________________
૪૬
સૂત્ર સંવેદના
લાગે છે અને મોહાધીન આવી કલ્પના જ મને સુખી-દુઃખી કરે છે. મારો સ્વભાવ તો માત્ર આ પુદ્ગલના ધર્મનું જ્ઞાન કરવાનો છે પણ તેમાં રાગાદિ કરવાનો કે રાગાદિથી ભોગ કરવાનો મારો સ્વભાવ નથી.” આ રીતે ભાવનાઓ દ્વારા પૌદ્ગલિક ભાવોથી મનને પાછું વાળવા મહેનત કરતો હોય છે. આ કક્ષામાં ઈન્દ્રિયોના ભાવોમાં રાગ-દ્વેષ તો શું, પરંતુ ક્યાંય કર્તાપણાનો કે મમત્વનો પરિણામ પણ ન સ્પર્શી જાય તે માટે મુનિ ખૂબ સજાગ હોય છે. આ જાગૃતિને કા૨ણે જ મુનિને પાંચે ઈન્દ્રિયોના સંવ૨ભાવવાળા કહેવાય છે.
આ રીતે ભગવાનના વચનના સહારે પ્રયત્ન કરતાં કરતાં ઈન્દ્રિયોના ભાવોને જોવા, જાણવા કે માણવાકૃત ઉત્સુકતાઓ જ્યારે શમી જાય છે, ત્યારે જીવનો પોતાનો મૂળ જ્ઞાતૃત્વભાવરૂપ સ્વભાવ પ્રગટ થાય છે અને તે જ ભાવસંવર છે.
સંવરના પ્રકારો
ઃ
સંવર બે પ્રકારનો છે - ૧. દ્રવ્ય-સંવર અને
ભાવ-સંવર.
૨. બાહ્ય રીતે ઈન્દ્રિયોના વિષયોને છોડી સાધના કરવાની ઈચ્છાવાળો સાધક તપ-સંયમાદિ અનુષ્ઠાનમાં પ્રવૃત્તિ કરતો હોવા છતાં પણ તેનું મન વ્યક્તરૂપે કે અવ્યક્તરૂપે પુદ્ગલના સારા કે ખોટા ભાવોની અસરવાળું હોય તો તેને દ્રવ્યસંવર કે સ્થૂલ વ્યવહા૨થી સંવર કર્યો કહેવાય છે.
જે સાધકનું મન સંસારથી અત્યંત વિરક્ત થયેલું હોય અને મોક્ષમાર્ગમાં સતત રત હોય તેવો સાધક · સ્વાધ્યાય, ભાવના વગેરેના સહારે સંસારના કારણરૂપ ઈન્દ્રિયોના ભાવોથી દૂર થવા મહેનત કરે છે. ઈંન્દ્રિયોના સારા-નરસા ભાવોમાં થતા રાગાદિ ભાવોને અટકાવીને, વિષયોના સંપર્ક વખતે માત્ર તે તે વિષયોનો બોધ કરવામાં, શાતાભાવરૂપે સાધક પોતાના ઉપયોગને જેટલો જોડી શકે છે, તેટલા અંશમાં તે ભાવસંવરને પામી શકે છે.
આ ભાવસંવર ચરમાવર્ત કાળમાં પણ જ્યારે સાધકઆત્મા સંસારથી વિરક્ત થઈ, સંસારના નિસ્તાર માટે સંયમ જીવન સ્વીકારી, સમિતિ-ગુપ્તિના પાલનમાં જ્યારે પ્રવૃત્ત થાય છે, ત્યારે જ પ્રાપ્ત થાય છે અને દ્રવ્યસંવર તો અચ૨માવર્ત કાળમાં પણ જીવને અનંતીવાર પ્રાપ્ત થાય છે.
