________________
શ્રી તસ્સ ઉત્તરી સૂત્ર
૧૧૧
અને પ્રતિક્રમણ નામના બે પ્રાયશ્ચિત્ત થાય છે. આ બન્ને પ્રાયશ્ચિત્તથી આત્મા નિર્મળ તો બને છે. આમ છતાં પણ કેટલાક અતિચાર એવા હોય છે કે, તેમને શુદ્ધ કરવા માટે વિશેષ ક્રિયા કરવી પડે છે, આ ડ્યિાને ઉત્તરીકરણ કહેવાય છે. આ ઉત્તરીકરણના અધ્યવસાયપૂર્વક કાયોત્સર્ગ નામના પાંચમાં પ્રાયશ્ચિત્તથી વિશેષ આત્મશુદ્ધિ કરવા માટે આ સૂત્ર બોલાય છે. તેથી જ આ સૂત્રનું નામ ઉત્તરીકરણ સૂત્ર છે.
આ સૂત્રનો મુખ્ય વિષય ઉત્તરીકરણ છે. પાપનો નાશ કરવા માટે ઉત્તરીકરણથી કાયોત્સર્ગ કરાય છે. તે ઉત્તરીકરણ પ્રાયશ્ચિતકરણથી થાય છે, પ્રાયશ્ચિતકરણ વળી વિશોધિકરણથી થાય છે અને વિશોધિકરણ વિશલ્યીકરણથી થાય છે. આમ ૧. પ્રાયશ્ચિતકરણ, ૨. વિશોધિકરણ અને ૩. વિશલ્યીકરણ એ ત્રણ ઉપાયોથી ઉત્તરીકરણ થઈ શકે છે.
ઇરિયાવહિયા કર્યા પછી પણ જે અશુભ ભાવો રહી ગયા હોય તેને સૂક્ષ્મબુદ્ધિથી વિચારી નાશ કરવાના છે. આ નાશનો ઉપાય કાયોત્સર્ગ છે. આ સૂત્ર બોલીને એ રીતે કાયોત્સર્ગ કરવાનો છે કે દુષ્કૃતના પરિણામો સર્વથા નિર્મળ થઈ જાય અને વ્રતના પરિણામો સ્થિરભાવને પામે. તેથી જ પાપનાશના ઉપાયભૂત કાયોત્સર્ગને અનુલક્ષીને આ સૂત્ર ચાર ભાગમાં વહેંચાયેલું છે.
૧. અનુસંધાનદર્શક, ૨. કાયોત્સર્ગના હેતુઓ (ઉપાયો) ૩. કાયોત્સર્ગનું પ્રયોજન, ૪. કાયોત્સર્ગની પ્રતિજ્ઞા. મૂળ સૂત્ર:
- તરસ ઉત્તરી-શરોળ, પાછિત્ત-વરનેvi, વિસોટી-શરોળ, વિસર્જી-રોળ, पावाणं कम्माणं निग्घायणट्ठाए, ठामि काउस्सग्गं ।।
આયંબિલ વગેરે તપ કરવો ૭. છેદ એટલે દીક્ષાદિ પર્યાયનો અમુક પ્રમાણમાં છેદ કરવો ૮. મૂલ એટલે મૂલથી ફરી વ્રત ઉચ્ચરવું. ૯. અનવસ્થાપ્ય એટલે અમુક તપ પૂર્ણ ન થાય ત્યાં સુધી ફરી વ્રત ન આપવું ૧૦. પારાંચિત એટલે સર્વ પ્રાયશ્ચિતોથી ભારે, આચાર્યને અપાતું પ્રાયશ્ચિત, જેમાં છ માસથી લઇને બાર વર્ષ સુધી અવ્યક્તપણે અજ્ઞાત પ્રદેશમાં વિચરે પછી ફરીથી વ્રત આપવું તે.
