________________
जितेन्द्रियस्य धीरस्य, प्रशान्तस्य स्थिरात्मनः । सुखासनस्य नासाग्रन्यस्तनेत्रस्य योगिनः ।। ३०-६।। रुद्धबाह्यमनोवृत्ते-र्धारणाधारया रयात् । प्रसन्नस्याप्रमत्तस्य चिन्दानन्दसुधालिहः ।।३०-७।। साम्राज्यमप्रतिद्वन्द्वमन्तरेव वितन्वतः ।
ध्यानिनो नोपमा लोके सदेवमनुजेऽपि हि ।। ३०-८॥
“જેણે ઈન્દ્રિયોને જીતી લીધી છે, જે ધીર અને પ્રશાન્ત છે, જેનો આત્મા સ્થિર છે, જે સુખાસને રહેલો છે, નાસિકાના અગ્રભાગ ઉપર દૃષ્ટિને સ્થાપન કરનાર જે યોગી છે,’’ ‘‘વેગથી વિવક્ષિત કોઈ એક વિષયની ધારણાની ધારાથી મનની વૃત્તિઓને રૂંધનારા, પ્રસન્ન અને પ્રમાદથી રહિત એવા જે જ્ઞાનામૃતનો સ્વાદ લે છે,’’ તેમ જ ‘પ્રતિપક્ષથી રહિત એવા સામ્રાજ્યને આત્મામાં જ જે વિસ્તારે છે એવા ધ્યાની મહાત્માને, દેવ અને મનુષ્ય સહિત એવા લોકમાં ખરેખર જ કોઈની ઉપમા નથી.'
કહેવાનું તાત્પર્ય સ્પષ્ટ છે કે ત્રણ લોકમાં દેવો અને મનુષ્યોમાં એવી કોઈ વ્યક્તિ નથી કે જેની ઉપમા ધ્યાની મહાત્માને આપી શકાય. તિર્યંચો કે નારકીના જીવો તો કર્મપરવશ હોવાથી કોઈ વિશિષ્ટ ગુણોના ભાજન બનતા નથી. અને જડ પદાર્થો તો નિર્ગુણ હોવાથી તેની ઉપમા દ્વારા ધ્યાની મહાત્માનું વર્ણન કરવાનું રહેતું નથી. આવા નિરુપમ ધ્યાની મહાત્માઓ ‘જિતેન્દ્રિય' હોય છે. સ્વભાવથી જ એ મહાત્માઓ ઈન્દ્રિયોને આધીન થતા નથી. પોતાની ધારણા મુજબ ઈન્દ્રિયોને પ્રવર્તાવે છે. ગમે તેવા પરીસહ અને ઉપસર્ગ આવે તો ય પોતાની ધીરજ ટકાવી રાખે છે. સહેજ પણ અકળાયા વિના સમતામાં લીન બને છે. વિષયકષાયની પરિણતિનો ત્યાગ કરવાથી તેઓશ્રી પ્રશાન્ત હોય છે. પોતાના સાધનામાર્ગથી વિચલિત બન્યા વિના . સુખાસને સ્થિર રહે છે. યોગમાર્ગે પ્રસ્થિત થયેલા એ મહાત્માઓ યોગી (પ્રવૃત્તચક્રયોગી) હોય છે. અને સાધનામાર્ગમાં એકાગ્રતાને પામવા માટે પોતાની નાસિકાના અગ્રભાગે પોતાની દૃષ્ટિ રાખે છે.
ધ્યાનના આલંબન સ્વરૂપ એક વિષયમાં ખૂબ જ ત્વરાપૂર્વક ધારણાની ધારાને પ્રવર્તાવીને, બાહ્ય વિષયોમાં પ્રવૃત્ત મનની વૃત્તિઓને રોકી લે છે. આથી જ તેઓશ્રી મનથી પ્રસન્ન, સર્વથા પ્રમાદથી રહિત અને જ્ઞાનામૃતના આસ્વાદને કરનારા હોય છે.
૧૧૫
