baneMgI / ToMka ke Upara eka kAle pASANa para zrI neminAthajI kI digambara pratimA aura pAsa hI dUsarI zilA para caraNa cinha haiM / saM0 1244 kA lekha hai / kucha logoM kA khayAla hai ki yahIM se neminAtha svAmI mukta huye the aura kucha loga kahate haiM ki pAMcavIM ToMka se neminAtha svAmI mokSa gaye - yaha sthAna zaMbu - pradyumna nAmaka yAdavakumAroM kA nirvANa sthAna hai / isa ToMka se nIce utara kara phira pAMcavIM ToMka para jAnA hotA hai / yaha zikhira saba se U~cA aura atIva sundara hai / isa para se cahu~ ora prAkRta dRzya nayanAbhirAma dRSTi par3atA hai / ToMka para eka maThiyA ke nIce neminAtha svAmI ke caraNa cinha haiM; jinake nIce pAsa hI zilA bhAga meM ukerI huI eka prAcIna digambara jaina padmAsana mUrti hai| yahAM eka bar3A bhArI ghaMTA baMdhA huA hai / vaiSNava yAtrI ise gurudattAtraya kA sthAna kaha kara pUjate haiM aura musalamAna madArazAda pIra kA takiyA kaha kara jiyArata karate haiN| isa ToMka se 5-7 sIr3hiyA~ utarane para saMvat 1908 kA eka lekha milatA hai| nIce utara kara vApisa dUsarI ToMka taka AnA hotA hai / yahA~ gomukhI kunDa se dAhinI ora sahasrAmrabana ( se sAvana) ko jAnA hotA hai, jahA~ bha0 neminAtha ne vastrAbhUSaNa tyAgakara digambarIya dIkSA dhAraNa kI thI / yahA~ se nIce dharmazAlA ko jAte haiM / isa parvatarAja se 72 karor3a munijana mokSa padhAre haiM / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #114
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 107 ) girinAra se uttara-pazcima kI ora se 20 mIla dUra DhaMka nAmaka sthAna hai jahA~ kAThiyAvAr3a meM saba prAcIna digambara jaina pratimAyeM darzanIya haiM / janAgar3ha se jetalasara-mahasAnA hote huye tAraMgAhila jAnA caahiye| tAraMgAjI tAraMgA bar3A hI sundara nirjana ekAnta sthAna hai| sTezana se parvata karIba tIna-cAra mIla dUra hai| isa pavitra sthAna se varadatta varaMgasAgaradattAdi sAr3he tIna karor3a munirAja mukta huye haiM / eka koTa ke bhItara maMdira aura dharmazAlA bane huye haiM; parantu sTezana kI dharmazAlA meM ThaharanA suvidhA janaka hai / parvata para dharmazAlA ke pAsa hI 13 digambara jaina mandira prAcIna haiM, jisameM kaI vediyoM meM Upara-nIce di0 jaina pratimAyeM virAjamAna haiN| yahA~ para sahasrakUTa jinAlaya meM 52 caityAlayoM kI racanA atyanta manohara hai| yahA~ eka maMdira meM zrIsaMbhavanAthajIko atyanta prAcIna pratimA mahA manojJa hai / yahIM pAsa meM zvetAmbarIya maMdira darzanIya hai| ise kaI lAkha rupayoMkI lAgatase samrAT kumArapAlane banavAyA thA / dharmazAlA se saMbhavataH uttara kI ora eka choTA-sA pahAr3a hai, jise 'koTizilA' kahate haiM / mArga meM dAhinI ora do choTIsI maThiyAM haiM, jinameM se eka meM bhaTTAraka rAmakIrti ke aura dUsarI meM unameM ziSya bhaTTAraka pananaMdi ke caraNa cinha haiM / caraNacinhoM Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #115
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 108 ) para ke lekhoMse spaSTa hai ki saM0 1633 phAlguNa zukla saptamI buddhavArako unhoM ne tAraMgAjI kI yAtrA kI thii| ve mUlasaMghake AcArya the / maThiyA ke pAsa pahAr3a kI khoha meM qarIba 1|| hAtha UMcA eka staMbha par3A hai, jisa para prAcIna caturmukha di0 jaina pratimA aMkita haiM / khar3agAsana khaMDita pratimA bhI par3IM haiM, jina para purAne jamAnekA lepa darzanIya hai Upara pahAr3a kI zikhira para eka choTe se maMdira meM || gaja UMcI khar3agAsana jina pratimA hai aura cAra caraNa cinha virAjita haiM pratimApara saM0 1921 kA mUlasaMghI bhaTTAraka vIrakIrtikA lekha hai| caraNoM ke lekha par3hane meM nahIM Ate / yahA~ sabase prAcIna pratimA zrIvatsacinha aGkita saM0 1192 baizAkha sudI 6 ravivAra kI pratiSThita hai / lekha meM bha0 kIrti aura prAvAkula ke pratiSThAkArakajI ke nAma bhI haiM / yahAM kI vaMdanA karake dUsarI ora eka mIla UcI 'siddha zilA' nAma kI pahAr3I hai / isa ke mArga meM eka prAkRtika guphA bar3I hI sundara aura zItala milatI hai / Upara parvata para do ToMkeM haiM / pahale zrI pArzvanAtha jI aura kachuA cinhavAlI zrI munisuvratanAthajI kI sapheda pASANa kI khar3agAsana jina pratimAyeM haiM / unameM se eka parake lekha se spaSTa hai ki saM01166 meM baizAkha sudI 6 ravivAra ko jaba ki cakravartI samrAT jayasiMha zAsanAdhikArI the prAgvATa kulake sA0lakhana (lakSmaNa) ne tAraMgA parvata para usa pratibiMbakI pratiSThA karAI thI / dUsarI ToMka para bha0 neminAtha kI padmAsana harita Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #116
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 106 ) pASANa kI manojJa pratimA saM0 1654 kI pratiSThita hai / yahIM para saM0 1602 ke bha0 surendrakIrtijI ke caraNacinha haiN| parvata kI vaMdanA karake vApasa sTezana para AjAve aura vahA~ se AbUroDa jaave| AbU parvata AbUroDa sTezana se AbU parvata 18 mIla dUra hai; Abaparvata para dilavAr3A meM vizvavikhyAta darzanIya jinamaMdira haiN| yahAM di0 jaina dharmazAlA aura eka bar3A maMdira zrI AdinAtha svAmI kA hai| zilAlekha se pragaTa hai ki isa maMdira kI pratiSThA vi0 saM0 1464 meM mitI baizAkha zuklA 13 ko IDara ke bhaTTAraka mahArAja ne karAI thii| dilavAr3A meM zrI vastupAla-tejapAla aura zrI vimalazAha dvArA nirmApita saMgamaramara ke pAMca mandira adbhuta zilpakArI ke bane huye haiN| inakI kArIgarI dekhate hI banatI hai| karor3oM rupayoM kI lAgata ke yaha maMdira saMsAra kI AzcaryamaI vastuoM meM gine jAte haiN| inake bIca meM eka choTAsA prAcIna digambara jaina maMdira bhI haiN| inake darzana karanA cAhiye / yahA~ se acalagar3ha jAve / vahA~ bhI zvetAmbarIya jainoM ke darzanIya mandira haiN| jinameM 1444 manasvarNa kI jina pratimAyeM virAjamAna haiN| unhIM meM digambara pratimA bhI batAI jAtI hai / isa atizayakSetra ke darzana karake ajamera aave| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #117
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 110 ) ajamera cauhAna rAjAoM kI rAjadhAnI ajamera Aja bhI I kA pramukha nagara hai / kahate haiM ki use ne basAyA thA / ina cauhAna rAjAoM somezvara di0 jaina dharma ke poSaka the / nissandeha ajamera jainadharma kA prAcIna kendra sthAna hai / mUlasaMgha ke bhaTTArakoM kI gaddI yahAM rahI hai aura pahAr3a para purAtana jaina kIrtiyAM thiiN| zahara meM 13 zikharavanda maMdira aura 2 caityAlaya haiN| maMdiroM meM seTha nemicandajI TIkamacandajI kI nasiyAM kalAmaya darzanIya hai| dUra-dUra ke ajainayAtrI bhI use dekhane Ate haiM / yaha mandira tIna maz2ilakA banA huA hai / pahalI maMjila meM ayodhyA aura samavazaraNakI racanA raMga viraMgI manohara banI huI hai / dUsarI maMjila meM sphaTika, mANika Adi kI pratimAyeM virAjamAna haiN| dIvAloM para tIrthakSetra ke naqaze va citra bane huye haiN| tIsarI maMjila meM kATha ke hAthI ghor3e Adi utsavakA sAmAna hai / mandira ke sAmane eka uttaMga mAnastaMbha bana rahA hai / anya mandira bhI darzanIya haiM / zahara meM daragAha Adi dekhane yogya cIjeM haiN| yahAMse rAjapUtAnA aura madhyabhArata kI tIrthayAtrA ke liye udayapura jAve / / 'rAjapUtAnA cauhAna rAjA ajayapAla meM pRthvIrAja dvi0 aura udayapura. udayapura meM ATha diga0 jaina mandira haiM - do caityAlaya bhI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #118
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 111 ) haiM / yahA~ rAjya kI imArateM aura prAkRtika saundarya darzanIya hai / yahAM se 40 mIla dUra kezariyAjI tAMge meM jAve / kezariyAnAtha nadI kinAre kaMgUradAra koTa ke bhItara prAcIna mandira aura dharmazAlAyeM banI huI haiN| mUlanAyaka zrI AdinAthajI kI mahAmanohara aura atizayayukta pratimA hai / yaha mandira 52 dehariyoM se yukta, vizAla aura lAkhoM rupayoM kI lAgata kA hai| mUlataH yahAM para digambara jaina bhaTTArakoM kA adhipatya thA aura unhIM kI banavAI huI aThArahavIM zatAbdi kI mUrtiyAM aura bhavya imArateM haiM / kintu Aja kala jaina ajaina saba hI darzana pUjana karate haiM / yahA~ kezara khUba car3hAI jAtI hai| tInoM samaya pUjA hotI hai / dUdhakA abhiSeka hotA hai| bar3e mandira ke sAmane phATaka para hAthI ke Upara nAbhirAjA aura marudevIjI kI zobhanIya mUrtiyA~ banI haiN| unake donoM ora caraNa hai / mandira ke andara ATha stambhoM kA dAlAna hai / usake Age jAkara sAta phITa UMcI zyAma varNa zrI AdinAthajI kI sundara digambarI pratimA virAjamAna hai / vedI aura zikharoM para nakAsI kA kAma darzanIya hai / yahA~ eka mIla dUra bhagavAn kI caraNapAdukAyeM haiN| vahIM se dhUliyA mIla ke svapna ke anusAra yaha pratimA jamIMna se nikAlIM thIM / dhUliyA bhIla ke nAma ke kAraNa hI yaha gAMva ghuleba kahalAtA hai 1 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #119
