________________
કરે છે – એની પાછળનું રહસ્ય પણ આ પ્રાતિશ્રોતસિક વૃત્તિ છે. સંસાર તરફ લઈ જનારી વૃત્તિ આનુશ્રોતસિકી છે અને સંસારથી વિમુખ બનાવીને મોક્ષ તરફ લઈ જનારી વૃત્તિ પ્રાતિશ્રોતસિક વૃત્તિ છે.
સંસારની નિર્ગુણતાનું ભાન થયા પછી જ્ઞાની મહાત્માઓ સંસારથી જ જ્યાં વિમુખ બને છે ત્યાં લોકની વૃત્તિને અનુસરવાનો સવાલ જ ઊભો થતો નથી. સંસારમાં થોડું પણ સારું લાગે તો તે તરફ સહજ રીતે જ મન ખેંચાવાનું જ છે અને સુખશીલતાને લઈને જીવ અનુસ્રોતગામી બન્યા વિના નહિ રહે. બાલ જીવોની એવી દશા થાય છે. જ્ઞાનીઓ સંસારની નિર્ગુણતાના જ્ઞાતા હોવાથી તેઓ અનુસ્રોતગામી બનતા નથી. અનુસ્રોતગામી જે છે તે જ્ઞાની નથી. અને જ્ઞાની અનુસ્રોતગામી નથી. આ રીતે જ્ઞાની સુખશીલ ન હોવાથી અનુસ્રોતગામી હોતા નથી. પરંતુ શીત અને તાપ વગેરેનાં દુઃખો અસહ્ય હોવાથી જ્ઞાનીઓ પ્રતિસ્રોતગામી કઈ રીતે બને – આ શંકાનું સમાધાન કરાય છે :
धनार्थिनां यथा नास्ति, शीततापादि दुस्सहम् ।
तथा भवविरक्तानां, तत्त्वज्ञानार्थिनामपि ।।३१-३॥ “ધનના અર્થીઓને જેમ ટાઢ અને તાપ વગેરે દુસહ નથી તેમ ભવથી વિરત બનેલા તત્ત્વજ્ઞાનાર્થીઓને પણ શીતતાપાદિ દુઃખો દુઃસહ નથી.” કહેવાનો આશય સ્પષ્ટ છે કે જેઓ ધનના અર્થી છે એવા લોકો, ઘનને મેળવવા માટે ટાઢતડકો વગેરે અનેક પ્રકારનાં દુઃખો સારી રીતે સહન કરે છે. તેમને તે દુઃખો દુઃખરૂપ લાગતાં નથી અને દુઃસહ લાગતાં નથી. પ્રસન્નતાપૂર્વક એ દુઃખો સહન કરી લે છે.
આવી જ રીતે ભવના વિરાગી બનેલા તત્વજ્ઞાનના અર્થી મહાત્માઓ કર્મનિર્જરાના અર્થી હોવાથી તપની આરાધનામાં શીતતાપાદિ દુઃખોને દુઃખ તરીકે ગણતા જ નથી. ઉપરથી ધનના લાભના કારણની જેમ કર્મનિર્જરાના લાભનું કારણ માને છે. ઈષ્ટ વસ્તુની પ્રાપ્તિ થતી હોય અને અનિષ્ટનો નાશ થતો હોય તો દુઃખ, દુઃખ લાગતું નથી. એક વખત, ઈષ્ટ વસ્તુનો નિર્ણય થઈ જાય તો એને પામવા માટે ગમે તેવું દુઃખ સહ્ય બની જાય. કોઈ દુઃખ અસહ્ય નથી. તકલીફ દુઃખની અસહ્યતાની નથી, તકલીફ છે ઈષ્ટના નિર્ણયની. તપની આરાધના કરતી વખતે જ્ઞાનીઓને દુઃખ, અસહ્ય લાગતું નથી, એ જણાવીને હવે તેમને દુઃખ ભોગવવા છતાં આનંદની વૃદ્ધિ થાય છે – તે જણાવાય છે :
૧૧૯)
