________________
જે વસ્તુઓ છે, તેને જોવાની વાત જ ક્યાં રહે? આપણી પાસેનું પણ જોવાનું ન ગમે તો આપણું જોવાનું કઈ રીતે શક્ય બને? મનની ઘણી જ વિચિત્રતા છે. એને શું જોઈએ છે, એનો આપણને ખ્યાલ જ આવતો નથી. આપણી પાસે સારામાં સારી ચીજો હોય તો પણ ખરાબ ચીજોની પાછળ ભટકવાનું ચાલ્યા જ કરે છે. સાવ નાના છોકરાઓ જેવું છે. મોંઘાં દાટ રમકડાં ઘરમાં પડ્યાં હોય તો પણ તેમને ધૂળમાં જ રમવાનું ગમે. મનની ઉપેક્ષા કરીને જ્ઞાનીની વાતનો વિચાર કરતા થઈએ તો તત્ત્વદષ્ટિ પ્રાપ્ત થઈ શકે અને રૂપવતી દષ્ટિનો ત્યાગ થઈ શકે. રૂપવતી દષ્ટિનું અને તત્વદષ્ટિનું સ્વરૂપ વર્ણવાય છે :
भ्रमवाटी बहिर्दृष्टिभ्रंमच्छाया तदीक्षणम्।
अभ्रान्तस्तत्त्वदृष्टिस्तु, नास्यां शेते सुखाशया॥१९-२॥ - “બાહ્યદષ્ટિ ભ્રમની વાડી (નાના બગીચા) જેવી છે. તેનાથી જે જોવાય છે તે ભ્રમના પ્રકાશ સ્વરૂપ છે. તત્ત્વદષ્ટિ તો ભ્રમથી રહિત છે. સુખની આશાથી તે ભ્રમવાટિકામાં સૂતો નથી.” આશય એ છે કે સ્વ (આત્માદિ) પર (શરીરાદિ) પદાર્થમાત્રને બાહ્યદષ્ટિથી જોવામાં આવે છે. ત્યારે તે તે વસ્તુમાં અનેક વિકલ્પોનું ગ્રહણ થતું હોય છે, જે મોટા ભાગે અવાસ્તવિક અને અપૂર્ણ હોય છે. જ્યાં પણ વાસ્તવિકતા જણાય છે ત્યાં ઘુણાક્ષરન્યાયે તે હોય છે. પરમાર્થને આશ્રયીને તે હોતી નથી. તેથી સમજી શકાશે કે બાહ્યદષ્ટિ ભ્રમની વાડી છે. તે દષ્ટિથી થનારું જ્ઞાન, ભ્રમની છાયા જેવું અર્થાત્ ભ્રમના પ્રકાશ જેવું છે. અવાસ્તવિક સાધનથી થનારું જ્ઞાન વાસ્તવિક ન હોય-એ સ્પષ્ટ છે.
અભ્યન્તરદષ્ટિ બાહ્યદષ્ટિથી તદ્દન જ વિપરીત છે. તેનાથી જોઈને સ્વપર પદાર્થોનો નિર્ણય કરવામાં આવે તો તે વાસ્તવિક હોય છે, ભ્રમસ્વરૂપ હોતો નથી. કારણ કે તે તત્વદષ્ટિથી થયો છે. તત્ત્વદષ્ટિથી થયેલો બોધ તાત્વિક જ હોય. આવી તત્ત્વદષ્ટિના આશ્રયભૂત આત્માઓ ભ્રમથી રહિત હોય છે. તેઓ સુખની આશાથી બહિર્દષ્ટિમાં સૂતા નથી. તાત્પર્ય સ્પષ્ટ છે કે તત્ત્વદષ્ટિને પામેલા સાધુ મહાત્માઓ બાહ્યદષ્ટિમાં રમતા નથી.
સામાન્યથી જીવો સુખની ઈચ્છાથી સુખના સાધનરૂપે વિષયોનું ગ્રહણ કરે છે અને દુઃખ નહિ ભોગવવાની ઈચ્છાથી દુઃખના સાધનભૂત અનિષ્ટ વિષયોનો ત્યાગ
( ૧૯