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 112 ) bIjolyA-pArzvanAtha bIjolyA grAma ke samIpa hI Agneya dizA meM zrImatpArzvanAtha svAmI kA atizayakSetra prAcIna aura ramaNIya hai saikar3oM svAbhAvika caTTAneM banI huI haiN| unameM se do caTTAnoM para zilAlekha aura 'unnatazikhirapurANa' nAmaka graMtha aMkita hai| yahAM zrI pArzvanAthajI ke pA~ca di0 jaina maMdira haiM / ina maMdiroM ko ajamera ke cauhAnarAjA pRthvIrAja dvi0 aura somezvara ne grAma bheMTa kiye the| inako san 1970 I0 meM lolAka nAmaka zrAvaka ne banavAyA thA / mAlUma hotA hai ki yahAM para usa samaya di0 jaina bhaTTArakoM kI gaddI thI / padmanaMdi-zubhacaMdra Adi bhaTTArakoM kI yahAM mUrtiyAM bhI banI huI haiM / isakA prAcIna nAma vindhyAcalI thaa| yahAM ke kuDoM meM snAna karane ke liye dUra-dUra se yAtrI Ate the| zahara meM di0 jainiyoM kI bastI aura eka di0 jaina mandira hai| cittaur3agar3ha san 738 I0 meM vappArAvala ne cittaur3a rAjya kI nIMva DAlI thii| yahA~kA purAnA kilA mazahUra hai, jisameM choTe-bar3e 35 tAlAba aura sAta phATaka haiM / darzanIya vastuoM meM kIrtistaMbha, jayastaMbha, rANA kumbhA kA mahala Adi sthAna haiM / kIrtistaMbha 80 phITa UMcA hai isako di0 jaina bagheravAla mahAjana jIjAne 12 vIM-13 vIM zatAbdi meM prathama tIrthakara zrI AdinAthajI kI pratiSThA meM banavAyA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #120
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 113 ) thA / jayastaMbha 120 phITa UMcA hai / ise rANA kuMbha ne banavAyA thA / inake atirikta yahAM aura bhI prAcIna sthAna haiM / yahA~ se nImaca hotA huA indaura jAve / indaura indaura saMbhavataH 1715 I0 meM basAyA gayA thaa| yaha holkara rAjyakI rAjadhAnI hai / yahA~kI rAnI ahilyAbAI jagataprasiddha hai| khaMDelavAla jainiyoM kI AbAdI khAsI hai| sTezana se eka pharlAGgake phAsale para ja~varIvAg2ameM rAva rAjA dAnavIra saraseTha svarUpacanda hukamacandajI kI nasiyA~ hai vahIM dharmazAlA hai / eka vizAla evaM ramaNIka jina maMdira hai / isI dharmazAlA ke andara kI tarafa jaina borDiGga aura jaina mahAvidyAlaya bhI haiM isake atirikta chAvanI meM do, tukogaMjameM eka, dItavArA meM eka, aura malhAragaMja meM eka maMdira hai / sara seThajI ke zIzamahala ke maMdira jI meM zIzekA kAma darzanIya hai| seThajI kI ora se yahA~ kaI pAramArthika jaina saMsthAyeM cala rahI haiN| sva0 zanavIra seTha kalyANamala jI dvArA sthApita zrI tilokacanda di0 jaina hAIskUla bhI calarahA hai| ina ko bhI dekhanA cAhiye / yahA~ holkara kAlija rAjamahala zrAdi sthAna dekhane yogya haiM / yahA~ se yAtrI ko moraTakkA kA TikiTa lenA cAhiye / vahA~ dharmazAlA hai aura thor3I dUra revAnadI hai; jise pAra utara kara siddhavarakUTa jAnA cAhiye / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #121
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 114 ) siddhavarakUTa siddhavarakUTa se do cakravartI aura dasa kAmadeva Adi sAr3e tIna karor3a muni mokSa padhAre haiM / yahA~ eka koTa ke andara ATha di0 jaina mandira aura 4 dharmazAlAyeM haiN| pratimAyeM atIva manojJa haiM / eka maMdira jaMgala meM bhI hai| yahA~ kA prAkRtika dRzya atyanta sundara aura zAnta hai / kSetrake eka tarapha narmadA hai| dUsarI tarapha jaMgala aura pahAr3iyAM haiN| kitanI sundara tapobhUmi hai| yahA~ siddhavarakUTa ke pAsa hI hinduoM kA bar3A tIrtha oMkArezvara hai| yahAM se moraTakA AnA cAhiye aura vahA~ se sanAvada sTezana jAnA caahiye| Una (pAvAgiri) sanAvada se moTara lArI dvArA kharagaina jAnA cAhiye / kharagaina se una (pAvAgiri) kSetra do mIla hai / yaha prAcIna atizayakSetra pAvAgiri nAma se hAla hI meM prasiddha huA hai / yahAM eka dharmazAlA aura eka zrAvikAzrama aura dharmazAlA meM eka nayA mandira bhI banavAyA gayA hai / nayA mandira bar3avAha kI dAnazIlA vesaravAI ne banavAyA hai / yahA~ bahuta se mandira aura mUrtiyA~ jamIna se nikalI haiM; jo darzanIya haiM aura mAlavA ke udayAditya rAjA ke samaya ke bane hue haiN| purAne jamAne meM yahA~ eka vidyAlaya bhI thA / pASANa para svara-vyaMjana aMkita haiM / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #122
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 115 ) inameM se kuchakA jIrNoddhAra lAkhoM rupaye kharca karake kiyAgayA hai| kaI mandira bahuta hI TUTI avasthA meM haiM aura unakA jIrNoddhAra hone kI AvazyakatA hai| yahAM ke darzana kara lArI se bar3avAnI jAnA cAhiye / bar3avAnI - cUlagiri (bAvanagajA ) I bar3avAnI eka sundara vyApArika nagara hai / yahAM eka bar3A bhArI di0 jaina mandira hai eka pAThazAlA aura do dharmazAlAyeM haiN| bar3avAnI kA prAcIna nAma siddhanagara siddhanAtha ke vizAla mandira ke kAraNa prasiddha thA / yaha maMdira mUlataH jainiyoM kA hai; parantu aba hinduoM ne usameM mahAdeva kI sthApanA kara rakkhI hai| I bar3avAnI se dakSiNa kI ora thor3I dUra para cUlagiri nAmaka parvata hai / yahAM se indrajIta aura kumbhakarNa mokSa gaye haiN| yahAM talahaTI meM do di0 jaina mandira aura do dharmazAlAyeM haiM / yaha mandira bar3e ramaNIka haiM / eka mandira meM eka bAvanagajA jI kI khar3agAsana pratimA mahA manohara zAntiprada aura anUThI hai| yaha pahAr3a meM korI huI 84 phITa UMcI hai aura zrI RSabhadeva jI kI hai| kintu kucha loga use kumbhakarNa kI batAte haiM / usIke pAsa eka naugaja kI pratimA indrajIta kI hai| ina donoM pratimAoM ke darzana se citta prasanna hotA hai| pahAr3a para kula 22 mandira aura eka caityAlaya hai / bar3avAnI meM jaina borDiMga bhI hai| yahAM se Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #123
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 116 ) maU chAvanI Akara ujjaina jAnA cAhiye / ujjaina ujjaina prAcIna atizayakSetra hai| yahIM ke smazAna bhami meM aMtima tIrthaGkara bha0 mahAvIra ne tapasyA kI thI--yahIM para rudra ne una para ghora upasarga kiyA thA / uparAnta samrATa candragupta maurya kI eka rAjadhAnI ujjaina thI / zrutakevalI bhadrabAhujI isa bhUmi meM vicare the / prasiddha samrATa vikramAditya kI lIlA bhami bhI yahI thI / Aja yahA~ bahuta-se prAcIna khaMDahara par3e hue haiM / sTezana se do mIla dara namaka maMDI meM jaina dharmazAlA aura mandira hai| dasarA maMdira nayApurA meM hai / AkAzalocanAdi dekhane yogya sthAna haiM / yahAM se yAtrI ko bhopAla brA~ca lAina meM makasI sTezana jAnA caahiye| __ makasI pArzvanAtha sTezana ke pAsa hI dharmazAlA hai, jahA~ se eka mIla dUra kalyANapura nAmaka grAma hai ! yahA~ bhI do di0 jaina maMdira aura dharmazAlAyeM haiM, jinameM kaI pratimAyeM manojJa haiM / yahA~ eka prAcIna jainamaMdira hai, jo pahale digambariyoM kA thA / aba usa para digambara aura zvetAmbara donoM kA adhikAra hai| subaha 6 baje taka di0 jainI pUjana karate haiM / darzana hara vakta kiye jAte haiM / isa Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #124
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 117 ) maMdira meM mUlanAyaka zrI pArzvanAtha svAmI kI DhAI phITa U~cI zyAma pASANa kI atizayayukta caturtha kAla kI mahAmanojJa pratimA virAjamAna hai / isa pratimA ke kAraNa hI yaha atizayakSetra prasiddha hai / isa mandira ke cAroM ora 52 devarI aura banI huI haiM, jinameM 52 di0 jaina pratimAyeM mUlasaMghI zAha jIvarAja pApar3IvAla dvArA pratiSThita virAjamAna haiN| yahAM ke darzana kara ke bhopAla jAye / 1 bhopAla yahA~ cauka bAjAra ke pAsa jaina dharmazAlA hai / yahA~ eka di0 jaina maMdira aura eka caityAlaya hai / yahA~ ke kucha mIla dUra jaMgala meM bahuta-sI jaina pratimAyeM par3I haiM / unakI rakSA honI cAhiye / eka bar3I khagAsana sundara pratimA eka makAna meM virAjamAna karadI gaI hai / yahA~ darzanIya sthAnoM, prasiddha tAlAba tathA navAbI imAratoM ko dekhakara iTArasI hotA huA nAgapura akolA jAve / zrI antarikSa pArzvanAtha zrI antarIkSa pArzvanAtha atizayakSetra akolA sTezana (G.I.P.) se 16 kosa dUra zirapura grAma ke pAsa hai / zirapura meM do di0 jaina maMdira haiM, jinameM eka bahuta purAnA hai / usa ke bhauMhare meM 26 di0 jaina pratimAyeM virAjamAna haiM / ina ke sivAya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #125
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 118 ) cAra naziyAM bhI digambara AmnAyakI haiM / yahA~ mUlanAyaka pratimA zrIantarikSa pArzvanAtha kI caturthakAla kI hai| yaha pratimA anumAna 2 // phITa U~cI adhara jamIna se eka aMgula AkAza meM tiSThe hai| nAgapura sTezana se eka mIla dUra jaina dharmazAlA meM Thahare / yahAM kula 12 di0 jaina maMdira haiN| ajAyabaghara, cir3iyAghara, mila Adi dekhane yogya sthAna haiM / yahA~ se kAraMjA hokara ailicapura jAnA cAhiye / elicapura se paratavAr3A hotA huA muktAgiri jAve / ina sthAnoM meM bhI darzanIya jinamaMdira haiN| muktAgiri yahA~ talahaTI meM eka jaina dharmazAlA aura ekamaMdira hai / yahA~ kA prAkRtika saundarya apUrva hai| talahaTI se do pharlAGga kI car3hAI hai| pahAr3a para sIr3hiyAM banI huI haiM / kahate haiM ki isa sthAna para bahuta se motiyoM kI varSA huI thI, isaliye isakA nAma muktAgiri par3A hai / parantu yaha jyAdA upayukta hai ki nirvANakSetra hone ke kAraNa vaha muktAgiri khlaayaa| parvata para kula 28 maMdira ati manojJa haiN| adhikAMza maMdira prAyaH 16vIM zatAbdI ke bane hue haiN| parantu koI-koI maMdira bahuta prAcIna haiM / eka tAmrapatra meM isa pavitra sthAna se samrAT zreNika bimbasAra kA sambandha pramANita hotA hai / yahA~ 40 veM naM0 kA mandira parvata ke garbha Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #126
