________________
કર્મનાં પ્રગાઢ આવરણોથી આચ્છાદિત (ઢંકાયેલા) એ સ્વરૂપના આવિર્ભાવ માટે ધ્યાન પ્રકૃષ્ટતમ સાધન છે. ધ્યાતાની એ માટેની જે યોગ્યતા છે તેનું વર્ણન કરતાં યોગશાસ્ત્ર' માં ફરમાવ્યું છે કે :
“પ્રાણનો નાશ થાય તો પણ જે સંયમનો ત્યાગ કરતો નથી; બીજાને પણ પોતાના જેવા ગણે છે અને જે પોતાના સ્વરૂપથી ક્યારે પણ પડતો નથી.”- “જે શીત અને ઉષ્ણ પરીસહથી સંતાપ પામતો નથી અને અમર કરનાર યોગામૃતના રસાયનને પીવાને ઈચ્છે છે.” - “જે રાગાદિ શત્રુઓને વશ નહિ બનેલા તેમ જ ક્રોધાદિ દોષોથી દુષ્ટ નહિ થયેલા મનને આત્મામાં લીન કરે છે. તેમ જ સર્વ કાર્યમાં નિર્લેપ રહે છે.” - “જે કામ-ભોગોથી વિરક્ત બની પોતાના શરીરને વિશે પણ નિસ્પૃહ છે તેમ જ સંવેગસ્વરૂપ સરોવરમાં નિમગ્ન બની સર્વત્ર સમતાને ધારણ કરે છે.” - “જે રાજા અને રંકને સરખી રીતે ઉપદેશાદિ દ્વારા તેમનું કલ્યાણ કરવાની ભાવનાવાળો છે. તેમ જ અપરિમિત દયાવાળો એવો જે સંસારના સુખથી પરાભુખ છે.” - “જે સુમેરુ પર્વતની જેમ નિષ્પકંપ ચંદ્રની જેમ આનંદ આપનાર છે અને વાયુની જેમ નિઃસંગ છે" આવો અન્તરાત્મા ધ્યાતા તરીકે પ્રશંસનીય છે. આ ધ્યાતા ધ્યેય અને ધ્યાનની સમાપત્તિ સ્વરૂપ એકતા છે. સમાપત્તિનું નિરૂપણ દષ્ટાન્તપૂર્વક કરાય છે -
मणाविव प्रतिच्छाया, समापत्तिः परात्मनः ।
क्षीणवृत्तौ भवेद् ध्यानादन्तरात्मनि निर्मले ॥३०-३॥ “જેમ મણિને વિશે પ્રતિબિંબ પડે છે તેમ રાગાદિની વૃત્તિઓ ક્ષીણ થયે છતે નિર્મળ એવા અન્તરાત્મામાં ધ્યાનથી પરમાત્માની જે પ્રતિચ્છાયા પડે છે – તેને સમાપતિ કહેવાય છે.” - કહેવાનો આશય એ છે કે અનાદિકાળથી રાગાદિપરવશ આત્માની રાગાદિની વૃત્તિઓ જ્યારે ક્ષીણ થાય છે ત્યારે અંતરાત્મા થોડા ઘણા અંશે નિર્મળ થાય છે. અને ત્યારે પરમાત્માના ધ્યાનથી તેના વિષયભૂત પરમાત્માનું પ્રતિબિંબ અન્તરાત્મામાં પડે છે. મણિ અત્યન્ત નિર્મળ હોવાથી તેની પાસેના વિષયના સંસર્ગથી તેમાં તે વિષયનું જેમ પ્રતિબિંબ પડે છે, તેમ ધ્યાનના સંબન્ધથી ધ્યાનના વિષયભૂત ધ્યેય-પરમાત્માનું પ્રતિબિંબ પણ નિર્મળ એવા અન્તરાત્મામાં પડે છે.
(૧૧૨)
