Book Title: Patanjal Yogdarshan
Author(s): Rajveer Shastri
Publisher: Darshan Yog Mahavidyalay

View full book text
Previous | Next

Page 362
________________ Shri Mahavir Jain Aradhana Kendra www.kobatirth.org Acharya Shri Kailassagarsuri Gyanmandir ભાવાર્થ - આ સૂત્રમાં યોગીની સર્વોચ્ચ સ્થિતિ કે ધર્મમેઘ સમાધિનું સ્વરૂપ સ્પષ્ટ કરવામાં આવ્યું છે, તેનું જ બીજું નામ “અસંપ્રજ્ઞાત-સમાધિ' છે. એનાથી પહેલાંની દશાનું નામ “સંપ્રજ્ઞાત-સમાધિ' છે. જેમાં યોગ સાધનાથી ઉત્પન્ન ઐશ્વર્યોની પ્રાપ્તિ થવાથી આનંદાનુભૂતિનું પૂર્વ રૂપ હોય છે. આ સમાધિમાં જે પ્રકૃતિ-પુરુષનું ભેદ-જ્ઞાન થાય છે. તેને પ્રસંખ્યાન' કહે છે. આ દશામાં યોગી પોતાના શુદ્ધ આત્મસ્વરૂપને પ્રકૃતિથી ભિન્ન સારી રીતે સમજી લે છે. અને જયારે એ “પ્રસંખ્યાન' નિરંતર પ્રણવજપ વગેરેથી ઉત્કૃષ્ટતમ તેમ જ ચરમ દશામાં પહોંચી જાય છે, અને આ દશામાં યોગીને પ્રસંખ્યાનમાં પણ રાગ વગેરેનો ભાવ નથી રહેતો ત્યારે તેને પર-વૈરાગ્ય થવાથી ઉત્કૃષ્ટતમ સ્તરની વિવેકપ્યાતિ પ્રાપ્ત થાય છે. આ જ દશાનું નામ “ધર્મમેઘ' સમાધિ છે. સંપ્રજ્ઞાત સમાધિમાં વ્યુત્થાનકાળના સંસ્કારોનો ઉદ્ભવ થઈ શકે છે. પરંતુ ધર્મમેઘ સમાધિમાં તે સંસ્કારો સર્વથા ભસ્મ થઈ જાય છે. અહીં સૂત્રમાં આ દશાને અકસીદ = સર્વથા રાગ વગેરે દોષોથી અન્ય (પર વૈરાગ્યો કહ્યો છે. કેમ કે આ સમયે સાધક વિવેક ખ્યાતિથી પ્રાપ્ત સિદ્ધિઓથી પણ વિરક્ત થઈ જાય છે. જો કે લોકવ્યવહારમાં “કુસીદ' શબ્દ “વ્યાજ'ના અર્થમાં વપરાય છે. ઉત્તમf = ઋણ આપનારી વ્યક્તિ, મધમf= ધન લેનાર કરજદાર વ્યક્તિથી મૂળ ધન ઉપરાંત વધારાનું જે ધન લે છે, તેને કુસીદ = વ્યાજ અથવા સૂદ કહે છે. જેમ કે - મૂળ ધન કરતાં વ્યાજ પ્રત્યે ઉત્તમર્ણનો વધારે રાગ હોય છે, તે જ રીતે યોગ સાધનારત વ્યક્તિ પુરુષ-પ્રકૃતિના વિવેકજ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરીને જયારે તેનાથી વધારે ઉપર ઉન્નતિ તરફ આગળ વધે છે, ત્યારે તેને પણ પોતાની પહેલાંની દશાઓ પ્રત્યે રાગ-મોહ વગેરે ઉત્પન્ન થઈ જાય છે, કે જે યોગ માર્ગમાં પ્રબળ બાધક જ થઈ જાય છે. માટે નિરંતર પ્રણવ આદિના અભ્યાસથી જયારે આ પ્રસંખ્યાન પ્રત્યે પણ રાગ આદિથી રહિત થઈ જાય છે, ત્યારે યોગી ઉત્તરોત્તર આગળ વધતી પરવૈરાગ્ય દશાને પ્રાપ્ત કરે છે, તેનું જ નામ “ધર્મમેઘ સમાધિ' છે. * અને અહીં સૂત્રાર્થમાં ‘ત્તેિષ વિષપુ ની તાતિ હો રારિ પ્રવૃત્તિ:' આ વ્યુત્પત્તિવાળો અર્થ જ “કસીદ શબ્દને વધારે સંગત થાય છે. જે કુસીદ=બધા જ પ્રકારના ફળોની ઈચ્છાથી સર્વથા વિમુખ થવાથી રાગ આદિ પ્રવૃત્તિઓથી રહિત થઈ જાય છે, તે જ ધર્મમેઘ-સમાધિ દશાને પ્રાપ્ત કરી શકે છે. આ વિવેકાતિની પરિપકવદશા તેમ જ જ્ઞાનની પરાકાષ્ઠા હોય છે. આને જ વ્યાસ મુનિએ (યો. ૧/૨ ભાગ્યમાં) પર પ્રસંથાનમાવતે આચિનઃ' કહીને પરપ્રસંડ્યાને કહી છે. (* = ધર્મમેઘ સમાધિને કેટલીક વ્યક્તિઓ (યો. ૧/ર અનુસાર) ભાષ્યનાં સંદર્ભમાં અસંપ્રજ્ઞાત ન માની સંપ્રજ્ઞાત સમાધિ માને છે.] રહ્યા હવે - અસંપ્રજ્ઞાત સમાધિના પ્રાપ્ત થતાં શું થાય છે? ૩પ૬ યોગદર્શન For Private and Personal Use Only

Loading...

Page Navigation
1 ... 360 361 362 363 364 365 366 367 368 369 370 371 372 373 374 375 376 377 378 379 380 381 382 383 384 385 386 387 388 389 390 391 392 393 394 395 396 397 398 399 400 401