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 116 ) meM khudA huA prAcIna hai / yahI mandira 'medagiri' nAma se prasiddha hai isameM nakAzI kA kAma bahuta acchA hai / staMbhoM aura chata kI racanA apUrva hai / zrI zAMtinAthajI kI pratimA darzanIya hai / isa mandira ke samIpa hI lagabhaga 200 phITa kI UMcAI se pAnI ko dhArA par3atI hai, jisase eka ramaNIya jalaprapAta bana gayA hai / yahAM ke jalaprapAtoM ke kAraNa yaha kSetra ati zobhanIka dikhatA hai / pArzvanAtha bhagavAn kA naM0 1 kA mandira bhI prAcIna aura darzanIya zilpa kA namUnA hai / yaha pratimA saptaphaNamaMDita prAcIna hai isa parvata se sAr3he tIna karor3a muni mukti padhAre haiM / yahA~ para nirantara kezara kI varSA hotI batAI jAtI hai / vahAM se amarAvatI hokara bhAtakulI jaave| zramarAvatI meM 14 maMdira va 22 caityAlaya haiM / bhAtakulI amarAvatI se bhAtakulI dasa mIla dUra hai / yaha atizaya kSetra kezariyAjI kI taraha prabhAvadhArI hai / yahAM 3 di0 jainamaMdira va do caityAlaya haiM / zrI RSabhanAthajI kI pratimA manojJa hai / yahAM se amarAvatI aura kAmaThI hokara rAmaTeka jAve / rAmaTeka sTezana se Der3ha mIla ke phAsale para jaina dharmazAlA hai| zaharake Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #127
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 120 ) pAsa hI jaMgala meM atyanta ramaNIka maMdiroM kA samUha hai / kula dasa maMdira haiM / unameM do maMdira darzanIya aura bhArI lAgata ke haiM; inameM hAthI ghor3A AdikI mUrtiyAM banI huI haiN| inameM eka maMdira meM 18 phITa U~cI kAyotsarga pIle pASANa kI zrI zAntinAthajI kI pratimA ati manojJa hai / anya maMdira prAyaH saM0 1602 ke bane hue haiN| kahate haiM ki zrIappA sAhaba bhoMsalA ke rAjamaMtrI vardhamAna sAvajI zrAvaka the / eka dina rAjA rAmaTeka Aye / unhoMne rAmacandajI ke darzana karake bhojana kiye; parantu maMtrI vardhamAna ne bhojana nahIM kiye; kyoMki taba taka unhoMne devadarzana nahIM kiye the / isapara rAjAne nagnadeva ke maMdira kA patA lagavAyA to jaMgala ke madhya rAmaTeka ke mandiroM kA patA claa| maMtrIjI ne darzana karake Ananda manAyA aura yahA~ para kaI maMdira banavAye / yahA~para zrIrAmacandra jI kA zubhAgamana huA thA / yahA~ se chiMdavAr3A hokara sivanI jAve / sivanI sivanI parivAra jainiyoM kA kendrasthAna hai / yahA~ 21 mandira tAlAba ke kinAre bane huye haiN| yahAM kA cA~dIkA ratha darzanIya hai| eka zrAvikAzrama hai / yahA~ se jabalapura jAve / jabalapura bhI paravAra jainiyoM kA pramukha kendra hai / yahA~ www.umaragyanbhandar.com jabalapura Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat
Page #128
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 121 ) lArDagaMja kI dharmazAlA meM Thahare / yahA~ 46 di0 jaina maMdira aura tIna caityAlaya haiM / eka lAyabrerI aura borDiGga hAusa bhI hai / yahA~ se kucha dUra para narmadA nadI meM dhuAMdhAra nAmaka sthAna dekhane yogya hai / bAhurIvanda kSetra meM zrI zAntinAtha jI kI 12 phITa OM cI mUrti darzanIya hai / sihorAroDa (E.I.R. ) se yaha 18 mIla hai | vaise jabalapura se karelI sTezana jAve / yahAM se moTara lArI dvArA bar3I devarI hokara zrI bInAjI pahu~ce / zrI bInAjI I yahAM eka choTI-sI dharmazAlA aura tIna zikhira baMda maMdira haiM / inameM saba se purAnA maMdira mUlanAyaka zrI zAntinAthajI kA hai, jisameM uparyukta pratimA 14 phITa avagAhanA kI advitIya zAntamudrA ko liye huye khagAsana virAjamAna hai / yaha pratimA saMbhavataH 12 vIM zatAbdi kI atizayayukta hai / dUsare maMdira meM zyAmavarNa 12 phITa avagAhanA kI zrI varddha mAna svAmI kI pratimA atyanta manojJa hai / isa kSetra kA itihAsa jJAta nahIM hai / devarI hokara sAgara jAve / sAgara sTezana se lagabhaga eka mIla dUra dharmazAlA hai / yahA~ 37 di0 jainamaMdira hai satarka sudhA taraMgiNI pAThazAlA evaM anya Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #129
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 122 ) saMsthAyeM haiM / yahA~ 546 mIla lambA caur3A tAla hai| yahA~ se droNagiri-nainAgiri jaave| droNagiri yaha seMdappA grAma ke pAsa hai / sedappA meM eka maMdira aura droNagiri meM 24 diga0 jaina maMdira haiN| mUlanAyaka zrI AdinAtha svAmI kI pratimA saM01546 kI pratiSThita hai| kula pratimAyeM 60 haiM / isa parvata se zrI gurudattAdi munivara mokSa gaye haiM / parvata ke donoM ora caMdrAkSA aura zyAmarI nAmaka nadiyA~ bahatI haiN| parvata ke pAsa eka guphA hai-vahIM nirvANasthAna batAyA jAtA hai| yahA~ se nainAgiri jaave| nainAgiri (reziMdegiri) nainAgiri gAMva se parvata do pharalA~ga dUra hai / yahA~ zikharavaMda di0 jaina 25 maMdira parvata kI zikhira para aura 6 maMdira nIce haiM / eka dharmazAlA hai / yahA~ para bha0pArzvanAthakA samavazaraNa AyA thA aura yahA~ se varadattAdi munigaNa mokSa padhAre haiM / sabase purAnA maMdira 17vIM zatAbdi kA banA huA hai / saM01121 meM isa kSetra kA jIrNoddhAra sva0 caudharI zyAmalAlajI ne karAyA thA / sana 1886 meM yahA~ para eka lAkha di0 jainI ekatrita hue the| yahAM se khajarAhA jAve / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #130
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 123 ) kharajAhA atizaya kSetra yahA~ prAcIna 25 jaina maMdira haiM, jinameM atIva manojJa pratimAyeM virAjamAna haiN| maMdiroM kI lAgata karor3oM rupayoM kI anumAna kI jAtI hai| zilAlekhoM meM isakA nAma 'khajjaravAhaka' hai khajUrapura ke nAma se bhI khajarAhA prasiddha thaa| kahate haiM ki nagara koTake dvAra para suvarNaraMga ke do khajUra ke vRkSa the| unhIM ke kAraNa vaha khajUrapura athavA khajarAhA kahalAtA thaa| yaha nagara bundelakhaMDakI rAjadhAnI thA aura candelavaMza ke rAjAoM ke samaya meM caramonnati para thaa| usI samaya ke bane huye yahA~ aneka nayanAbhirAma maMdira aura mUrtiyA~ haiM / jainamandiroM meM 'jinanAthajI kA maMdira' citta ko vizeSa rIti se AkarSita karatA hai / isa maMdirako san 154 I0meM pAhila nAmaka mahAnubhAva ne dAna diyA thaa| isa maMdira ke maMDapoM kI chata meM adbhuta zilpakArI kA kAma darzanIya hai / kArIgara ne apane zilpa cAturya kA kamAla yahA~ kara dikhAyA hai / maMDapoM ke khaMbhoM para bane huye citra darzakoM ko mugdha kara lete haiM / isakA jIrNoddhAra ho gayA hai / pahale yahAM kI yAtrA karane rAjA-mahArAjA saba hI loga Ate the| zrI zAntinAthajI kI eka pratimA 12 phITa U~cI ati manojJa hai| hajAroM pratimAyeM khaMDita par3I huI hai / yahA~ ke darzana kara ke vApasa sAgara Ave / vahA~ se bInA jaM0 hokara jAkhalauna jaave| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #131
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 124 ) zrI devagar3ha atizaya kSetra jI0 AI0 pI0 lAIna para jAkhalauna sTezana se ATha mIla dUra devagar3ha atizayakSetra hai / grAma meM nadI kinAre dharmazAlA hai| vahAM se pahAr3a eka mIla hai / pahAr3a ke pAsa eka bAvalI hai, isameM sAmagrI dho lenA cAhiye / pahAr3a para eka vizAla koTa ke andara aneka maMdira aura mUrtiyAM dRSTi par3ate haiM / paiMtAlIsa mandira prAcIna lAkhoM rupayoM kI lAgata ke gine gaye haiM / kahate haiM ki ina madiroM ko zrI pArAzAha aura unake do bhAI devapata aura khevapata ne banavAyA thA, parantu kucha maMdira unake samaya se prAcIna haiN| zrIzAntinAthajI kI vizAlakAya pratimA darzanIya hai| yaha sthAna uttarabhArata kI jainabadrI samajhanA cAhiye / yahA~ ke maMdira mUrtiyAM-staMbha aura zilApaTa apUrva zilpakalA ke namUne haiM / eka "siddhaguphA'nAmaka guphA prAcIna hai| yahAMke mandiroMkA jIrNoddhAra hone kI bar3I AvazyakatA hai| Agare ke seTha padamarAja vainADA ne bikharI huI mUrtiyoM ko eka dIvAra meM lagavA kara parikoTa banavAyA thaa| san 1936 meM yahAM khuraI ke seTha gaNapatalAla gurahA ne gajaratha calAyA thaa| vApasa jAkhalauna hokara lalitapura jAve / lalitapura yahA~ kSetrapAla kI jainadharmazAlA meM Thahare / yahA~ eka koTa ke andara pA~ca mandira bar3e hI ramaNIka bane huye haiM / pAThazAlA bhI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #132
