________________
ઈષ્ટાનિષ્ટત્વથી રહિત એવા વસ્તુતત્ત્વનો બોધ થવાથી માધ્યય્યના સુખનો આસ્વાદ સહજ રીતે બની રહે છે. જ્ઞાની એવા મહામુનિ સર્વનયને આશ્રયીને રહે છે – એ જણાવ્યું. ત્યાં સર્વનયોની આશ્રયણતા સર્વનયજ્ઞતા સ્વરૂપ છે. તેથી સર્વનયજ્ઞતાનું સ્વરૂપ જણાવાય છે :
नाप्रमाणं प्रमाणं वा, सर्वमप्यविशेषितम् ।
विशेषितं प्रमाणं स्यादिति सर्वनयज्ञता ॥३२-३॥
દરેક વચનો વિશેષથી રહિત હોય તો એકાન્ત અપ્રમાણ નથી અને એકાન્ત પ્રમાણ પણ નથી. વિશેષથી યુક્ત હોય તો પ્રમાણ છે – એ રીતે સર્વનયોનું જ્ઞાન હોય છે.” - આ પ્રમાણે શ્લોકનો શબ્દાર્થ છે. કહેવાનું તાત્પર્ય એ છે કે અન્ય સિદ્ધાન્તનું વચન છે માટે અપ્રમાણ છે અને સ્વસિદ્ધાન્તનું વચન છે માટે પ્રમાણ છે.' - આવી વાત પ્રસિદ્ધ છે. પરંતુ એ વાત બરાબર નથી.
અન્યસિદ્ધાન્તનું વચન, વિશેષને સારી રીતે જણાવનારા કોઈ પણ નયવિશેષથી વિચારતા સર્વથા અપ્રમાણભૂત જણાય તો તે અપ્રમાણ છે. પરન્તુ કોઈ નયવિશેષથી પ્રમાણભૂત જણાય તો તે કથંચિત્રમાણ છે. આવી જ રીતે સ્વસિદ્ધાન્તનું વચન પણ નથવિશેષની અપેક્ષાએ પ્રમાણ છે. નવનિરપેક્ષ રીતે એ વચનો પ્રમાણભૂત નથી. સ્વપર સિધાન્તને જણાવનારાં વચનોનું પ્રામાણ્ય નયસાપેક્ષ છે અને નયનિરપેક્ષતામાં તેનું અપ્રામાણ્ય છે. આથી જ કોઈ પણ વચનના પ્રામાણ્ય કે અપ્રામાણ્યના નિશ્ચય માટે સર્વનયોના જ્ઞાનની આવશ્યક્તા છે. સર્વનયોનું જ્ઞાન ન હોય તો અપ્રમાણને પ્રમાણ અને પ્રમાણને અપ્રમાણ માનવાનો પ્રસદ્ગ આવવાનો પૂરતો સંભવ છે. તેના નિવારણ માટે સર્વનયજ્ઞતા આવશ્યક છે. દરેક નયને જાણતા હોવાથી તેઓ વસ્તુતત્ત્વના પ્રામાણ્યપ્રામાણ્યનો નિર્ણય યથાર્થ રીતે કરી શકે છે. 1. શુદ્ધપર્યાયાર્થિક નયની અપેક્ષાએ વિચારીએ તો બૌદ્ધદર્શનનો ક્ષણિકવાદ સંગત કરી શકાય છે. શુદ્ધ દ્રવ્યાર્થિક નયની અપેક્ષાએ વિચારીએ તો વેદાન્તાદિ દર્શનને સંગત કરી શકાય છે. પરંતુ તે તે દર્શનોએ નયાન્તર નિરપેક્ષ તે તે એકનયની માન્યતાને ગ્રહણ કરી હોવાથી તે તે દર્શનોનાં વચનો પ્રમાણ નથી. પરંતુ જૈનદર્શનના સ્યાદ્વાદમુદ્રાથી અંકિત સિદ્ધાન્તો, નયાન્તરસાપેક્ષ તે તે નયોની અપેક્ષાએ સુસંગત હોવાથી પ્રમાણભૂત છે... ઈત્યાદિ જાણકારો પાસેથી સમજી લેવું જોઈએ. નયોનું સ્વરૂપ સમજી લીધા વિના તે તે દર્શનોના સિદ્ધાન્તો અંગે લખવા કે બોલવાની
