________________
શ્રી સામાઈયવય જુત્તો સૂત્ર
સાધક સામાયિકનો પ્રારંભ કરતાં પહેલા સંકલ્પ કરે છે કે, મારે મારા મનવચન-કાયાના યોગોને નિરવઘ ભાવને અનુરૂપ જ પ્રવર્તાવવા છે. તો પણ અનાદિ અભ્યાસના કારણે કોઈ પરિચિત વ્યક્તિ આવતાં કે તેવા સંયોગો ઉભા થતાં સહસા જ સમભાવના બાધક શબ્દો સરી પડે છે. આ દોષથી બચવા વચન ઉપર અત્યંત નિયંત્રણ રાખવું જરૂરી છે.
૧૯૩
૩. કુવચન : પ્રત્યક્ષરૂપે કે પરોક્ષરૂપે કોઈની ઉપસ્થિતિમાં કે અનુપસ્થિતિમાં બોલાયેલું વચન, જો અન્યને પીડા ઉપજાવે તેવું હોય તો તે કુવચન છે.
૪. સંક્ષેપ : ભવ્યાત્માઓને તત્ત્વમાર્ગ સમજાવવાના પ્રસંગે, કે હિતને અનુકૂળ કાંઈપણ કહેવાના અવસરે, તે તે વાતો ટૂંકમાં જ સમજાવી દેવાય તો સામો જીવ યોગ્ય હોય તો પણ તે વસ્તુને બરાબર સમજી શકે નહિ. વચનનો આવા પ્રકારનો પ્રયોગ, એ સંક્ષેપ નામનો દોષ છે.
સામાયિકમાં આને દોષ ગણવાનું કારણ એ છે કે, સામાયિક ઉચિત પ્રવૃત્તિ પ્રધાન અનુષ્ઠાન છે અને ઉપદેશાદિ અવસરે સામી વ્યક્તિ બરાબર સમજી શકે તેટલો વિસ્તાર કરી ઉપદેશ આપવો તે જ ઉચિત છે. તેના બદલે પોતાની ઉતાવળને કારણે, અધીરાઈના કારણે કે અન્યમનસ્કતાના કારણે ટૂંકું ટૂંકું સમજાવી દેવું તે અનુચિત પ્રવૃત્તિ છે અને તે સમભાવની બાધક છે, માટે તે પ્રસ્તુતમાં દોષરૂપ છે.
૫. કલહ : સામાયિકમાં કોઈની સાથે વૈમનસ્ય ઉત્પન્ન થાય તે રીતે બોલવું તે કલહ નામનો દોષ છે.
૬. વિકથા : રાજકથા-દેશકથા-ભક્તકથા અને સ્ત્રીકથા, એમ ચાર પ્રકારની વિકથા છે..સામાયિકમાં ધર્મકથાનું શ્રવણ છોડી ધર્મશાસ્ત્રમાં આવતી પણ આ કથાનો રસ પોષાય તેવી વાતો કરવી તે ‘વિકથા' દોષ છે. આવી વિકથાઓ સામાયિકના ભાવને મલીન કરે છે માટે મુમુક્ષુએ આવી કથાનો સામાયિકમાં ત્યાગ કરવો જોઈએ.
૭. હાસ્ય : પોતાને કે પરને હાસ્ય ઉત્પન્ન થાય તેવો વચન પ્રયોગ કરવો તે હાસ્ય નામનો દોષ છે. સામાયિકમાં તાત્ત્વિક ભાવોની પ્રાપ્તિ થાય તેવો જ પ્રયત્ન કરવાનો છે, તેના બદલે હસવું આવે તેવું બોલવું તે સામાયિકમાં દૂષણ છે, માટે તત્ત્વજ્ઞ પુરુષે તેવા વચનનો ત્યાગ કરવો જોઈએ.