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 125 ) hai / yahA~ moTara se caMderI jAve / caMderI lalitapura se caMderI bIsa mIla dUra hai / yahA~ tIna mahA manojJa mandira haiN| yahA~ eka mandira meM alaga-alaga caubIsa tIrthaGkaroM kI atizayayukta pratimAyeM virAjamAna haiN| ina pratimAoM kI yaha vizeSatA hai ki jisa tIrthaGkara ke zarIra kA jo varNa thA, vahI varNa unakI pratimA kA hai / aisI pratimAyeM anyatra kahIM dekhane ko nahIM milatI / isa caubIsI ko saM0 1893 meM savAI caudharI phaujadAra hiradesAha maradanasiMha ke kAmadAra savAIsiMhajI se nirmANa kiyA thaa| unakI patnI kA nAma kamalA thaa| zrI hajArIlAlajI vakIla ke prayatna se isa kSetra kA uddhAra ho rahA hai aura yahAM hajAroM darzanIya pratimAyeM saMgrahIta haiM aura zAstroM kA saMgraha bhI kiyA gayA hai| isIliye yaha sthAna atizaya kSetra rUpa se prasiddha hai| khandArajI canderI se eka mIla kI dUrI para khandAra nAmaka pahAr3I hai| khandAra nAma par3ane kA kAraNa yaha hai ki isa pahAr3I kI kandarAoM (guphAoM) meM patthara kATa kara mUrtiyAM banAI gaI haiM jinakA nirmANa kAla terahavIM zatAbdI se satrahavIM zatAbdI taka hai / eka mUrti 25 phITa UMcI hai| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #133
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 126 ) yaha saba hI mUrtiyAM purAtatva evaM kalA kI dRSTi se vizeSa mahatva rakhatI haiM yahAM bhaTTAraka kamalakIrti tathA padmakIrti ke smAraka vi0 saM0 1717 aura 1736 ke haiN| bUr3hI canderI vartamAna canderI se 6 mIla dUra bar3hI canderI hai| mArga sugama hai| vahAM para ati prAcIna atizaya manojJa aSTa prAtihAryayakta saiMkar3oM jina bimba haiM / kalA evaM vItarAgatA kI dRSTi se yaha mUrtiyAM apanA advitIya sthAna rakhatI haiM. kinhIM 2 mUrtiyoM kI banAvaTa dekha kara dA~toM tale uMgalI dabAnI par3atI hai / mandiroM kI banAvaTa bhI mahatvapUrNa hai| pratyeka mandira kI chata kevala eka patthara kI banI huI hai / koI 2 zilA kA parimANa 200 mana se bhI adhika hai| ina mandiroM va mUrtiyoM ke nirmANa kAla kA to koI likhita AdhAra upalabdha nahIM huA hai, hAM, yaha avazya hai ki gyArahavIM zatAbdI meM pratihArya vaMzIya rAjA kIrtipAla ne isa canderI ko vIrAna karake vartamAna canderI sthApita kii| isa kSetra ke jIrNoddhAra kA kArya di0 jaina eso0 canderI dvArA saM0 2001 meM prArambha huaa| do varSa meM koI zilA lekha prApta nahIM huA / saiMkar3oM mUrtiyAM jo yatra tatra bikharI par3I thI athavA bhUmi ke garbha meM thI, pattharoM evaM caTTAnoM ke nIce dabI par3I thI unako ekatra karake saMgrahAlaya meM rakhA gayA hai / kaI mandiroM kA jIrNoddhAra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #134
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 127 ) ho cukA hai| dharmazAlA banavAI jA cukI hai tathA bAvar3I bhI khudavAI jA cukI hai| thavonajI canderI se 1 mIla kI dUrI para thUvonajI kSetra hai / isakA prAcIna nAma "tapobana" hai jo apabhraMza hokara thovana bana gayA hai| yahAM 25 di0 jaina mandira haiM, saba se prAcIna mandira pAr3AzAha kA banavAyA huA hai jo solahavIM zatAbdI kA hai / eka mandira meM bhagavAna AdinAthajI kI pratimA lagabhaga 25 phITa UMcI hai| thovanajI caMderI se 12 mIla thovanajI jAve / vahA~ 16 di0 jaina mandira haiM, jinameM 10-10 gaja kI kaI pratimAyeM khar3agAsana virAjamAna haiM / yahA~ se vApisa lalitapura Ave aura vahAM se 34 mIla TIkamagar3ha jAve / yahA~ 7 mandira va eka dharmazAlA hai / papaurAjI TIkamagar3ha se tIna mIla papaurAjI tIrtha sthAna hai| vahAM 80 vizAla digaH jaina maMdira hai| eka mandirajI meM sAta gaja U~cI pratimA virAjamAna hai| sabase prAcIna maMdira bhauMhare kA hai, jo saM01202 vikramAbdameM prasiddha candelavaMzIya rAjA madanavarmadeva ke samaya kA banA huA hai| kArtika sudI 14 ko hara sAla melA hotA hai| vApasa TIkamagar3ha Ave / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #135
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 128 ) ahArajI TIkamagar3ha se pUrva kI ora 12 mIla ahAra nAmaka atizaya kSetra hai / isa kSetra ke viSaya meM yaha kimvadantI prasiddha hai ki purAne jamAne meM pANAzAha nAmaka dhanavAna jainI vyApArI the| unheM jinadarzana karake bhojana karane kI pratijJA thI / eka dina vaha usa tAlAba ke pAsa pahu~ce jahA~ Aja ahAra ke maMdira haiN| usa sthAna para unhoMne DerA DAle; parantu jinadarzana na huye| pANAzAha upavAsa karane ko taiyAra hue ki itane meM eka munirAja kA zubhAgamana huA / seThajI ne bhakti pUrvaka unako AhAra dekara svayaM AhAra kiyaa| isa atizayapUrNa smRti ko surakSita rakhane ke liye aura sthAna kI ramaNIkatA ko pavitra banAne ke liye unhoMne vahA~ jinamaMdira nirmANa karAnA nizcita kiyA / ittaphAka se vaha jo rAMgA bhara kara lAye the, vaha bhI cAMdI ho gayA / seThajI ne yaha camatkAra dekhakara usa sArI cAMdI ko yahAM jina'maMdira banavAne meM kharca kara diyaa| tabhI se yaha kSetra AhArajI ke nAma se prasiddha hai / vaise yahAMpara dUsarI zatAbdi taka se zilA lekha batAye jAte hai| mAlUma hotA hai ki pANAzAha jI ne purAtana tIrtha kA jIrNoddhAra karake isakI prasiddhi kI thI / vartamAna meM yahAM cAra jinAlaya avazeSa haiM / mukhya jinAlaya meM 18 phITa UMcI zrI zAntinAthajI kI saumyamUrti virAjamAna hai| saM0 1237 magasira sudI 3 zukravArako isa mUrtikI pratiSThA gRhapativaMza ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #136
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 126 ) seTha jAhaDa ke bhAiyoM ne karAI thii| unake pUrvajoM ne vANapura meM sahasrakUTa jinAlaya bhI sthApita kiyA thA, jo aba bhI maujUda hai yahA~ aura bhI agaNita jinapratimAyeM bikharI huI milatI haiM; jo isa tIrtha ke mahatvako sthApita karatI haiN| ___ zrI zAntinAthajI kI manojJa mUrti ke atirikta yahA~ para gyAraha phuTa UMcI khagAsana pratimA zrI kunthunAtha bhagavAna kI bhI vidyamAna hai / yahA~ pracura pramANa meM aneka prAcIna zilA lekha upalabdha haiM, jina se jaina jAti kA mahatva tathA prAcInatA prakaTa hai / prAcIna jina mandiroM kI 250 mUrtiyA~ yahA~ upalabdha haiM / yahA~ vikrama saM0 1663 se zrI zAntinAtha di0 jaina vidyAlaya maya borDiGga ke cAla hai| yaha sthAna lalitapura G. I P. sTezana se moTara dvArA 36 mIla TIkamagar3ha hokara ahArajI pahu~canA cAhie tathA maUrAnIpura sTezana se 42 mIla moTara dvArA TIkamagar3ha se AhArajI pahu~canA caahie| zrI atizayakSetra kuMDalapura damoha se qarIba 20 mIla IzAnakoNa meM kuNDalapura atizayakSetra hai / vahA~ ke parvata kA AkAra kuNDalarUpa hai| isI kAraNa isakA nAma kuNDalapura par3A anumAna kiyA jAtA hai| yahA~ parvatapara aura talaiTI meM kula 56 mandira haiN| ina maMdiroM meM mukhya maMdira zrI mahAvIra svAmIkA hai, jisameM unakI 4-4|| gaja UMcI aura prAcIna pratimA virAjamAna hai yaha maMdira pratimAjI se bAda kA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #137
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 130 ) saM0 1657 kA banA huA hai isa sthAna kA jIrNoddhAra mahArAjA chatrasAla jI ke samaya meM vra0 nemisAgara jI ke prayatna se huA thA yaha bAta saM0 1757 ke zilAlekha se spaSTa hai / isa zilAlekha meM mahArAja chatrasAla ko 'jinadharmamahimAyAM ratibhUtaceyasaH' va 'devagurUzAstrapajanatatparaH' likhA hai, jisase unakA jainadharmake prati sauhArdra pragaTa hotA hai| isa kSetra ke viSayameM yaha kimbadantI prasiddha hai ki zrI mahendrakIrtijI bhaTTAraka ghUmate hue ima parvata kI ora nikala aaye| vaha paTerAgrAma meM Thahare, parantu unheM jinadarzana nahIM hue - isIliye vaha nirAhAra rhe| rAtako svapna meM unheM kuNDalapura parvata ke maMdiroM kA paricaya prApta huaa| prAtaH eka bhIla ke sahayoga se unhoMne ina prAcIna maMdiroMkA patA lagAyA aura darzana karake apane bhAgya ko sarAhA evaM isa tIrthako prasiddha kiyaa| isakA samparka bha0 mahAvIra se pratIta hotA hai| sabhava hai ki bha0 mahAvIra kA samavazaraNa yahAM AyA ho / kahate haiM ki jaba mahamUda gajanI maMdira aura mUrtiyoM ko tor3atA huA yahAM AyA aura mahAvIrajI kI mUrtipara prahAra kiyA to usameM se dugdha-dhArA nikalatI dekhakara cakita ho raha gyaa| kahate haiM ki mahArAja chatrasAlane bhI isa mandira aura mUrtike darzana karake jainadharma meM zraddhA pragaTa kI thii| unhoMne isa kSetra kA jIrNoddhAra kraayaa| unake caDhAye huye baratana vagairaha Aja bhI maujada batAye Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #138
