________________
થતો નથી.” આશય એ છે કે બૌદ્ધાદિ અન્યદર્શનીઓએ જ્ઞાનથી પવિત્ર થયેલી ક્રિયાને સુવર્ણના ઘડા જેવી વર્ણવી છે, તે યોગ્ય છે. કારણ કે સુવર્ણનો ઘડો કોઈ વાર ભાંગી જાય તોપણ સોનું પાસે રહે છે. તેમ જ્ઞાનપૂર્વકની ક્રિયા કોઈ વાર ન પણ હોય તોપણ જ્ઞાનના પ્રભાવે ક્રિયાનો ભાવ, પાસે જ હોય છે.
સમ્યગ્દર્શન પામ્યા પછી જ્ઞાનપૂર્વકની ક્રિયા થતી હોય છે. એકવાર અન્તર્મુહૂર્ત માટે પણ સમ્યગ્દર્શનની પ્રાપ્તિ થઈ જાય તો કદાચ સમ્યગ્દર્શનનો પરિણામ જતો પણ રહે તો ય જીવને અન્તઃકોટાકોટી સાગરોપમ કાલથી અધિક કાળનો બંધ થતો નથી. આ પ્રભાવ જ્ઞાનપૂર્વકની ક્રિયાનો છે. એકવાર રાગદ્વેષના તીવ્રપરિણામ સ્વરૂપ ગ્રંથિનો ભેદ થયા પછી સમ્યગ્દર્શન અને સમ્યજ્ઞાનને પામ્યા પછી એવી યોગ્યતા પ્રાપ્ત થતી હોય છે. એનો વિચાર કરવાથી સમજાશે કે-ક્રિયાના અભાવમાં પણ જ્ઞાનનું મહત્ત્વ કેટલું છે અને જ્ઞાનના અભાવમાં ક્રિયાનું મહત્ત્વ કેટલું છે. પ્રથમ ગુણસ્થાનકે ધર્મક્રિયા હોવા છતાં જ્ઞાન નથી, અને ચોથા ગુણસ્થાનકે કોઈ વાર ક્રિયા ન હોવા છતાં જ્ઞાન છે - આવી અવસ્થામાં ફળની જે વિષમતા છે તે જ્ઞાનને લઈને છે – એ સ્પષ્ટ છે. કારણના ભેદ વિના કાર્યનો ભેદ સંગત નહિ બને. ઈત્યાદિ બરાબર સમજી લેવું જોઈએ. આથી સમજી શકાશે કે જ્ઞાનરહિત ક્રિયા અને ક્રિયાથી રહિત જ્ઞાન એ બેમાં ઘણો ફરક છે. એ ફરક દષ્ટાન્તથી જણાવાય છે :
क्रियाशून्यं च यज्ज्ञानं, ज्ञानशून्या च या क्रिया।
अनयोरन्तरं ज्ञेयं, भानुखद्योतयोरिव ॥११॥ “ક્રિયાથી રહિત જે જ્ઞાન છે અને જ્ઞાનથી રહિત જે ક્રિયા છે : એ બન્નેનું અન્તર સૂર્ય અને ખજુઆની જેમ જાણવું.” કહેવાનું તાત્પર્ય ઘણું જ સ્પષ્ટ છે. ક્રિયાથી રહિત જ્ઞાન સૂર્યના પ્રકાશ જેવું છે અને જ્ઞાનશૂન્ય ક્રિયા ખજુઆના પ્રકાશ જેવી છે. તેથી જ્ઞાનની પ્રધાનતાને જાણીને જ્ઞાનના અર્થી બનવું જોઈએ - તે જણાવાય છે :
चारित्रं विरतिः पूर्णा, ज्ञानस्योत्कर्ष एव हि ।
ज्ञानाद्वैतनये दृष्टि, दैया तद्योगसिद्धये ॥१२ ।। સામાન્યથી આચરણસ્વરૂપ ચારિત્ર છે, જે પ્રવૃત્તિ-નિવૃત્તિ રૂપ ક્રિયા સ્વરૂપે પ્રસિદ્ધ છે. સાથે સાથે એ પણ પ્રસિદ્ધ છે કે જ્ઞાનનું ફળ ચારિત્ર છે. તેથી ક્રિયા,
૧૩૬)
