Book Title: Patanjal Yogdarshan
Author(s): Rajveer Shastri
Publisher: Darshan Yog Mahavidyalay

View full book text
Previous | Next

Page 323
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir કુંભાર માટીથી ઘડા આદિની અને સોની સોનામાંથી આભૂષણ આદિની રચના કરી લે છે, એ બિલકુલ શાસ્ત્ર વિરુદ્ધ કલ્પના હોવાથી મિથ્યા તથા અસંભવ વાત છે. તો પછી ‘નિર્માણ-ચિત્ત' શબ્દનો શું અર્થ છે ? તેનો ઉત્તર એ છે કે ‘નિર્માણ' શબ્દમાં ‘નિર્′ પૂર્વક ‘મા' ધાતુ થી ભાવમાં ‘લ્યુટ’ પ્રત્યય છે, જે અનુસાર ‘નિમિતિ-નિર્માળસ્’ બનાવવું એ આ શબ્દનો અર્થ છે અને નિર્માર્થ વિત્તમ્ નિર્માળચિત્ત આ સમાસના આશ્રયથી ‘બનાવવાને માટે ચિત્તની ઉત્કૃષ્ટ સાધના કરવી’ - નિર્માણ ચિત્ત કહેવાય છે જેમ સામાન્ય રૂપે મન એક સમયમાં એક જ કાર્ય કરી શકે છે, પરંતુ યોગીને – = तारकं सर्वविषयं सर्वथाविषयमक्रमं चेति विवेकजं ज्ञानम् ।। (यो. ३/५४) આ સૂત્ર પ્રમાણે જ્યારે વિવેકોત્પન્ન જ્ઞાન પ્રાપ્ત થાય છે. તો તેનાથી તે પ્રતીત (દેખાતા – જણાતા) ન થનારા ક્રમથી અનેક વિષયોને પણ જાણવામાં સમર્થ થઈ જાય છે. અતીત તથા અનાગત વિષયોને પણ જાણી લે છે. આ અવસ્થામાં યોગીને માટે કોઈ વસ્તુ અજ્ઞાત (જાણ્યા વિનાની) નથી રહેતી. આ અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરવા માટે યોગી પોતાના ચિત્તની સાધના કરે છે, જે ચિત્તને પરમાત્માએ બનાવીને સર્ગની શરૂઆતમાં (સૃષ્ટિ રચનાની શરૂઆતમાં) જીવાત્માથી સંબદ્ધ કર્યું છે. તે ચિત્તની ઝં· {{હિત (અંદર આવેલી) શક્તિઓને જ યોગી સાધના કરીને પ્રબુદ્ધ (જાગૃત) - -, તે જ યોગીનું ‘નિર્માણ ચિત્ત’ કહેવાય છે. આ જ અર્થની સંગતિ આ પ્રકરણને અનુકૂળ કે ચોથા પાદના પહેલા સૂત્રથી પાંચમા સૂત્ર સુધી ચિત્તની સિદ્ધિઓનું જ વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. ચિત્તની રચના અથવા શરીરની રચના વગેરેનું નહીં. એટલામાટે સૂત્રકાર છઠ્ઠા સૂત્રમાં ચિત્તની વિભિન્ન સિદ્ધિઓમાં તંત્ર ધ્યાનઝમનાયમ્ કહીને સમાધિસિદ્ધ ચિત્તને જ વાસનાઓથી રહિત કહીને મોક્ષ-પ્રાપ્તિને માટે શ્રેષ્ઠ માને છે. વ્યાસ-ભાષ્યમાં પણ એક બીજા સ્થાન પ૨ નિર્માવૃિત્ત’ શબ્દનો પ્રયોગ આવે છે. 'आदिविद्वान् निर्माणचित्तमधिष्ठाय कारुण्याद् भगवान् परमर्षिरासुरये નિજ્ઞાસમાનાય તન્ત્ર પ્રોવવેતિ ।’ (યો. ૧ ૨૫ - વ્યાસ-ભાપ્ય) જોકે વ્યાસ-મુનિએ અહીં તથા પોત’ કહીને આ વચનને ટાંકયું છે; જેનાથી સ્પષ્ટ છે કે એ વચન કોઈક પ્રાચીન આચાર્યનું છે. એમાં પણ એ જ અર્થ સંગત થાય છે કે પરમર્ષિ કપિલે પોતાના જિજ્ઞાસુશિષ્ય આસુરિને આ શાસ્ત્રનો ઉપદેશ ચિત્તનીવિશેષ સિદ્ધિને પ્રાપ્ત કરીને કર્યો. For Private and Personal Use Only ‘નિર્માળવિજ્ઞાનિ’ એ પદ બહુવચનવાળું હોવાથી કેટલાક વ્યાખ્યાકારો એનો અર્થ અનેક ચિત્તોની રચના અથવા ‘ચિત્ત’ શબ્દને શરીરવાચી માનીને અનેક શરીરોની રચના કરે છે. પરંતુ એ વ્યાખ્યા અપ્રાસંગિક તથા મિથ્યા (ખોટી) હોવાથી સત્ય નથી. યોગીને સાધનાથી અક્રમિક (ક્રમ વિનાનું) અનેક જ્ઞાન તો થઈ જાય છે. પરંતુ આ ‘તારક’ નામની સિદ્ધિને માટે અનેક શરીરો તથા અનેક ચિત્તોની રચનાની જરૂરિયાત કૈવલ્યપાદ ૩૧૭

Loading...

Page Navigation
1 ... 321 322 323 324 325 326 327 328 329 330 331 332 333 334 335 336 337 338 339 340 341 342 343 344 345 346 347 348 349 350 351 352 353 354 355 356 357 358 359 360 361 362 363 364 365 366 367 368 369 370 371 372 373 374 375 376 377 378 379 380 381 382 383 384 385 386 387 388 389 390 391 392 393 394 395 396 397 398 399 400 401