Book Title: Patanjal Yogdarshan
Author(s): Rajveer Shastri
Publisher: Darshan Yog Mahavidyalay

View full book text
Previous | Next

Page 313
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir બધાંને વારાફરતી જાણે છે. ( ૧) (એનો અર્થ છે) કે યોગી એક ક્ષણમાં ઉપસ્થિત બધાંને બધા પ્રકારથી ગ્રહણ કરી લે છે અને વિવેકજ જ્ઞાન પરિપૂર્ણ હોય છે. આ વિવેકજજ્ઞાનનો જ એક ભાગ યોગપ્રદીપ છે, કે જે મધુમતી ભૂમિથી લઈને જ્યાં સુધી પરિસમાપ્તિ (સપ્તપ્રાંતભૂમિપ્રજ્ઞા) થાય છે, ત્યાં સુધી રહે છે. ભાવાર્થ: પૂર્વ સૂત્રમાં વિવેકજ્ઞાનનો પ્રકાર બતાવીને આ સૂત્રમાં વિવેકજ્ઞાનનું સ્વરૂપ બતાવવામાં આવ્યું છે. બીજા જ્ઞાનોથી વિવેકજ્ઞાનની ભિન્નતા બતાવતાં સૂત્રકારે ચાર વિશેષ લક્ષણો બતાવ્યાં છે – (૧) બીજાં જ્ઞાન ઉપદેશ અથવા શીખવવાથી પ્રાપ્ત થાય છે, પરંતુ વિવેકજ જ્ઞાન યોગ પ્રતિભાથી ઉત્પન્ન થવાથી ઉપદેશ વિનાનું હોય છે. (૨) બીજાં જ્ઞાન સૂક્ષ્મ, વ્યવહિત છૂપું), દૂરસ્થ આદિ વિષયોનું જ્ઞાન નથી કરાવતાં, પરંતુ વિવેકજજ્ઞાન બધાને વિષય બનાવે છે અર્થાત્ આ જ્ઞાનથી સૂક્ષ્મઆદિ પદાર્થોનું પણ જ્ઞાન થઈ જાય છે. (૩) બીજાં જ્ઞાન વર્તમાનની વસ્તુઓનું જ જ્ઞાન કરાવે છે. પરંતુ વિવેકજ-જ્ઞાન અતીત તથા અનાગત વિષયોનો પણ બોધ કરાવે છે. (૪) અને બીજાં જ્ઞાન ક્રમથી હોય છે, એક સાથે નથી થતાં, પરંતુ વિવેકજ જ્ઞાન ક્રમની અપેક્ષા નથી રાખતું. ક્ષણમાં જ, ઉપસ્થિત બધી વસ્તુઓનું જ્ઞાન કરી લે છે. આ ચાર વિશેષતાઓના કારણે વ્યાસ-ભાષ્યમાં વિવેકજ જ્ઞાનને પરિપૂર્ણ બતાવ્યું છે. આ જ યોગજ દીપકની મધુમતી, પ્રજ્ઞાજ્યોતિ આદિ અંશમાત્ર જ છે. યોગી મધુમતી - ભૂમિથી લઈને જ્ઞાનની વૃદ્ધિ કરતો સમાધિની આ અંતિમ અવસ્થા સુધી પહોંચી જાય છે. તેનાથી કોઈ વસ્તુ જાણ્યા વિના નથી રહેતી. છે ૫૪ હવે – વિવેકજ જ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરનારાને મોક્ષ પ્રાપ્તિ થાય છે) અથવા વિવેકજ્ઞાનને પ્રાપ્ત ન કરનારને ? सत्त्वपुरुषयो: शुद्धिसाम्ये कैवल्यमिति ॥५५॥ સૂત્રાર્થ (સર્વપુરુષો) સત્ત્વગુણ પ્રધાનચિત્તની બુદ્ધિવૃત્તિ અને પુરુષ = જીવાત્માતત્ત્વની (શુદ્ધ) શુદ્ધિની સમાનતા થતાં (વચન) મોક્ષ થાયછેતિ, ઇતિ શબ્દ પદની સમાપ્તિનું દ્યોતક (પ્રકાશક) છે. મહર્ષિ દયાનંદ કૃત વ્યાખ્યા -"(સર્વપુરુષો ) અર્થાત્ સત્ત્વ જે બુદ્ધિ, પુરુષ જે જીવ એ બંનેની શુદ્ધિથી મુક્તિ થાય છે, નહીંતર નહીં”. (ઋ.ભૂ. મુક્તિવિષય.) ભાષ્ય-અનુવાદ : જ્યારે રજોગુણ તથા તમોગુણ રૂપ મળથી રહિત વૃદ્ધિ સત્ત્વ = સતોગુણ પ્રધાન બુદ્ધિ પુરુષની ભિન્નતા પ્રતીતિ કરાવનારી થઈ જાય છે અને ક્લેશ દગ્ધબીજની જેમ (અસમર્થ) થઈ જાય છે, ત્યારે પુરુષની શુદ્ધિ જેવી સ્થિતિને (બુદ્ધિ) પ્રાપ્ત થઈ જાય છે. તે સમયે પુરુષમાં ઉપસ્થિત ભોગોનો પણ અભાવ થઈ જવો જ પુરુષની શુદ્ધિ છે આ અવસ્થામાં યોગી ભલે ફેશ્વર = વિવેકજ ઐશ્વર્ય સંપન્ન હોય અથવા અનીશ્વર, માત્ર થોડા ઐશ્વર્યવાળો હોય, વિવેકજ્ઞાન વાળો હોય અથવા વિભૂતિપાદ ૩૦૭ For Private and Personal Use Only

Loading...

Page Navigation
1 ... 311 312 313 314 315 316 317 318 319 320 321 322 323 324 325 326 327 328 329 330 331 332 333 334 335 336 337 338 339 340 341 342 343 344 345 346 347 348 349 350 351 352 353 354 355 356 357 358 359 360 361 362 363 364 365 366 367 368 369 370 371 372 373 374 375 376 377 378 379 380 381 382 383 384 385 386 387 388 389 390 391 392 393 394 395 396 397 398 399 400 401