________________
. ૧૮૪
સૂત્ર સંવેદના
પછી સ્વાધ્યાય દ્વારા, જપ દ્વારા, ભાવના દ્વારા કે અન્ય કોઈપણ શુભક્રિયા દ્વારા સમતાભાવને કેળવવા તે યત્ન કરે છે.
નાવ મળે તો નિયમ-સંgોઃ સામાયિક કરનાર સાવદ્ય યોગના ત્યાગરૂપી નિયમમાં ત્રણ પ્રકારે જોડાયેલા હોય છે. ૧. મનથી, ૨. વચનથી અને ૩. કાયાથી. છતાં અહીં “સામાયિક વ્રતથી યુક્ત શ્રાવક જેટલી વાર મનમાં નિયમથી સંયુક્ત હોય છે, તેટલી વાર તે અશુભ કર્મને છેદે છે” એ કથનમાં માત્ર મન જ નિયમથી યુક્ત હોય એવો ઉલ્લેખ છે. તેનું કારણ વ્રત કે નિયમમાં મનનું જોડાણ જ અતિ મહત્ત્વનું છે, એ દર્શાવવું છે. મન જ શુભ-અશુભ ભાવોને ઉત્પન્ન કરે છે. મનમાં તો નિરંતર ભાવ ઊઠ્યા જ કરે છે. મનનું ક્ષેત્ર અતિ વિશાળ અને અપરિમિત છે. તેથી જ્યાં સુધી તેને કોઈપણ પ્રકારની પ્રતિજ્ઞાથી બદ્ધ કરવામાં ન આવે ત્યાં સુધી તે વિવિધ ભાવોમાં રમ્યા જ કરે છે. મનને બરાબર નિયમથી યુક્ત કરાય તો જ સાનુબંધ નિર્જરા થાય છે. માટે મનને નિયમમાં યથાર્થ જોડવાથી તેની પાછળ વચન અને કાયા નિયમમાં આવી જ જવાના છે.
આ ગાથાની પહેલી લાઈનમાં સામાયિકને વ્રત અને નિયમ બંને સ્વરૂપ બતાવેલ છે, તેનું કારણ એ છે કે, સામાયિક અપેક્ષાએ વ્રત અને નિયમ સ્વરૂપ છે, કેમ કે મૂળગુણ વ્રત કહેવાય છે અને ઉત્તરગુણ નિયમ કહેવાય છે, હિંસા, જૂઠ, ચોરી, મૈથુન અને પરિગ્રહ આ પાંચેનો જેમાં સંપૂર્ણ ત્યાગ કરવામાં આવે છે, તે મૂળ વત કહેવાય અને આ વ્રતોના પોષણ માટે કે અભ્યાસ માટે જે ભિન્ન ભિન્ન પ્રકારે પ્રતિજ્ઞા કરવામાં આવે તેને નિયમ કે ઉત્તરગુણ કહેવાય છે. સામાયિકના કાળ દરમ્યાન હિંસાદિનો સંપૂર્ણ ત્યાગ કરવામાં આવતો હોઈ તે વ્રત કહેવાય છે અને સર્વથા પાપની નિવૃત્તિરૂપ સર્વવિરતિના પાલન માટેનો અભ્યાસ આ સામાયિક દ્વારા કરવામાં આવતો હોઈ તેને નિયમ પણ કહેવાય છે અને તેનાથી સંયમજીવનની શિક્ષા મળતી હોઈ તેને શિક્ષાવ્રત પણ કહેલ છે. શ્રાવકના ૧૨ વ્રતોમાં તેનો સમાવેશ નવમા વ્રતમાં, પહેલા શિક્ષાવ્રત તરીકે કરેલો છે. આથી જ સામાયિકને વ્રતરૂપ માની સૂત્રની શરૂઆતમાં કહ્યું કે, સામાયિકના વ્રતથી યુક્ત શ્રાવક છે અને બીજી પંક્તિમાં તેનો નિયમ તરીકે ઉલ્લેખ કરેલ છે.
