________________
૧૭૦
સૂત્ર સંવેદના
સામાયિકને લક્ષમાં રાખીને કર્યા છે. પરંતુ પ્રત્યેક મુમુક્ષુને આરાધવા યોગ્ય સામાયિક ભૂમિકાના ભેદે વિવિધ પ્રકારનું છે. રાગ-દ્વેષના સર્વથા અભાવરૂપ સામાયિક તો વીતરાગને જ હોય છે. આ વીતરાગ અવસ્થા અગીયારમા ગુણસ્થાનક પહેલાં પ્રાપ્ત થતી નથી. સાધક આત્મા જ્યારે અગીયારથી ચૌદમું ગુણસ્થાનક પ્રાપ્ત કરે, ત્યારે જ સર્વથા રાગ-દ્વેષના અભાવરૂપ સામાયિક થઈ શકે છે.
વીતરાગ અવસ્થાની પૂર્વ અવસ્થામાં રાગ-દ્વેષ તો છે, પણ તે એટ્લા બધા સૂક્ષ્મ રૂપે હોય છે કે, જેના કારણે સાધકને મોક્ષ કે સંસારવિષયક ‘મોક્ષે મવે સો મુનિ:' જેવી જ અવસ્થા છે. આવી નિર્વિકલ્પ અવસ્થાનું સામાયિક અપ્રમત્ત મુનિઓને ૭ થી ૧૦માં ગુણસ્થાનક સુધી હોય છે.
આનાથી નીચેની કક્ષામાં રહેલા મુનિઓ પણ સંસારના તમામ ભાવો પ્રત્યે ઉદાસીન હોય છે. તેથી જ સંસારના અનુકૂળ કે પ્રતિકૂળ સંયોગોમાં, શાતા કે અશાતાના ઉદયમાં તેમને સમભાવ રૂપ સામાયિક હોય છે. આમ છતાં તેમને મોક્ષ પ્રત્યે તીવ્ર રાગ અને સંસારના ભાવો પ્રત્યે તીવ્ર દ્વેષ હોય છે. આથી જ સંસારના તમામ ભાવોથી છૂટી, મોક્ષને શીઘ્ર મેળવવા તે ભગવાનના વચનને અનુસાર સતત પ્રયત્ન કરતા હોય છે. સંયમજીવનમાં ક્યાંય દોષ ન લાગે તે માટે તેમનો યત્ન હોય છે. આ નિરતિચાર ચારિત્રસ્વરૂપ સમભાવ છે.
આનાથી નીચેની ભૂમિકાના મુનિઓને પણ મોક્ષની તીવ્ર ઇચ્છા હોય છે અને સંસાર પ્રત્યે દ્વેષ પણ હોય છે. આમ છતાં, મોક્ષની ઇચ્છા નિરતિચાર સંયમવાળા મુનિ જેવી તેમની હોતી નથી. આના કા૨ણે મોક્ષ માટે ભગવાનની આજ્ઞાનુસાર પ્રવૃત્તિ કરવા છતાં પુનઃ પુનઃ તેમને સ્ખલના થવાની સંભાવના રહે છે. આને સાતિચાર સામાયિકવાળા મુનિ કહેવાય છે.
શ્રાવકો પણ મોક્ષના ઉપાયરૂપે સામાયિકની ઇચ્છાવાળા હોય છે. તો પણ તેઓનું એવું સત્ત્વ નથી કે, ઉપરોક્ત એક પણ સામાયિક તેઓ કરી શકે. આમ છતાં, સર્વ સાવઘના ત્યાગરૂપ સર્વવિરતિના અભ્યાસ માટે સર્વવિરતિની નજીક જવા માટે તેઓ આ સૂત્ર બોલી ૪૮ મિનીટ માટે દેશથી સાવદ્ય યોગનો ત્યાગ કરે છે. ત્યારે મન-વચન-કાયાથી તેઓ એક પણ સાવઘ પ્રવૃત્તિ કરતા નથી, તો પણ તેઓ સ્વ-કુટુંબ, સ્વ-સંપત્તિ આદિ પ્રત્યેનો મમત્વકૃત સંબંધ તોડી શકતા નથી. સામાયિકના સમય દરમ્યાન કુટુંબ-પરિવાર-સંપત્તિ આદિનો
-
