________________
આત્માની સ્વભાવદશા કરતાં શ્રેષ્ઠ અવસ્થા તો નથી જ. તેથી આત્મા જો ગુણોથી પૂર્ણ ન હોય તો ખોટી આત્મપ્રશંસા કરવાનો કોઈ અર્થ નથી. કર્મના ઉદયથી મળેલી પર વસ્તુઓને લઈને આત્માનો ઉત્કર્ષ ગાવાથી કોઈ જ લાભ નથી. વસ્તુતઃ એ અજ્ઞાનમૂલક પ્રવૃત્તિ છે.
શ્રી કેવલજ્ઞાનાદિ ગુણોથી આત્મા જે પરિપૂર્ણ હોય તોપણ આત્મપ્રશંસા કરવાની આવશ્યક્તા નથી. કારણ કે પ્રગટ થયેલા એ આત્મગુણો એની મેળે લોકમાં જણાશે. એ લોકમાં જણાય અથવા ન પણ જણાય તોપણ તેથી આત્માને કોઈ લાભ કે હાનિનો પ્રસદ્ગ આવતો નથી. પ્રશંસાથી કોઈ ગુણની વૃદ્ધિ થવાની નથી કે બીજા ગુણોની પ્રાપ્તિ થવાની નથી. તેમ જ આત્માની પ્રશંસા ન કરવાથી કોઈ પણ ગુણનો નાશ થવાનો નથી કે કોઈ પણ ગુણની હાનિ થવાની નથી. તેથી આત્મા શ્રી કેવલજ્ઞાનાદિ ગુણોથી પૂર્ણ હોય તો આત્મપ્રશંસાનું કોઈ જ પ્રયોજન નથી. આ રીતે ઉભયથા આત્મપ્રશંસા કરવાનું કોઈ ફળ નથી. એટલું જ નહિ એક અપેક્ષાએ (વ્યવહારથી) આત્મપ્રશંસા કરવાથી ફળની હાનિ થાય છે - તે જણાવાય છે :
श्रेयोद्रुमस्य मूलानि, स्वोत्कर्षाम्भःप्रवाहतः ।
पुण्यानि प्रकटीकुर्वन्, फलं किं समवाप्स्यसि ? ॥१८-२॥ “કલ્યાણસ્વરૂપ વૃક્ષના મૂલસમાન પુણ્યોને, પોતાના ઉત્કર્ષ સ્વરૂપ પાણીના પ્રવાહથી પ્રગટ કરતો તું, કલ્યાણસ્વરૂપ વૃક્ષનું શું ફળ પ્રાપ્ત કરીશ? અર્થાત્ કોઈ ફળ નહિ મળે.” - પૂર્વે કરેલાં સત્કર્મો પુણ્યબન્ધનું કારણ હોવાથી તેને પુણ્યકર્મ કહેવાય છે. ભવિષ્યમાં પ્રાપ્ત થનારા કલ્યાણનું એ મુખ્ય કારણ હોવાથી કલ્યાણ સ્વરૂપ વૃક્ષના મૂળ તરીકે તેને અહીં વર્ણવ્યું છે.
એ સત્કર્મ કરીને તેનાથી પોતાનો ઉત્કર્ષ જેઓ જણાવે છે, તેઓ પોતાના ઉત્કર્ષ સ્વરૂપ પાણીના પ્રવાહથી પુણ્ય (સત્કર્મ) સ્વરૂપ મૂળને પ્રગટ કરે છે. આ રીતે જે વૃક્ષનું મૂળ જ પ્રગટ થઈ જાય તો પછી તે વૃક્ષનું ફળ ક્યાંથી મળે ? અર્થાત્ ન જ મળે. જમીનમાં જેનું મૂળ સ્થિર થયેલું છે અને બહાર આવ્યું નથી, એવાં વૃક્ષો ફળને આપનારાં બને છે. પરંતુ જેનું મૂળ બહાર ખુલ્લું થયેલું છે, એવાં વૃક્ષો ફળ આપતાં નથી. એ મુજબ ધર્મ(સત્કર્મ-પુણ્ય)ના કીર્તનથી ધર્મનું ફળ આપણે પામી શકતા નથી. અન્યત્ર પ્રસિદ્ધ છે કે “ધર્મ ક્ષતિ વીર્તનત’ - કીર્તનથી ધર્મ ક્ષય પામે છે. ગુપ્ત પુણ્ય જ ફળને આપે છે.
૧૧ -