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 131 ) jAte haiM, jinapara unakA nAma khudA hai| mahAvIrajayaMtI ko melA bharatA hai| zrI sonAgiri siddhakSetra lalitapura se sonAgiri aave| yaha parvatarAja sTezana se tIna mIla dUra hai kaI dharmazAlAyeM haiM / nIce talahaTI meM 16 maMdira haiM aura parvata para 60 maMdira haiM / bhaTTAraka harendrabhUSaNajI kA maTha aura bhaMDAra bhI hai / yaha parvata choTAsA atyanta ramaNIka hai / yahAM se naGga-anaGgakumAra sAr3he pAMca karor3a muniyoM ke sAtha mukti gaye haiM / parvata para saba se bar3A prAcIna aura vizAla mandira zrI candraprabhusvAmI kA hai| isameM 7 // phITa U~cI bha0 candraprabhu kI atyanta manojJa khagAsana pratimA virAjamAna hai / isa meM eka hindI kA lekha kisI prAcIna lekha ke AdhAra se likhA gayA hai, jisa se pragaTa hai ki isa mandira ko saM0335 meM zrI zravaNasena kanakasena ne banavAyA thA / isa kA jIrNoddhAra saM0 1883 meM matharAvAle seTha lakhamIcandajI ne karAyA thaa| mandiroM para nambara par3e hue haiM. jisa se vandanA karane meM g2alatI nahIM hotI hai| yahA~ kI yAtrA karake gvAliyara jAnA caahiye| gvAliyara sTezana se do mIla campAbAga meM dharmazAlA hai| yahAM 20 di jaina mandira aura caityAlaya hai| campAvAga aura caukabAjAra Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #139
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 132 ) meM do paMcAyatI maMdiroM meM citrakArI kA kAma acchA hai / gvAliyara se lazkara eka mIlakI dUrI para hai / vahA~ jAte hue mArga meM do pharalAMga ke phAsale para eka pahAr3a hai, jisameM bar3I 2 guphAyeM banI huI haiM / unameM vizAla pratimAyeM haiM / yahAM se gvAliyara kA prasiddha kilA dekhaneko jAnA cAhiye / kile meM aneka aitihAsika cIjeM dekhane qAbila haiM / gvAliyara ke purAtana rAjAoM meM kaI jainadharmAnuyAyI the | kacchavAhA rAjA sUrajasena ne san 275 meM gvAliyara basAyA thA / vaha gopagiri athavA gopadurga bhI kahalAtA thaa| kachavAhA rAjA kIrtisiMhajI ke samaya meM yahA~ jainiyoM kA prAbalya thA / uparAnta parihAravaMza ke rAjA gvAliyara ke adhikArI huye / una ke samaya meM bhI di0 jaina bhaTTArakoM kI gaddI vahA~ vidyamAna thI / usa samayake bane hue aneka jinamaMdira aura mUrtiyAM milatI haiN| unako bAbara ne naSTa kiyA thA / phira bhI katipaya mandira aura mUrtiyAM akhaMDita avazeSa haiM / saba se prAcIna pArzvanAthajI kA eka choTA-sA mandira hai / pahAr3I caTTAnoM ko kATa kara aneka jina mUrtiyAM banAI gaI haiM / yahA~ adhikAMza mUrtiyA~ zrI AdinAtha bhagavAna kI haiM / eka pratimA zrIneminAthajI kI 30 phITa U~cI hai / yahA~ se icchA ho to bhelasA jAkara bhaddalapura (udayagiri) ke darzana kre| bhalasA kaI jainI bhelasA ko hI dasaveM tIrthaGkara zrI zItalanAthajI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #140
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 133 ) I I kA janmasthAna anumAna karate haiM / unakA vArSika melA bhI yahAM hotA hai / yahAM eka bar3A bhArI zikharabaMda maMdira prAcIna isake atirikta aura bhI kaI mandira aura caityAlaya haiM / yahAM sTezana ke pAsa dAnavIra seTha lakSmIcandajI kI dharmazAlA hai / seThajI ne bhelasA meM seTha zitAbarAya lakSmIcanda jaina hAIskUla bhI sthApita kiyA hai / yahA~ se cAra mIla dUra udayagiri parvata prAcIna sthAna hai / vahA~ kaI guphAyeM haiM, jinameM se naM0 10 jainiyoM kI hai| isa guphA ko guptavaMza ke rAjAoM ke samaya meM una ke eka jainI senApati ne jaina muniyoM ke liye nirmANa karAyA / vahAM pArzvanAthajI kI pratimA aura caraNacinha bhI haiN| yahAM se bauddhoM kA sAMcI stUpa bhI najadIka hai / bhelasA se vApasa AgarA Ave / vahAM se mahAvIra jI jAve / zrI mahAvIrajI atizaya kSetra yaha atizaya kSetra cAra mIla mahAvIra pauMdA sTezana se dUra hai| yahAM eka vizAla di0 jaina mandira hai, jisameM mUlanAyaka bha0 mahAvIra kI atizaya yukta padmAsana pratimA virAjamAna haiM / pratimA jIrNa ho calI hai. isalie unhIM jaisI eka aura pratimA virAjamAna kI gaI haiN| mUla pratimA nadI kinAre jamIna ke andara se kisI gvAle ko milIM thIM / jahA~ se pratimAjI upalabdha huI thI, vahAM para eka chatrI aura pAdukAyeM banI huI yaha . Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #141
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 134 ) haiN| pahale yahA~ para di. jainAmnAya ke bhaTTArakajI saba prabaMdha karate the; parantu unakI mRtyu ke bAda se jayapura rAjya dvArA niyukta di0 jainoM kI prabaMdhaka kameTI saba dekha bhAla karatI hai / jabase kameTI kA prabandha huA hai, taba se kSetra kI vizeSa unnati huI hai aura hajAroM kI saMkhyA meM yAtrI pahu~catA hai uttara bhArata meM isa kSetra kI bahuta mAnyatA hai / ___ savAI mAdhopura (camatkArajI) mahAvIrajI se savAI mAdhopura jAve / yahA~ para sAta zikhiravaMda di0 jainamandira aura eka caityAlaya hai| yahA~ se karIba 12 mIla kI dUrI para raNathaMbhora kA prasiddha kilA hai jisake andara eka prAcIna jaina maMdira hai / usameM mUlanAyaka candraprabhu bhagavAna kI pratimA manojJa aura darzanIya hai / savAI mAdhopura se vApasa Akara camatkArajI atizayakSetra ke darzana karanA caahiye| yaha kSetra vahA~ se do mIla hai / isameM eka vizAla maMdira aura naziyAM jI haiN| kahate haiM ki saMvat 1898 meM eka sphaTikamaNikI pratimA (6 iMca kI) eka bagIce meM milI thii| usa samaya yahA~ kezara kI varSA huI thii| isI kAraNa yaha sthAna camatkArajI kahalAtA hai| yahA~ se yAtriyoM ko jayapura jAnA caahiye| jayapura jayapura bahuta ramaNIka sthAna hai aura jainiyoM kA mukhya kendra hai / yahA~ di0 jaina zikhiravaMda maMdira 52, caityAlaya 68 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #142
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 135 ) aura 18 naziyA~ bastI ke bAhara haiN| kaI maMdira prAcIna, vizAla aura atyanta sundara hai| bAbA dulIcandajI kA vRhad zAstra bhaMDAra hai jaina mahA pAThazAlA va kanyAzAlAdi saMsthAyeM bhI haiM / jayapura ko rAjA savAI jayasiMhajI ne basAyA thA / basAne ke samaya rAva kRpArAmajI (zrAvagI) vakIla dillI darabAra meM the| unhIM kI salAha se yaha zahara basAyA gayA aura yaha apane DhaMga kA nirAlA zahara hai pahale yahA~ ke rAja darabAra meM jainiyoM kA prAbalya thA / zrI amaracandajI Adi kaI mahAnubhAva yahA~ ke dIvAna the| Aja kala bhI kaI jainI uccapadoM para niyukta haiM / madhyakAla meM jainadharma kI vivekamaI unnati karane kA zreya jayapura ke svanAmadhanya AcAryatulya paMDitoMkohI prApta hai / yahAMhI prAtaH smaraNIya paM0 ToDaramalajI, paM0 jayacandajI, paM0 mannAlAlajI, paM0 sadAsukhajI, saMghI pannAlAlajI prabhUta vidvAn huye haiM, jinhoMne saMskRta prAkRta bhASAoM ke graMthoM kI TIkAyeM karake jainiyoM kA mahatI upakAra kiyA hai / yahA~ para eka samunnata jaina kaoNlija sthApita kiyA jAve to jaina dharma kI vizeSa prabhAvanA ho / jayapura ke mandiroM meM adhikAMza pratimAye prAyaH saMvat 1826, 1851, 1862 aura 1863 kI pratiSThita virAjamAna haiM / ghI vAloM ke rAste meM terApaMthI paMcAyatI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #143
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 136 ) maMdira saM0 1763 kA banA kahA jAtA hai, parantu usameM pratimAyeM 14vIM-15vIM zatAbdi kI virAjamAna haiM / saM0 1851 meM jayapura ke pAsa phAgI nagara meM bimbapratiSThotsava huA thA / usameM ajamera ke bha0 bhuvanakIrti, gvAliyara ke bha0 jinendrabhUSaNa aura dillIke bha0 mahendrabhUSaNa sammilita huye the| unakI pratiSThA karAI huI pratimAyeM jayapura meM virAjamAna haiM / eka pratimA se pragaTa hai ki saM0 1883 meM mAghazukla saptamI guruvAra ko bha. zrI surendra kIrtike tatvAvadhAna meM eka bimba pratiSThotsava khAsa jayapura nagara meM huA thaa| isa utsava ko chAvar3A gotrI dIvAna balacandrajI ke suputra zrI saMghavI rAmacandrajI aura dIvAna amaracandrajI ne sampanna karAyA thaa| sAMgAnera, cAmsU Adi sthAnoM meM bhI nayanAbhirAma maMdira haiM / jayapura ke darzanIya sthAnoM ko dekhakara vApasa dillI meM Akara sAre bhAratavarSa ke tIrthoM kI yAtrA samApta karanA caahiye| isa yAtrA meM prAyaH saba hI pramukha tIrthasthAna A gaye haiM; phira bhI kaI tIrthoM kA varNana na likhA jAnA saMbhava hai| 'digambara jaina DAyarekTarI' meM saba tIrthoM kA paricaya diyA huA hai| vizeSa vahAM se dekhanA caahiye| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #144
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 137 ) praznAvalI (1) hastinApura, mathurA, ayodhyA, banArasa aura paTanA kA ___kucha hAla likho ? (2) kuNDalapura, rAjagRha, aura pAvApura kA saMkSepa se varNana karo? (3) sammedazikhira jainiyoM kA mahAn tIrtha kyoM kahalAtA hai| isa tIrtha ke bAre meM jo kucha tuma jAnate ho vistAra se likho| (4) udayagiri aura khaMDagiri tIrthoM ke viSaya meM tuma kyA ___ jAnate ho ? khAravela kA saMkSipta hAla likho ? (5) bAhubalI aura bhadrabAhu svAmI ke bAre meM tuma kyA ___ jAnate ho ? zravaNabelagola aura mUDbadrI tIrthoM kA hAla likho| (6) kArakala, kuMthalagiri, ilorA kI guphAoM, mAMgItuMgI ___ aura gajapaMthA kA saMkSipta varNana likho? (7) pAvAgar3ha, pAlItAnA, zatrujaya, girinArajI, tAraMgAjI ___ aura AbU parvata ke tIrthoM ke bAre meM tuma kyA jAnate ho? (8) zrI kezariyAnAtha, bInolyA pArzvanAtha, siddhavarakUTa, pAvAgiri, bAvanagajAjI, maksI pArzvanAtha, aMtarIkSa pArzvanAtha, muktAgiri, droNagiri, nainAgiri, khajarAhA, laa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #145
