________________
૧૯૮
સૂત્ર સંવેદના
૧. સામાયિકનો અધિકારી :
ભૂતકાળમાં જાણે-અજાણે થયેલ પાપનો ગુરુ સમક્ષ એક૨ા૨ કરીને જેઓ શુદ્ધ થયા છે, સામાયિક વ્રત પ્રત્યે જેમને પ્રીતિ છે, વળી પ્રતિજ્ઞાને દૃઢપણે પાલન કરવાનું જેમનું સામર્થ્ય છે અને સમિતિ-ગુપ્તિના અભ્યાસવાળા જેઓ છે, તેઓ મુખ્ય માર્ગે સામાયિકના અધિકારી છે.
૨. સામાયિકનું સ્વરૂપ :
આવા અધિકારયુક્ત આત્મા જે સામાયિક સ્વીકારે છે, તે સામાયિકનું વર્ણન શાસ્ત્રમાં ભૂમિકા ભેદે અનેક પ્રકારનું બતાવ્યું છે. આમ છતાં સર્વ સામાયિકમાં અલ્પ કે અધિક અંશે પ્રાપ્ત થતું લક્ષણ આ પ્રમાણે છે.
समभावो सामाइयं तणकंचणसत्तु मित्तविसउ ति । णिरभिस्संगं चित्तं उचियपवित्तिप्पहाणं च ।।
સામાયિક એટલે સર્વત્ર સમાનવૃત્તિ, નિરભિષ્યંગચિત્ત અને ઔચિત્યપૂર્ણવર્તન.
સર્વત્ર સમવૃત્તિ એટલે સોનાનો ઢગલો હોય કે, રેતીનો ઢગલો હોય, પરંતુ તે બન્ને વસ્તુ પુદ્ગલમય જડ છે, જીવને તે સુખ કે દુઃખ આપી શકતું નથી, તેમાં જે સુખ કે દુ:ખની બુદ્ધિ છે, તે તો કલ્પનામાત્ર છે. આ રીતે વિચારી તેમાં સારા-નરસાપણાની વૃત્તિ ન રાખવી. વળી શત્રુ હોય કે મિત્ર, તે પણ પોતાના આત્માથી તો ભિન્ન જ છે. પોતાના કર્મ વિના શત્રુ કે મિત્ર - કોઈ સુખી કે દુઃખી કરી શકતું નથી, તેમ માની શત્રુ કે મિત્ર પ્રત્યે રાગ-દ્વેષ ન કરવો. સુખ અને દુઃખ, પણ પોતે કરેલા કર્મના કારણે જ પ્રાપ્ત થનારા ભાવો છે. કર્મ આગંતુક હોઈ આ સુખ કે દુઃખ પણ આગંતુક છે. તેનો સમય પૂર્ણ થતાં ચાલ્યા જવાના છે. આવી વિચારણા કરી શત્રુ-મિત્ર, સુખ-દુઃખાદિ ઉપર સમભાવ કેળવવા યત્ન કરવો તે સામાયિક છે.
નિરભિષ્યંગચિત્ત મોહાધીનતાના કારણે જ્યાં સુધી વિપરીત માન્યતાઓ પ્રવર્તે છે, ત્યાં સુધી જીવ પોતાને અનુકૂળ વસ્તુ કે વ્યક્તિ ઉપર રાગ કરે છે અને પ્રતિકૂળ વસ્તુ કે વ્યક્તિ ઉપર દ્વેષ કરે છે. આ રાગ-દ્વેષવાળો પરિણામ તે અભિષંગયુક્ત પરિણામ છે. તેનાથી યુક્ત ચિત્ત તે અભિષ્યંગવાળું ચિત્ત
