________________
अथ प्रारभ्यते तपोऽष्टकमेकत्रिंशम् ।
આ પૂર્વે ધ્યાનના કારણે યોગીજનો પોતાના આત્મગુણોનું એકછત્રીય (અપ્રતિદ્વન્દ્ર) સામ્રાજ્ય વિસ્તારે છે-એ જણાવ્યું, જે ઘાતિકર્મોના ક્ષયથી જ શક્ય છે. અને ઘાતિકર્મોના ક્ષય માટે તપ શ્રેષ્ઠ સાધન છે. તેથી હવે તપનું વર્ણન કરાય
ज्ञानमेव बुधाः प्राहुः, कर्मणां तापनात् तपः ।
तदाभ्यन्तरमेवेष्टं बाह्यं तदुपबृंहकम् ।।३१-१॥
કર્મોને તપાવતું હોવાથી જ્ઞાનને જ પંડિત પુરુષો તપ' તરીકે વર્ણવે છે. એ મુજબ આભ્યન્તર જ તપ ઈષ્ટ છે. આભ્યન્તર તપને પુષ્ટ બનાવનાર - વધારનાર હોય તો તે બાહ્યતા પણ ઈષ્ટ છે.” - બાર પ્રકારનો તપ સુપ્રસિદ્ધ છે. આપણે જે તપનું સ્વરૂપ સમજીએ છીએ અને અનન્તજ્ઞાનીઓ જે તપનું સ્વરૂપ સમજાવે છે, એ બેમાં આમ જોઈએ તો ઘણો ફરક છે. સામાન્ય રીતે આહારનો ત્યાગ કરવો, એ તપ છે-આ વાત ખૂબ જ પ્રસિદ્ધ છે. પરંતુ અહીં જે તપનું સ્વરૂપ વર્ણવ્યું છે – તે લોકમાં બહુ પ્રસિદ્ધ નથી. કર્મની નિર્જરા માટેનું જે શ્રેષ્ઠ સાધન છે – એના સ્વરૂપના વિષયમાં ભારે અજ્ઞાન પ્રવર્તે છે. આથી પણ વિચિત્ર સ્થિતિ એ છે કે - એ વિષયના અજ્ઞાનને દૂર કરવામાં ઉપેક્ષા ઘણી છે. સાધનને પરિશુદ્ધ બનાવી સાધ્યસિદ્ધિ સુધી પહોંચાડનારા માર્ગને નિશ્ચયનયનું નામ આપીને તેની અવજ્ઞા કરવાથી કોઈ ફાયદો નથી. નુકસાન માર્ગ,રૂપકોને નથી, આપણને છે.
જે જ્ઞાનાવરણીયાદિ આઠ કર્મોને તપાવે છે અર્થાત્ ઓગાળે છે એવા જ્ઞાનને જ પંડિતપુરુષો તપ કહે છે. કર્મની નિર્જરા જ્ઞાનથી થાય છે. શ્વાસોશ્વાસપ્રમાણ કાળમાં જ્ઞાની મહાત્માઓ જે કર્મની નિર્જરા કરે છે, એટલી કર્મની નિર્જરા કરતાં અજ્ઞાનીને એક કરોડ પૂર્વ જેટલો કાળ જાય છે. આ વાત આપણે ત્યાં ખૂબ જ પ્રસિદ્ધ છે. એથી ખ્યાલ આવશે કે કર્મની નિર્જરા માટે જ્ઞાન ખૂબ જ પ્રબળ સાધન છે. કર્મોને તપાવીને કર્મોનો નાશ કરતું હોવાથી જ્ઞાનને જ તપ કહેવાય છે. તપાવે એ તપ' - આ તપ' શબ્દનો વ્યુત્પત્યર્થ છે. એ પ્રમાણે જ્ઞાનસ્વરૂપ જ તપ છે. બાર પ્રકારના તપમાં જ્ઞાનનો સમાવેશ આભ્યન્તરતપમાં હોવાથી આભ્યન્તર તપ જ ઈષ્ટ
-૧૧૭