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 138 ) devagar3ha, caderI, papaurA ahAra kuDalapura atizayakSetra, kampilA, sonAgiri aura mahAvIrajI atizayakSetra kahAM haiM ? unakA saMkSipta paricaya likho / (6) jainasAhitya ke pracAra meM jayapura ke vidvAn paMDitoM ne jo bhAga liyA usakA hAla saMkSepa meM likho| (10) 'tIrthakSetra kameTI'-zilAlekha-mAnastaMbha aura bhaTTAraka se tuma kyA samajhate ho ? (11) jIrNoddhAra kise kahate haiM ? kina kina jainatIrthoM ke jIrNoddhAra kI vizeSa AvazyakatA hai ? 'jIrNoddhAra kArya nayA mandira banavAne kI apekSA adhika Avazyaka aura mahAn puNyabandha kA kAraNa hai' isake pakSa meM kucha likho / (12) tIrthakSetroM kI unnati ke kucha upAya batAo ? (13) tIrthayAtrA meM eka yAtrI kI dinacaryA aura vyavahAra kaisA honA cAhiye ? use yAtrA meM kyA kyA sAvadhAnI rakhanA cAhiye ? (14) apragaTa tIrtha kauna-kauna se haiM aura unakA patA lagAnA kyoM Avazyaka hai ? Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #146
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 136 ) upasaMhAra "zrI tIrthapAntharajasA virajI bhavanti, tIrtheSu vibhamaNato na bhave bhamanti / tIrthavyayAdiha narAH sthirasampadaH syuH, pUjyA bhavanti jagadIzamathArcayantaH // " tIrtha kI pavitratA mahAn hai / AcArya kahate haiM ki zrI tIrtha ke mArga kI raja ko pAkara manuSya rajarahita arthAt karma-mala rahita ho jAtA hai| tIrtha meM bhramaNa karane se vaha bhava bhramaNa nahIM karatA hai| tIrtha ke liye dhana kharca karane se sthira sampadA prApta hotI hai| aura jagadIza jinendra kI pUjA karane se vaha yAtrI jagatapUjya hotA hai| tIrtha yAtrA kA yaha mIThA phala hai / isakI upalabdhikA kAraNa tIrtha-prabhAva hai| tIrtha bandanA meM vivekI hamezA vatAcAra kA dhyAna rakhatA hai / yadi sambhava huA to vaha eka daphA hI bhojana karatA hai, bhUmi para sotA hai, paidala yAtrA karatA hai, sarva sacittakA tyAga karatA hai aura brahmacarya pAlatA hai| jina mUrtiyoM kI zAnta aura vItarAga mudrA kA darzana karake apane samyaktva ko nirmala karatA hai / kyoMki vaha vivekI jAnatA hai ki vastutaH prazamarUpa ko prApta huA AtmA hI mukhya tIrtha hai| vAhyatIrtha-vandanA usa abhyantara tIrtha-AtmA kI upalabdhikA Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #147
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 140 ) sAdhana mAtra hai| isa prakAra ke vivekabhAva ko rakhanevAlA yAtrI hI saccI tIrthayAtrA karane meM kRtakArya hotA hai / use tIrthayAtrA karane meM Arambha se nivRti milatI hai aura dhana kharca karate huye use Ananda AtA hai, kyoMki vaha jAnatA hai ki merI gAr3hI kamAI aba saphala ho rahI hai| saMgha ke prati vaha vAtsalya bhAva pAlatA hai aura jIrNa caityAdi ke uddhAra se vaha tIrtha kI unnati karatA hai / isa puNya pravRtti se vaha apanI AtmA ko UMcA uThAtA hai aura sadvratiyoM ko prApta hotA hai / madhyakAla meM jaba Ane jAne ke sAdhanoM kI suvidhA nahIM thI aura bhArata meM suvyavasthiti rAjazAsana qAyama nahIM thA, taba tIrthayAtrA karanA atyanta kaThina thA / kintu bhAvuka dharmAtmA sajjana usa samaya bhI bar3e 2 saMgha nikAla kara tIrthayAtrA karanA sabake liye sulabhakara dete the / ina saMghoM meM bahuta-sA rupayA kharca hotA thA aura samaya bhI adhika lagatA thA / isaliye yaha saMgha varSoM bAda kahIM nikalate the / isa asuvidhA aura avyavasthA kA hI yaha pariNAma hai ki Aja kaI prAcIna tIrthoM kA patA bhI nahIM hai / aura tIrthoM kI bAta jAne dIjiye, kevala zAsanadeva tIrthaMkara mahAvIra ke janma-tapa aura jJAna kalyANaka sthAnoM ko lelIjiye / kahIM bhI unakA patA nahIM hai-janmasthAna ku MDalapura batAte haiM jarUra; parantu zAstroM ke anusAra vaha kuMDalapura rAjagRha se dUra aura vaizAlI ke nikaTa thA / isaliye vaha vaizAlI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #148
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 155 ) ke pAsa honA cAhiye / Adhunika khoja se vaizAlI kA patA mujaphpharapura jile ke basAr3ha grAma meM calA hai / vahIM vasukuNDa prAma bhI hai / ataeva vahA~ para zodha karake bha0 mahAvIra ke janma sthAna kA TIka patA lagAnA Avazyaka hai| bhagavAna ne vahIM nikaTa meM tapa dhAraNa kiyA thA, parantu unakA kevalajJAna sthAna janmasthAna se dUra jambhakagrAma aura RjakUlA nadI ke kinAre para vidyamAna thA / Aja usakA kahIM patA nahIM hai / baMgAlI vidvAn sva0 naMdalAlaDe ne. sammeda zikhrira parvata se 25-30 mIla kI dUrI para sthita jhariyA ko jambhaka grAma siddha kiyA hai aura barAkara nadI ko RjukUlA nadI batAyA hai / jhariyA ke AsapAsa zodha kara ke purAtatva kI sAkSI ke AdhAra se kevalajJAna sthAna ko nizcita karanA bhI atyantAvazyaka hai| isI prakAra kaliGga meM koTizilA kA patA lagAnA Avazyaka hai / tIrtha yAtrA kA yaha mahatI kArya hogA yadi ina bhulAye huye tIrthoM kA uddhAra ho ske| sArAMzataH tIrtho aura unakI yAtrA meM hamArA tana-mana-dhana sadA nirata rahe yahI bhAvanA bhAte rahanA cAhiye / "bhavi jIva ho saMsAra hai, dukha-khAra-jala-darayAva / tuma pAra utarana ko yahI hai, eka sugama upAva / / gurubhakti ko mallAha kari, nija rUpa soM lavalAva / jina tIrthako guna vada gItA, yahI mItA nAva // " Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #149
--------------------------------------------------------------------------
________________ Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #150
--------------------------------------------------------------------------
________________ dehalI ke digambara jaina mandira aura saMsthAyeM (lekhaka-pannAlAla jaina apravAla dehalI) dharmapurA-(1) saMvat 1857 meM zrImAn lA0 harasukharAyajI (kucha lekhakoM ke matAnusAra mohanalAlajI) ne dharmapurA dehalI meM naye mandirajI kI buniyAda rakkhI, jo sAta varSa meM pAMca lAkha kI lAgata se bana kara tayyAra huaa| kucha lekhakoM kA khyAla hai ki vaha ATha lAkha rupaye kI lAgata kA hai| yaha lAgata usa samaya kI hai jabaki rAja cAra Ane aura majadUra do Ane roja lete the| isa mandira kI pratiSThA miti baizAkha zuklA 3 saMvata 1864 ( san 1807 ) meM huii| mandira kI mUlanAyaka vedI jayapura ke svaccha makarAne saMgamaramara kI banI hai aura usameM sacce bahumUlya pASANa kI paJcIkArI kA kAma aura belaba ToM kA kaTAva aisA bArIka aura anupama hai ki tAjamahala ke kAma ko bhI lajAtA hai| * AsAre sanAdIda san 1847 pRSTha 47-48 rahanumAye dehalI san 1874 pRSTha 166, lisTa Apha dI mohammaDana eNDa hindU mauna manTasvala1 pRSTha 132 6 dehalI dI impIriyalasiTI pRSTha 35, dehalI DAyarekTarI phaura san 1615 pRSTha 103, paMjAba DisTrikTa gajeTIyara san 1912 pRSTha 8 gajeTIyara Apha dehalI DisTrikTa san 1883-84 pRSTha 78-7E dillI digdarzana pRSTa 6, dehalI inaTUDeja pRSTha 43, bandara phula dehalI pRSTha 43 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #151
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 142 ) jo yAtrI videzoM se bhArata bhramaNa ke liye yahA~ Ate haiM ve isa vedI ko dekhe binA dehalI se nahIM jaate| jisa kamala para zrI AdinAtha bhagavAna kI pratimA virAjamAna hai usa kamala kI lAgata dasa hajAra rupaye tathA vedI kI lAgata savA lAkha rupaye batAI jAtI hai / kamala ke nIce cAroM dizAoM meM jo siMhoM ke jor3e bane hue haiN| unakI kArIgarI apUrva aura Azcaryajanaka hai / yaha pratimA saMvat 1664 kI hai / yaha duHkha kI bAta hai ki mUla nAyaka pratimA isa samaya mandirajI meM maujUda nahIM hai / kahA jAtA hai ki vaha khaNDita ho gaI aura bambaI ke samudra meM jala pravAhita karA dI gaI hai| vedI ke cAroM ora dIvAroM para darzanIya bahumUlya citrakArI hai| yaha citrakArI bar3I khoja ke sAtha zAstrokta vidhi se banabAI gaI hai| jaise vedI ke pIche 3 citra pAvApurI, zrutaskaMdha yaMtra, aura muktAgari ke aGkita haiN| isake Upara | bhaktAmara kAvya yaMtra sahita isake Upara , bhAva, vedI ke dAMI ora pA~ca citra 15 bhaktAmara kAvya, 15 bhAva, vedI ke bAI ora 5citra 15 bhaktAmara kAvya 15 bhAva, sAmane 3 citra : bhaktAmara kAvya bhAva isa taraha cAroM ora 16 citra 48 bhaktAmara kAvya yaMtra sahita 48 bhAva haiM jo darzanIya haiN| kucha bhAvoM ke nAma ye hai-sana+AsAresanAdIda pRSTha 47-48 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #152
