________________
જ્યાં સુધી રાગાદિની વૃત્તિઓ ક્ષીણ થાય નહિ ત્યાં સુધી ધ્યાનથી પણ ધ્યેયની પ્રતિચ્છાયા પડે એ શક્ય નથી. અન્તરાત્માની નિર્મળતા માટે આત્માના રાગાદિ મલની તપાસ કરી લેવી જોઈએ. અનાદિકાળથી સંચિત થયેલા રાગ-દ્વેષ અને મોહ: એ ત્રણ મલથી આત્મા મલિન છે. બાહ્ય શરીરાદિ ઉપર લાગેલા મલની જેમ જ રાગાદિ મલની પણ તરતમતા હોય છે. મુમુક્ષુએ વિચારવું જોઈએ કે પોતાને એ ત્રણ મલમાંથી કયો મલ કેટલા અંશે નડે છે. એ જાણ્યા પછી શાસ્ત્રોક્ત ઉપાય વડે તે તે મલને દૂર કરી અન્તરાત્માને અનુક્રમે નિર્મળ કરી શકાય છે. સામાન્ય રીતે રાગ જેની પ્રત્યે થતો હોય એવા વિષયોથી દૂર રહી રાગને દૂર કરવો જોઈએ. જેની પ્રત્યે દ્વેષ થાય છે, એવા દુઃખ કે દુઃખનાં સાધનોની નજીક જઈને કે ઉપેક્ષા કરીને દ્વેષને દૂર કરી શકાય છે. અને અજ્ઞાનાદિ સ્વરૂપ મોહને તત્ત્વના પરિશીલનથી તાત્વિક પ્રતિપત્તિ દ્વારા દૂર કરી શકાય છે. સમાપત્તિની પ્રાપ્તિ માટે ક્ષણવૃત્તિતા અનિવાર્ય છે. અન્તરાત્માની નિર્મળતા વિના ધ્યાનની વાત, માત્ર વાત જ છે - એ યાદ રાખ્યા વિના ચાલે એવું નથી. સમાપત્તિના ફલનું વર્ણન કરાય છે :
आपत्तिश्च ततः पुण्यतीर्थकृत्कर्मबन्धतः ।
तद्भावाभिमुखत्वेन, सम्पत्तिश्च क्रमाद् भवेत् ।।३०-४।। “સમાપત્તિથી પુણ્યપ્રકૃતિસ્વરૂપ તીર્થકર નામકર્મનો બંધ થવાથી તીર્થંકર નામકર્મની આપત્તિ અર્થાત્ પ્રાપ્તિ થાય છે. ત્યાર પછી ક્રમે કરીને તીર્થંકરપણાની અભિમુખતાથી સંપત્તિ-પરમ ઐશ્વર્ય પ્રાપ્ત થાય છે.” - આશય એ છે કે પૂર્વે જણાવ્યા મુજબ ધ્યાનથી સમાપત્તિ પ્રાપ્ત થાય છે. સમાપત્તિથી શ્રીતીર્થંકરનામકર્મસ્વરૂપ પુણ્યપ્રકૃતિનો બન્ધ થાય છે. સમાપત્તિમાં પરમાત્માની સાથેના અભેદરૂપે ધ્યાન હોવાથી તેનાથી તસ્વરૂપની પ્રાપ્તિ થાય-એ સમજી શકાય છે. શ્રી તીર્થંકરપણાની પ્રાપ્તિ માટે તીર્થંકર નામકર્મનો વિપાક-ઉદય અપેક્ષિત છે અને તે, શ્રીતીર્થંકર નામકર્મસ્વરૂપ પુણ્યપ્રકૃતિના બન્ધ વિના શક્ય નથી. સમાપત્તિથી એ પુણ્યપ્રકૃતિનો બન્ધ પ્રાપ્ત થાય છે. આ વાત અહીં ‘ગાપતિશ” આ પદથી જણાવી છે. “આપત્તિ' નો અર્થ પ્રાપ્તિ છે. શ્રી તીર્થંકર નામકર્મસ્વરૂપ પુણ્યપ્રકૃતિની પ્રાપ્તિ સમાપત્તિથી થાય છે.
કાલાન્તરે શ્રી તીર્થંકરપણાની અભિમુખતાથી અર્થાત્ શ્રી તીર્થંકરનામકર્મ વિપાકોનુખ બનવાથી તેના વિપાકસ્વરૂપે શ્રીતીર્થંકરપણાની પ્રાપ્તિ થાય છે – આ
