________________
૧૭૨
સૂત્ર સંવેદના
કાયાના વ્યાપારો જ આત્માને વિચારવાની-બોલવાની-ચાલવાની ક્રિયા સાથે કે કર્મ સાથે જોડે છે. માટે મન-વચન-કાયા તે યોગ છે. આ યોગ બે પ્રકારે છે. પ્રશસ્ત અને અપ્રશસ્ત. સમ્યક્ત્વાદિ ગુણોની પ્રાપ્તિ માટે થયેલો વીર્યવ્યાપાર તે પ્રશસ્ત યોગ છે અને સંસારની વૃદ્ધિ અર્થે પ્રવર્તતું વીર્ય તે અપ્રશસ્ત યોગ છે. અપ્રશસ્ત યોગ સાવદ્ય યોગ છે. જો માત્ર યોગોનો ત્યાગ કરું છું એવી પ્રતિજ્ઞા કરવામાં આવે તો મન-વચન-કાયાના સર્વ યોગનો ત્યાગ કરવો પડે, પણ પ્રસ્તુતમાં સર્વ યોગનો ત્યાગ નથી, માત્ર આત્માનું અહિત કરનારા સર્વ સાવઘ યોગનો જ ત્યાગ કરવાનો છે. સર્વ યોગનો ત્યાગ તો સર્વસંવરભાવનું સામાયિક આવે ત્યારે ૧૪માં ગુણસ્થાનકે શૈલેશીકરણમાં જ થાય છે.
‘સાવનું નોમાં પદ્મવસ્વામિ' પદ દ્વારા સાવઘ યોગના ત્યાગ કરવાનું પચ્ચક્ખાણ કરાય છે. તેમાં પદ્મવસ્લામિ = પ્રત્યાઘ્યામિ = પચ્ચક્ખાણ” કરું છું. આ શબ્દ પ્રતિ+મા+ધ્ધા ધાતુનું પ્રથમ પુરૂષ એકવચનનું રૂપ છે. ‘પ્રતિ' = પ્રતિષેધ, નિષેધ અર્થમાં છે એટલે કે પ્રતિ શબ્દ દૂર કરવાના અર્થમાં વપરાયો છે અને ‘આહ્વાન' શબ્દ અભિમુખતાથી ખ્યાપન કરવાના અર્થમાં વપરાય છે. આમ આખા ‘પદ્મવામિ’ શબ્દનો અર્થ થાય કે નિષેધપૂર્વકની જાહેરાત કરું છું અર્થાત્ અનુચિત્ત પ્રવૃત્તિનો ત્યાગ અને ઉચિત પ્રવૃત્તિ કરવાનો નિર્ણય કરું છું.
જૈનશાસનના કોઈપણ પચ્ચક્ખાણ ગર્ભિત રીતે અનુચિત પ્રવૃત્તિનો નિષેધ અને ઉચિત પ્રવૃત્તિનું કથન કરનારા જ હોય છે. તેમ સામાયિકની પ્રતિજ્ઞા પણ ઉચિત પ્રવૃત્તિ પ્રધાન છે. સામાયિકની પ્રવૃત્તિ પણ ઔચિત્યપૂર્ણ પ્રવૃત્તિના પાલનથી અને અનુચિત એવી સાવઘ પ્રવૃત્તિના નિષેધથી જ નિર્વાહ્ય છે.
હે ભગવંત ! હું સામાયિક કરું છું અને સાવદ્ય યોગોનું પચ્ચક્ખાણ કરું છું. આવી પ્રતિજ્ઞા એ શ્રુતજ્ઞાનના એક ઉપયોગરૂપ છે. આથી જેમના મન-વચનકાયા સતત શાસ્ત્રના નિયંત્રણ નીચે ચાલતા હોય તે જ આત્મા મન-વચનકાયાના સાવઘ યોગનું પચ્ચક્ખાણ કરી શકે છે. બોલતા-ચાલતા-વિચારતાખાતા-પિતા કે સુવાની ક્રિયા કરતા પણ શાસ્ત્ર આ વિષયમાં શું કહે છે ? આ વિષયમાં ભગવાનની આજ્ઞા શું છે ? તેનો ઉપયોગ મૂકી શાસ્ત્રવચનને સ્મરણમાં લાવીને જે સાધક પોતાનાં મન-વચન-કાયાને પ્રવર્તાવે છે, તે જ આત્મા
7. વિ. આ, ભા. ભા. ૨, ગા. ૩૫૦૧
8. समभावो सामाइयं तणकंचणसत्तुमित्तविसउ ति । णिरभिस्संगं चित्तं उचियपवित्तिप्पहाणं च ।।