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 143 ) kumAra cakrI kI parIkSA ke liye devoM kA AnA, bharata bAhubali ke tIna yuddha, zubhacandra kA zilA ko svarNamaya banAnA, samantabhadra kA svayaMbha stotra ke uccAraNa se piNDI ke phaTane se candraprabhu kI pratimA kA prakaTa honA, gajakumAra muni ko agni kA upasarga sudarzana seTha ke zIla ke prabhAva se zalI kA siMhAsana honA, rAvaNa kA kailAza ko uThAnA, sukumAlajI kA vairAgya aura upasarga sahana, sItAjI kA agnikuMDa meM praveza, bhadrabAhu svAmI se candragupta kA phala pUchanA, nemisvAmI aura kRSNa kI bala parIkSA, rAtri bhojana tyAga kI mahimA, akalaMka deva kA bauddhAcArya se vAda Adi 2 bIca kI vedI meM sabase upara indra bAjA madaGgA Adi lie hue haiN| isa taraha cAroM ora mandira kA nakazA citrakalA meM hai| pahile isa mandira meM eka yahI vedI thI phira eka pRthaka vedI usa prativimba sasUha ke virAjamAna karane ke vAste banavAI gii| jinakI rakSA san 1857 ke balave ke samaya meM apane jI jAna se jainiyoM ne kI thii| usake bahuta varSa pIche do svargIya AtmAoM kI smati meM unake pradAna kiye rupaye se donoM dAlAnoM meM vediyAM banAI gaI / ina vediyoM meM nIlama, maragaja kI mUttiyeM tathA pASANa kI prAcIna saMvat 1112 kI pratimAyeM haiM eka chatra sphaTika banA huA hai| bAhara ke eka dAlAna meM dainika zAstra sabhA hotI hai, yahA~ kI zAstra sabhA dUra 2 mazahUra hai / dazalAkSaNI meM prAyaH bAhara ke Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #153
--------------------------------------------------------------------------
________________ (144 ) vidvAn bulAe jAte haiM / eka dAlAnameM svAdhyAyazAlA hai tathA puruSa varga svAdhyAya kiyA karate haiN| tIsare dAlAna meM striyAM zAstra sunatI va svAdhyAya kiyA karatI haiM Upara ke bhAga meM sunaharI akSaroM meM kalyANa mandira stotra likhA huA hai / isake andara vizAla sarasvatI bhaMDAra hai jisameM hasta likhita lagabhaga 1800 zAstra va chape hue saMskRta bhASA ke granthoM kA acchA saMgraha hai isase sthAnIya va bAhara ke vidvAn yatheSTa lAbha uThAte haiM svayaM lekhaka ne aneka bAra pranthoM ko bAhara bhejA hai / lekhaka kI bhAvanA hai ki vaha dina Ave jaba dehalI ke vizAla pranthoM kA jinakI tAdAda 6000 ke karIba hai uddhAra ho / kyA koI jinavANI bhakta isa ora dhyAna degaa| yahIM striyoM kI bhI zAstra sabhA hotI hai idhara se eka jInA nIce jAtA hai jisameM prAyaH strI samAja AtI jAtI hai vaha nIce utara kara zrI jaina kanyA zikSAlaya bhavana meM pahuMcatA hai| zikSAlaya san 1908 se sthApita hai| pA~cavIM kakSA taka kI zikSA dI jAtI hai| tIna sau se Upara jaina va jainetara bAlikAyeM zikSA prApta kara rahI haiM isako parizrama kara miDila kakSA taka pahu~cA denA caahiye| yahIM Upara, nIce kI maMjila meM strI samAja kI do zAstra sabhAyeM hotI haiM mandirakA sahana bhI kAphI bar3A hai jisameM bahudhA agravAla di0 jaina paMcAyata kI baiThakeM huA karatI haiN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #154
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 145 ) mandira kI darzanIya patthara kI chatarI hai eka ora sabase purAnI saMvata 1943 se cAlU jaina pAThazAlA bhavana hai jisameM cauthI kakSA taka zikSA dI jAtI hai 156 vidyArthI haiM / itano purAnI zikSaNa saMsthA hote hue bhI koI khAsa unnati na ho yaha duHkha kI bAta hai| ____ mandira ke nicale bhAga meM sardI ke mausama meM rAtri ko zAstra sabhA huA karatI hai tathA mithyAtva timira nAzinI di0 jaina sabhA dvArA sthApita ArAIza phaMDa kA sAmAna tathA di0 jaina prema sabhA dvArA sthApita bartanoM kA saMgraha hai jo bahudhA vivAha zAdI ke kAma AtA hai| zrImAn lA0 harasukharAya jI ne 26 vizAla mandira ( kahA jAtA hai ki isase bhI kahIM jyAdA mandira banavAye, parantu lekhaka ko koI pramANa nahIM milA) dillI jayasiMhapurA (nyU dehalI) paTapar3a zAhadarA dehalI, hastinAgapura, alIgar3ha, sonAgira, sonIpata, pAnIpata, karanAla, jayapura, sAMgAnera Adi sthAnoM meM banavAe aura una mandiroMke kharcake vAste bhI yatheSTa jAyadAda pradAna kii| Apa zAhI khajAMcI the| Apako sarakArI sevAoM ke upa* aMgrejI jaina gajaTa akTUbara 1945 * nakala bayAna hastinAgapura pRSTha 6-12 mazamUlA tArIkha jilA meraTha san 1871 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #155
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 146 ) lakSya meM tIna jAgIra sanada sArTIphikeTa Adi prApta hue| Apa bharatapura rAjya ke kauMsilara the Apake putra zuganacanda jI kA phoTU dehalI ke lAla kile meM surakSita hai aura ukta phoTU meM Apako 'rAjA' zuganacanda likhA huA hai| ___ mandira ke bAhara jaina mitramaMDala kAryAlaya hai, jo san 1615 se sthApita hai aura jisane aba taka 100 se Upara bahumUlya TraikTa prakAzita kie haiM jisako sarakAra ne Chief Litreary Society likhA hai tathA maMDala dvArA sthApita san 1927 se zrI vardhamAna pablika lAyabrerI hai jisameM dhArmika pustakoM kA khAsA saMgraha hai| maiM lAyabrerI va manDala ko unnata dazA meM dekhane kA utsuka huuN| kucha kamiyAM haiM jina para dhyAna dene kI turanta zrAvazyaktA hai / isake bAda hI isI' naye mandira jI kI jamIna para bIbI dropadIdevI kI vizAla dharmazAlA hai jisameM kaI sabhAoM ke kAryAlaya haiM jinakA kucha kArya najara nahIM aataa| yaha dharmazAlA bahudhA vivAha zAdI uThAvanI Adi ke kAma meM AtI hai| yahAM yAtriyoM ko Thaharane ke liye koI khAsa suvidhA nahIM hai| prabandhaka va TrasTImahodayoM ko khAsa dhyAna dekara aise niyama banA dene cAhiye jo yAtriyoM ko vizeSa upayogI siddha ho ske| (r) paMjAba DisTrikTa gajeTiyara dehalI DisTrikTa san 1912 pRSTha 78 Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #156
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 147 ) yahAM Asa pAsa bahudhA jainiyoM ke hI ghara haiM / (2) dharmazAlA (kamarA) dharmapatnI lA0 candUlAla mulatAna vAloM kA sthApita saMvat 1676 san 1922 galI pahAr3a ke bAhara (1) (2) caityAlaya lA0 mIrImalajI / caityAlaya lA0 bhauMdUmalajI, masjida khajara ( 1 ) - paMcAyatI mandira lagabhaga 203 varSa (arthAt san 1743) purAnA lA0 AyAmala AphIsara kamasariyeTa DipArTamaiMTa Apha mahommada zAha kA diyA huA pazcAt paMcAyatI 3 vizAla pratimAyeM, ( pArzvanAthajI kI mUrti 5 phuTa 6 ica U~cI aura 3 phuTa 5 iva caur3I, do zveta raMga kI pratimAyeM 3 phuTa 5 iMca U~cI 2 phuTa 8 iMca caur3I haiM ) ratna pratimAyeM, hastalikhita lagabhaga 3000 zAstra, chape hue zAstroM kA saMgraha / (2) dharmazAlA pacAyatI mandira / S masjida khajUra ke bAhara - (1) padmAvatI puravAla di0 jaina mandira sthApita san 1631 / (2) mehara mandira lA0 meharacanda kA banAyA huA jisa meM eka lAkha 6 hajAra rupaye kharca hue, pratiSThA 23 janavarI san 1876 ko huI / 52 caityAlayoM ( nandIzvara dvIpa) kI apUrva racanA, chape hue va hasta likhita zAstroM kA saMgraha, prAtaH kAla zAstra sabhA / vaidyavAr3A - (1) di0 jaina bar3A mandira maya zAntinAtha svAmI kA caityAlaya lagabhaga 205 varSa purAnA (arthAt san 1741) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #157
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 148 ) vizAla pratimA, sphaTika pratimAyeM, hasta likhita zAstra bhaNDAra strI samAja zAstra sabhA / (2) zAntisAgara di0jaina kanyA pAThazAlA (pAMcavIM kakSA taka ) (3) sundaralAla di0 jaina auSadhAlaya | (4) sundaralAla di0 jaina dharmazAlA / (5) caityAlaya galI meM / sadara bAz2Ara - 1 hIrAlAla jaina hAyara sekeMDarI skUla sthApita san 1920 (2) zivadayAla phrI nAITa skUla (zrIpArzvanAtha yuvaka maMDala) (3) jaina saMsAra mAsika ( urdu patrakAryAlaya ) (4) dharmazAlA lA0 mUlacanda musaddIlAla DipTIgaMja urpha mahAvIranagara - (1) lAla caityAlaya (2) zrIlAlacanda jaina dharmArtha auSadhAlaya sthApita sa0 1640 (3) zrI 1008 jambukumAra saMgha " pahAr3IdhIraja - ( 1 ) jaina zikSA pracAraka sosAiTI raji (2) zrI jaina di0 paMcAyatI dharmazAlA (3) jaina saMgaThana sabhA sthApita san 1924 (4) sArvajanika jaina pustakAlaya sthApita san 1624 (5) zrI pArzvanAtha yuvaka maNDala (6) jaina mairija byuro ( jaina saMgaThana sabhA ) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #158
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 146 ) (7) jaina mandira (galI mandiravAlI meM ) chape huye zAstroM kA acchA saMgraha, strI zAstra sabhA, gadarakAla se pahile kA (E) caityAlaya lA manoharalAla jauharI ( maMtra zAstra va chape zAstroM kA saMgraha ) (1) jaina kanyA pAThazAlA ( AThavIM kakSA taka ) sthApita saMvata 1675 san 1618 (10) hIrAlAla jaina prAimarI skUla (11) jainamandira ( galI natthanasiMha jATa meM ) lA0makkhanalAla kA (12) zrAvikAzAlA (galI natthanasiMha jATa meM) (13) jaina sevA saMgha (galI natthanasiMha jATa meM ) karaulabAga - (1) jaina mandira (chapparavAle kUe ke pAsa) pratiSThA sa0 1935 meM huI (2) muMzIlAla jaina Ayurvedika auSadhAlaya nyU dehalI - rAjA kA bajAra (1) amavAla jaina mandira lA0 harasukharAyajI kA banAyA huA mugaloM ke samaya kA mUlanAyaka pratimA saM0 1861 san 1804 kI (2) buddhi prakAza jaina rIDiMga rUma (3) khaNDelavAla jaina mandira mugaloM ke samaya kA prAcIna saMvata 248 kI mUrci (4) jainasabhA sthApita san 1931 (rajisTarDa) (5) di0 jaina brAdarI (sabhA) Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #159
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 150 ) (6) jainayaMgamaina ezosiyezana sthApita san 1935 (7) jainanizi mugaloM ke samaya kI pahAr3agaMja (manTole meM)--(1) jaina mandira kUcA pAtIrAma galI indara vAlI--(1) jaina mandira saMvat 1646 sana 1862 kA banA huaa| (2) jaina prema sabhA (3) neminAtha kIrtana maMDala dehalI daravAjA-(1) jaina mandira mugaloM ke samaya kA dariyAgaMja--(1) zrI bhAratavarSIya anAtharakSaka jaina sosAITI dehalI sthApita san 1903 (rajisTarDa) (2) jaina anAthAlaya sthApita san 1903 (3) jaina caityAlaya (4) jaina Ayurvedika phArmesI (5) TelariMga DipArTameMTa (anAthAlaya) (6) jaina pracAraka (mAsikapatra kAryAlaya) (7) jaina eMglo varanIkulara miDila skUla (8) rAya bahAdura pArasadAsa riphreMsa lAyabrerI (aMgrejI bahu mUlya pustakoM kA saMgraha) (8) lA0 hukamacanda caityAlaya (nambara sAta meM) (10) raMgIlAla jaina homiyo pethika phrI DispainsarI Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #160
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 151 ) phaiz2a bAz2Ara (RSi bhavana)-(1) akhila bhAratavarSIya di. jaina pariSad kAryAlaya sthApita san 1923 (2) vIra (sAptAhika) patra kAryAlaya (3) pariSad pabliziMga hAusa (4) pariSad parIkSAborDa (5) jainaaijyakezana borDa lAlakile ke pAsa--(1) urdU kA mandira (sabase prAcIna mandira) man 1656 kA samrATa zAhajahAM ke samaya kA, saMvata 1548 kI mUrtiyAM, strI va puruSa samAja zAstra sabhA, 'urdu kA mandira' vaha isalie kahA gayA thA ki usakA nirmANa una jainiyoM ke lie kiyA gayA thA jo samrATa zAhajahA~ kI senA meM the| eka daphA samrATa auraGgajeba ne hukma nikAlA thA ki isa mandira meM bAje na bajAye jAya, parantu unake hukma kI pAbandI na ho sakI, bAje barAbara bajate rahe / yaha jarUrI thA ki bajAne vAlA koI na dikhatA thA samrATa svayaM dekhane Ae aura saMtoSita hokara unhoMne apanA hukma vApisa le liyaa| kahA jAtA hai ki jisa sthAna para yaha mandira hai pahale vahA~ para zAhI chAvanI thI aura eka jainI sainika kI choladArI vahA~ para lagI thI, jinhoMne apane liye darzana karane ke vAste eka jina pratimA usameM virAjamAna kara rakkhI thii| uparAnta usI sthAna para yaha vizAla mandira banAyA gyaa| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #161
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 152 ) (2) jaina sporTasaklaba kUcA bulAkI begama (pareDagrAuDa pAsa) 1) jaina dharmazAlA lA0 lacchUmalajI kAg2ajI sthApita san 1628 cAndanI cauka darIbA ke pAsa-(1) giradhArIlAla pyArelAla jaina ejyUkezana phaNDa Aphisa ( hAusa makAna naM0 33 / / 'galI khajAcI ( darIbA )--(1) caityAlaya lAvhajArI. lAla, lA0 sAhabasiMha kA banAyA huA sana 1761 lagabhaga 155 varSa purAnA / (2) caityAlaya lA0 gulAbarAya meharacanda mugaloM ke samaya kA / kaTarA mazarU ( darIbA)-(1) dharmazAlA lA0 zrI rAma vakIla jaina sthApita san 1906 / kUcA seTha ( darIbA )-(1) bar3A mandira sambat 1885 san 1828 meM bananA prArambha huA maMgazira badI 13 sambat 1861 meM pratiSThA huI, sphaTika kI mUrtiye, sambat 1251 kI pratimA, hasta likhita lagabhaga 1400 va chApe ke pranthoM kA saMgraha, puruSa samAja zAstra sabhA / (2) bartana phaNDa (jaina sevA samiti) (3) choTA mandira- lA0 indrarAja kA banAyA huA lagabhaMga 106 varSa purAnA arthAt san 1840 kA sambat 1546 kI prtimaayeN| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #162
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 153 ) "lA0 indrarAjajI ne eka pratimA eka durrAnI jo kAbula kA thA usase kharIdI usane pA~ca sau rupaye kImata mAMgI cUMki vaha garIba the unhoMne apanA tamAma sAmAna beca kara vaha pratimA kharIda lI pahile vaha pratimA apane ghara rakhI phira paMcoM ke supurda kara dI ki vaha mandira nirmANa karAdeM / durrAnI se jo pratimA kharIdI thI vaha samvat 1546 kI thii|" (4) jaina dhrmshaalaa| (5) muni namisAgara paramArtha pavitra auSadhAlaya sthApita san 1631 / (6) jaina saMskRta vyApArika vidyAlaya (AThavIM kakSA taka) rajisTarDa sthApita san 1911 / galI anAra (dharmapurA )- 1) caityAlaya vIvI tokhana satagharA (dharmapurA)-(1) caityAlaya muMzI rizkalAla (2) mandira lA0 candAmala, strI samAja zAstra sabhA / (3) shraavikaashaalaa| satagharA bAhara (dharmapurA)-(1) mantrI hisAra pAnIpata agravAla di0 jaina paMcAyata (hAusa naM0 648) / chattA zAhajI (cAvar3I bAjAra)- 1) agravAla jaina auSadhAlaya lA0 amarasiMha dhUmImala kAgajI sthApita san 1936 naI sar3aka--(1) bhAratavarSIya di0 jaina mahAsabhA kAryAlaya sthApita san 1864 (rjisttrdd)| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #163
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 154 ) (2) jaina gajaTa sAptAhika patra kAryAlaya / __kaTar3A khazAlarAya-(1) mainejiMga kameTI agravAla di0 jaina mandira na kameTI kAryAlaya makAna naM0 662 gandA nAlA-(1) jaina mandira gadara se pahile kA sabjI maNDI-(1) mandira pArzvanAtha (barphakhAne ke pAsa) (2) AdinAtha caityAlaya (mandira) (galI mandira vAlI meM) strI samAja zAstra sabhA (3) zrI zAntisAgara di jaina kanyA pAThazAlA (5vIM kakSA) taka (4) zrI zAntisAgara di0 jaina auSadhAlaya (5) di0 jaina mahAvIra caityAlaya (jamanA mIla meM ) (6) jaina vidyArthI maNDala (sabhA) va patra kAryAlaya (rozanArA roDa para ) mAsika bhogala (jaMgapurA) dehalI se 4 mIla dUra (1) caityAlaya (jaina mandira ) (2) jaina kanyA pAThazAlA paTapar3agaMja --dehalI se 5 mIla dUra (1) jaina mandira lA0 harasukharAya jI kA banAyA huA dehalI zAhadarA--dehalI 4 mIla dUra galI mandira vAlI (1) jaina mandira lA0 harasukharAyajI kA banAyA huA, zAstra bhaMDAra (2) jaina pAThazAlA, (3) raghubIrasiha jaina auSadhAlaya kutuba mInAra-dehalI se 11 mIla dUra-vahAM khaMbho para jaina mUrtiyA~ khudI huI haiM lohe kI kIlI ke sAmane jo dAlAna hai Upara kI maMjila meM tathA nIce Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #164
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 155 ) pariziSTa yAtriyoM ko sUcanAyeM 1. yAtriyoM ko yAtrA meM kisI ke hAtha kI vastu na khAnI cAhiye aura na pratyeka kA vizvAsa hI karanA caahie| 2. relave sTezana para gAr3I Ane ke pahale pahu~ca kara itmInAna se TikiTa le lenA cAhie aura usake na0 noTa buka meM likha lenA caahie| apane sAmAna ko bhI gina lenA cAhie aura kulI kA naM0 bhI yAda rakhanA caahie| 3. chUAchUta kI bImAriyoM se apane ko bacAte hue svayaM sApha suthare rahakara yAtrA karanI caahie| 4. baccoM kI sAvadhAnI rakhanI cAhie-unheM khir3akI ke bAhara nahIM mAMkane denA cAhie aura na pleTaphArma yA bAjAra meM chor3a denA cAhie / unako jevara nahIM pahanAnA caahiye| 5 apane sAtha rozanI avazya rakkheM / sAtha hI loTA, Dora,cAkU ____char3I, chatrI Adi jarUrI cIjeM bhI rkheN| 6. zuddha sAmagrI aura 'jinavANIsaMgraha' Adi pUjA stotra kI pustakeM avazya rakhanI caahiye| 7. yAtrA meM kisI bhI prANI kA jI mata dukhAo / lUle laMgar3oM aura apAhijoM ko karuNA dAna do / tIrthoddhAra meM bhI dAna do| kisI se bhI jhagar3A na kro| Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #165
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( 156 ) 8. parvata para car3hate hue bhagavAn ke caritra aura parvata kI pavitratA ___ kA dhyAna rakhanA caahiye| isase car3hAI khalatI nahIM hai| 1. Trena meM bephikrI se nahIM sonA cAhiye aura na apanA rupayA kisI ke sAmane kholanA cAhiye / use apane pAsa rakkheM / 10. sAtha meM majabUta tAlA rakkheM, jo Thaharane ke sthAna meM lgaaveN| 11. khAne pIne kA sAmAna dekhakara vizvAsapAtra manuSya se kharIdeM / striyoM aura baccoM ko akele mata jAne do / 12 yAtrA meM bahuta sAmAna mata kharIdo; yadi kharIdo to pArsala se ghara bheja do| 13. yadi saMyoga se koI yAtrI raha jAya to dUsare sTezana para utara ___ kara tAra karanA cAhiye; use sAtha lekara calanA caahie| 14, yadi kisI Dibbe meM apanA sAmAna raha jAye to usa Dibbe kA naM0 likha kara tAra karanA cAhiye, jisa se agale sTezana para vaha utAra liyA jAya / pramANa de kara use vApisa le lenA caahie| 15. kisI bhI paMDe yA badamAza kA vizvAsa nahIM karanA caahie| 16. kucha jarUrI auSadhiyA~ aura amRtadhArA, spriTa, Tincara-: AyoDIna bhI sAtha rakhanA cAhiye / Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com
Page #166
--------------------------------------------------------------------------
________________ thazohi bhAvanaga2 netaba Shree Sudharmaswami Gyanbhandar-Umara, Surat www.umaragyanbhandar.com